República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas

Size: px
Start display at page:

Download "República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas"

Transcription

1 República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun

2

3 Índise Parte 1: Diskursus Primeiru-Ministru... 3 Parte 2: Deskrisaun kona-bá Orsamentu Estadu Sumáriu Ezekutivu Reforma Foun iha Jestaun Ekonómika no Finanseira Sumáriu Ekonómiku Indikadores Sosio-ekonómiku Despeza no Kompromisu hosi Parseirus Dezenvolvimentu Reseitas Finansiamentu Parte 3: Textu Lei Orsamentu Jeral Estadu Parte 4: Dokumentasaun Apoiu Pajina 1

4 Akrônimus ADB Banku Dezenvolvimentu Aziátiku ADF Fundu Dezenvolvimentu Aziátiku ANP Autoridade Nasional Petroleu ASEAN Asosiasaun Nasaun Sudeste Aziátiku BM/WB Banku Mundial BU Bayu-Undan COP ConocoPhillips CPI Índise Folin Konsumidor CPLP Komunidade Paízes Lían Portugues DHS Peskiza Demográfika Saude EU Uniaun Europeia FAO Organizasaun Aihan no Agrikultura FDCH Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu FI Fundu Infraestrutura FKTL/CFTL Fundu Konsolidadu Timor-Leste FMI/IMF Fundu Monetariu Internasional FP Fundu Minarai GdTL Governu Timor-Leste IAB Konsellu Konsultivu ba Investimentu IBRD Banku Internasional ba Rekonstrusaun no Dezenvolvimentu IDA Asosiasaun Internasional ba Dezenvolvimentu IFC Korporasaun Finansas Internasional JFP Jestaun Finansas Publika JICA Ajensia Kooperasaun Internasional Japaun KPI Indikador Xave ba Dezempeñu LFS Peskisa Forsa Traballu LPG Gas Natural Likifeitu MECAE Ministru Estadu, Kordenador ba Asuntu Ekonómiku MdF Ministériu Finansas ODM Objetivu Dezenvolvimentu Mileniu ODS Objetivu Dezenvolvimentu Sustentvel PDID Planeamentu ba Dezenvolvimentu Integradu Distrital PIB Produtu Internu Brutu PPP Parseria Públika-Privada RJD Reforma Jestaun Dezempeñu RKO/OCR Rekursus Kapital Ordinariu RSE Rendimentu Sustentável Estimadu SAMES Servisu Autonomu ba Medikamentus no Ekipamentus Saude SDR Direitu Espesial atu Hasai-osan TLSLS Peskiza Padraun Moris iha Timor-Leste UPM Unidade Planeamentu no Monitorizasaun ZEESM Zona Espesial ba Ekonomia Sosia Merkadu Oe cusse Ambeno no Atauro Pajina 2

5 Parte 1: Diskursus Primeiru-Ministru DISKURSU HOSI ESELÉNSIA PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE, DR. RUI MARIA DE ARAÚJO, IHA BIBAN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2016 Parlamentu Nasionál Loron 1, fulan dezembru, tinan 2015 Pajina 3

6 Eselénsia Señor Prezidente Parlamentu Nasionál Eselénsia Vise-Prezidente sira, Parlamentu Nasionál nian Eselénsia Señor no Señora Deputadu sira Karu Kolega sira hosi Membru Governu Señor no Señora sira Povu Timor-Leste tomak, Onra tebes ida, no ho sentidu Estadu nian ida, maka ha u hetan priviléjiu atu mai hasoru ho Ita Boot sira, Señor Prezidente, no distintu deputadu sira, iha Uma Fukun ida ne e, atu aprezenta Orsamentu Jerál Estadu nian, ba tinan Proposta ida ne e, ne ebé ohin ha u mai aprezenta no defende iha ne e, reprezenta programa no polítika finanseira, ekonómika no sosiál sira ne ebé sai krusiál atu Governu Konstitusionál da-vi bele kaer país ida ne e hodi hasa e kondisaun moris, ita nia povu nian. Ho ida ne e, bele jere ho efisiénsia osan públiku nian sira, bele kumpri Programa Governu nian no, hanesan konsekuénsia maka, atu la o ba oin hodi bele kumpri mós Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu nian ba, tinan , nu udar estratéjia hirak determinante. Iha fulan abril kotuk, ha u mai, segunda vés, hasoru ho ilustre audiénsia ida ne e, lori responsabilidade atu aprezenta Orsamentu Retifikativu ba tinan 2015, ne ebé sai hanesan Orsamentu kontinuidade. Ohin, nafatin ho sentimentu ida ne e, ha u submete ba diskusaun iha nível ida ás liu ne e, primeiru Orsamentu Jerál Estadu nian hosi Governu Konstitusionál ba da-vi. Halo Orsamentu ida, la ós buat ida fasil ka lalais. Maibé difisil no neneik atu desidi polítika, prioridade hamutuk ho ninia orsamentasaun sira, hodi bele hetan dalan ida diak liu ba país no ba povu, presiza iha responsabilidade dobradu, iha minúsia no rigór, sa tan ba iha hahalok ida ne e tama tan ho monitorizasaun no avaliasaun kona-ba orsamentasaun hirak uluk karik iha duni rezultadu sira ne ebé ita hein ka lae. Membru Governu Konstitusionál da-vi sira, haka as-an duni iha ninia faze preparasaun hotuhotu, sira avalia no avalia hikas fali meiu sira, atu to o ba finalidade, ne ebé sira kaer hanesan kompromisu, hodi haré mos kapasidade ema ida-idak nian iha halibur rezultadu hirak hosi orsamentasaun hirak uluk nian. Ami sai ejijente no konsentra ami nia-an ba hala o servisu hirak diak liu ba povu, hodi halakon tiha despeja hirak supérfluu no tau neon nafatin ba kreximentu no dezenvolvimentu ekonómiku no sosiál ba país no ba populasaun. Pajina 4

7 Estrutura foun Governu nian loke dalan ba nosaun ida, iha ninia kompromisu, programa, atividade no objektivu tomak, ne ebé atu alkansa iha ministériu ida-idak, no ninia reajuste ne ebé nesesáriu atu evita desperdísiu sira. Reorganizasaun ida ne e permite ami atu konsentra ami nia esforsu hodi bele kompreende didiak kona-ba saida deit maka ami devia no presija korrije no nesesidade hirak ne ebé ezije ami atu devia introdús dinamika no prioridade foun. Nune e, maka proposta Orsamentu Jerál Estadu nian ba tinan 2016 hamutuk dólar millaun 1.562,233, inklui empréstimu sira. Montante totál mai hosi soma hamutuk kategoria orsamentál, no konkretu liu maka: - Saláriu no Vensimentu sira: dólar millaun 181,529; - Bein no Servisu sira (inklui FDKU): dólar millaun 468,988; - Transferénsia públika sira: dólar millaun 475,775; - Kapitál Menór: dólar millaun 17,565; - Kapital Dezenvolvimentu (inklui FI): dólar millaun 418,376; Valór ne ebé ami propoin ne e, tun uitoan kompara ho Orsamentu ida uluk nian no rezulta hosi análize ida realista no klean kona-ba nesesidade no prioridade sira, hodi iha konsiderasaun konjuntura mundiál, baríl mina-rai nia folin tun, ne ebé bele afeta ekonomia mundiál, maibé sempre ho preokupasaun atu labele sés-an hosi investimentu kontínuu iha área hirak ne ebé permite ita atu nafatin lori ba oin diversifikasaun no kreximentu sustentavel iha ita nia ekonomia. Atu Timor-Leste bele sai nu udar país ida ne ebé ho rendimentu médiu ás, to o tinan 2030, maka presija kreximentu ida forte no ho kualidade ekonomia naun-petrolíferu ida boot. Entre tinan 2007 no 2012 Governu implementa ona polítika ekonómika hirak ne ebé lori ita ba taxa kreximentu ekonómiku ida ás, ho PIB naun-petrolíferu ne ebé sa e ho média 10,6% tinan ida. Taxa kreximentu sira ne e mai hosi projektu infra-estrutura hirak boot, ne ebé prevee ona iha PED, atu bele finansia investimentu ho kualidade iha infra-estrutura no iha dezenvolvimentu kapitál umanu hodi bele kria baze hirak nesesáriu ba dezenvolvimentu sustentavel ba prazu naruk. Iha prazu médiu, prevee ona katak PIB naun-petrolíferu bele buras entre 4,1 no 7,5 %. Previzaun kona-ba kreximentu maka as ida ne e, hetan nia hun iha implementa projektu infra-estrutura nian sira no iha kombinasaun ida ekilibradu entre investimentu Estadu nian, setór privadu nian no família sira nian. Pajina 5

8 Panorama ba konsumidór timor-oan sira iha prazu médiu mos sai pozitivu, ne ebe prevee katak nivel konsumu sa e ho forma graduál no katak inflasaun anuál sei permanese iha besik 2%, iha kedas meta orsamentál Governu nian ho 4% to o 6% nia okos, iha tinan 2015 no Relasiona ho reseita doméstika sira, prevee tiha ona aumentu uitoan iha tinan 2016, tandeit reforma hirak ne ebé oras ne e la o hela, la ós deit iha fiskal maibé mos iha ekonomia, ne ebé sei iha efeitu hirak signifikativu iha tinan 2017, iha nível dezempeñu servisu governu nian ida diak liu, liu hosi kobransa hirak boot no liu hosi aumenta baze koleta impostu no taxa nian sira. Eselénsia, Montante Orsamentu ne ebé ohin ami mai propoin maka, Ita Boot sei rekoñese ida ne e, ás liu ida ne ebé ami foun-foun define hanesan kakuluk fiskál nian. Bainhira Governu promove Jornada Orsamentál, nia halo ida ne e ho intensaun atu inspira disiplina fiskál ida boot liu, hodi hamenus gastu hirak supérfluu, no defini Prioridade Nasionál sira ba tinan Iha tempu ne ebá ami estabelese envelope fiskál ida ho valór dolar rihun millaun 1,3 no ami estipula edukasaun, saude, agrikultura no infra-estrutura bázika sira hanesan área liu bá prioritária investimentu nian. Maski nune e, valór hirak ne e la ós valór sira ne ebé ohin ami aprezenta no fatia boot investimentu nian, efetivamente, halai liu ba infraestrutura hirak boot, ne ebé maka kontempla ona iha Fundu Infraestrutura nian, hanesan iha projetu sira iha estrada nian, portu no areoportu no saneamentu, Tasi Mane no projektu no programa sira kona-ba dezenvolvimentu ekonómiku no sosial hanesan Rejiaun Espesiál Administrativa Oe-Cusse Ambeno, Zona Espesiál Ekonomia Sosiál Merkadu Oe-Cusse Ambeno no pensaun sira ba veteranu sira, ba ema idozu no defisiente sira, ba ema vítima dezastre naturál sira nune e mos apoiu liu hosi Bolsa da Mãe. Tanba ne e, ami nia devér atu esplika ba povu Timor-Leste, ne ebé reprezenta hosi Parlamentu Nasionál, kona-ba razaun hirak ne ebé halo Komité Revizaun Polítiku hola desizaun ida ne e. Investimentu ne ebé ás iha infraestrutura, ami rekoñese hanesan etapa esensiál ida ba estratéjia dezenvolvimentu nasionál. Tamba ne e maka ami prepara ona projektu sira tuir nesesidade hirak identifika tiha ona no ami hahú hala o ona investimentu no konstrusaun sira. Klaru katak aspetu multianual hosi projektu sira ne e difikulta ami atu halo planeamentu no orsamentasaun, ho konsiderasaun ida katak kompromisu hirak ami simu ne e, no nesesidade finansiamentu hirak asosiadu ho projektu sira ne e, ezije ami atu hasán responsabilidade sira, hodi tenki partilla ba malun, tanba responsabilidade hirak ne e mai hosi inisiativa sira kona-ba interesse nasionál nian. Pajina 6

9 Tanba ida ne e duni maka ami haka as-an atu kontinua ho projektu infraestruturas lubuk ida, e ebé maka hala o tiha ona, tuir-tuir malun, hosi governu hirak uluk nian. Projektu ho folin ás, ne ebé sai krusiál no tranzversál ba dezenvolve setór oin-oin no país, no projektu sira ne e dada maka as investimentu, ne ebé agora labele hamenus nia ritmu tanba bele kompromete sustentabilidade hotu-hotu, investimentu no kompromisu hirak hala o ona to o oras ne e. Tanba ne e, maka servisu ne ebé ami hala o hodi tenta atu kumpre kakuluk orsamentál, maski ami seidauk konsege alkansa buat ne ebé ami propoin, servisu sira ne e lori dixiplina ida no análize rigorozu liu tan. No hodi haraik-an ami rekoñese katak kakuluk fiskál ida realista labele determina sein koñesimentu ida klaru kona-ba kustu implementasaun ba programa, politika no projektu nian sira, ka bele dehan, kona-ba nesesidade finanseira no orsamentasaun setór sira nian iha kada programa. Ida ne e vale tebes atu orsamenta kustu implementasaun nian hanesan, porezemplu, politika edukasaun nian, ne ebé define kritériu sira atu garante ensinu ida ho kualidade nune e mos atu orsamenta kustu infraestrutura nian sira, ne ebé ita investe hela, basá ita koalia kona-ba investimentu prazu naruk nian sira, ne ebé ezije rigór no avaliasaun, tanba bele kompromete sustentabilidade fiskál ne ebé maka ita rai iha neon hodi defende hanesan buat esensiál ida. Ezersísiu previzibilidade ne ebé ha u koalia ne e esensiál duni, la ós deit ba Governu ida ne e, maibé mós ba Governu hirak tuir mai, atu nune e bele determina envolope fiskál hirak konsistente liu ho nesesidade hirak reál no obrigasaun Estadu nian sira, hodi labele duni ignora sustentabilidade orsamentál hosi ita nia país joven ida ne e. Ami nia kompromisu sempre hola diresaun ba hala o servisu ne ebé diak liu ba povu, liu-liu iha área hirak ne ebé ami identifika hanesan prioritáriu, no ba korte sirúrjiku ba despeza hirak la presija, ba gastu hirak ne ebé la fo benefísiu ka hadia kualidade moris populasaun nian. Ami mos, durante hala o preparasaun Orsamentu Jerál Estadu, ami verifika ona katak prestasaun servisu ida ne ebé diak liu, la implika nesesáriamente aumentu nominál ka proporsionál ba orsamentu. Relasaun entre servisu no ninia mellor prestasaun, iha liu ligasaun ho ninia implementasaun no ninia kapasidade jestaun. No ida ne e halo ami fiar metin katak nesesáriu tebes atu averigua nesesidade no prioridade sira hosi kada ministériu, la ós deit iha nível hosi sira nia atividade sira, maibé mos, no liu-liu, iha nível orsamentasaun no implementasaun. Tamba ne e maka ami konsidera fundamentál iha hari mekanizmu implementasaun nian sira, ne ebé permite ita hala o jestaun ida diak liu, liu hosi planeamentu ida diak no orsamentasaun ida diak ba planeamentu ne e rasik no nia bele hatudu nia kustu reál mai ita. No iha ne e, maka ami hatene katak maski bele mosu redusaun orsamentu ne ebé mos bele mai hosi orsamentasaun ba programa sira no hosi kapasidade implementasaun ne e rasik, Pajina 7

10 maibé ami la ós atu tau ba kotuk prioridade politika kona-ba kualidade prestasaun servisu nian sira. Pasu ida hosi pasu hirak seluk, ne ebé ami konsidera fundamentál iha prosesu ida ne e, maka atribuisaun autonomia boot liu tan ba ajénsia, institutu no ministériu sira. Ninia objektivu ne e klaru: bainhira ita fo autonomia boot liu tan, ita mos husu responsabilidade boot liu tan! Jestaun diak no kapasidade implementasaun, akompaña ho monitorizasaun rigoroza maka bele informa mai ita kona-ba rezultadu sira no, bazeia ba ida ne e, maka bele atribui orsamentu ida, tanba tenki iha evidénsia ne ebé konfirma katak hetan duni rezultadu hirak ne ebé ita hakarak. Fo autonomia boot liu ida ne e hanesan parte ida hosi dalan ne ebé ita tenki hakut-tuir atu nune e bele hetan kualidade iha prestasaun servisu Estadu nian, sempre ho responsabilidade másima iha ninia tutela, ne ebé defini politika setorál nian sira no estratéjia implementasaun nian sira. Ami fiar katak bainhira ita hakarak eziji, ita tenki fo autonomia boot liu hodi kombina ho kondisaun ba servisu nian hirak adekuadu, nune e mos ho responsabilizasaun hosi respetivu dirijente sira. Tanba ne e ami hakarak sai hosi atuál sistema finansas ne ebé ho kontrolu ex-ante ba sistema kontrolu ex-post nian ida. Ka bele dehan Ministériu Finansas sei la hala o tan funsaun atu aprova despeza hotu-hotu, no funsaun ida ne e sei fo ba órgaun no Ministériu sira, no ida ne e sei akontese ho forma progresivu, akompaña ho formasaun, mobilizasaun rekursu umanu, tuir ezijénsia sira no kapasidade oin-oin ne ebé eziste iha instituisaun oinoin Estadu nian. Maibé ida ne e la signifika katak sei la iha tan kontrolu, rigór no responsabilizasaun hosi dirijente sira nian. Lae, la ós hanesan ne e, kontrolu sei hala o liu hosi aprovasaun kuadru reguladór kontrolu internu Estadu nian ida, ne ebé sei bele permite hala o tranzisaun hosi kontrolu ex-ante ba fali ex-post. Nune e maka sei mosu responsabilidade oin-oin entre setór auditoria no inspeksaun sira, ho Inspeksaun-Jerál Estadu nian, bainhira atu hala o auditoria sistemátika sira no iha responsabilizasaun hosi ninia dirijente sira. Medida seluk atu introdús ho forma konsistente iha planifikasaun ba dezenvolvimentu nasionál, liu-liu kona-ba infraestruturas sira, maka kriasaun Programa Operasaun no Manutensaun ida. Ami fiar katak Programa ida hanesan ne e sei kontribui, la ós deit ba sustentabilidade ne ebé ita hakarak uza ba investimentu hirak ne ebé hala o hela, no katak sai, aliás, preokupasaun justu ida hosi ilustre Deputadu sira, maibé mos hanesan medida impulsionadora ida kona-ba kriasaun empregu ho durasaun naruk iha nível nasionál. Pajina 8

11 Eselénsias, Governu da-vi hahú dadauk ona reorganizasaun interna ida, ho objetivu atu asegura ligasaun ida entre planu no orsamentu, no iha reorganizasaun ne e ami adota prinsípiu ida: planu ida, orsamentu ida, sistema ida! Ami hakarak estabelese iha órgaun governu nian hotu-hotu Unidade ida kona-ba Planeamentu, Monitorizasaun no Avaliasaun atu nune e bele kria estrutura no kapasidade ba implementasaun hosi prosesu ida ne e. Planu anuál sira, relatóriu sira kona-ba dezempeñu, planu sira no relatóriu sira kona-ba aprovizionamentu maka sai nu udar ferramenta sira kona-ba planeamentu, monitorizasaun no implementasaun, ne ebé bainhira hala o ho forma koordenada, sira sei lori transparénsia boot liu no, lori mos responsabilizasaun boot liu liu hosi dezempeñu ministériu nian relasiona ho kompromisu hirak ita simu ona. Kala Distintu Deputadu sira hetan ona oportunidade atu simu no analiza rezultadu hosi esforsu ida ne e, bainhira simu Livru 2 kona-ba Orsamentu, no iha neba bele konstata katak, foin ba dala-uluk, maka planu anuál ne e tama iha orsamentu. Servisu ida ne e, la seluk la let, selae rezulta hosi servisu ida ezijente hodi liga planu ho orsamentu. No ida ne e maka ami halo iha análize minusiozu no kriteriozu ida kona-ba planu atividade nian, hodi tenta atu, ho rigór, atribui orsamentu ida ba planu ne e, hodi bele hetan relasaun ida diak liu entre sira na in rua, no korrespondénsia ida diuk liu entre osan públiku ne ebé gasta ona no servisu hirak ne ebé hala o tiha ona. Ida ne e maka tentativa ba da-uluk, ne ebé ami hala o iha tempu ida badak tebes, ne ebé bele kontinua dezenvolve iha tinan 2017, no iha tinan hirak tuir mai, liu hosi definisaun ida rigoroza kona-ba programa sira iha kada setór, hodi integra planu, orsamentu, implementasaun no verifikasaun ba rezultadu sira ho forma ida integrada, iha sistema ida deit nia laran. Definisaun kona-ba programa sira no kona-ba ninia kustu implementasaun nian sira, iha perspetiva plurianuál ida, sei evita atu ita hahú hosi zero bainhira ita elabora planu anuál no orsamentu. Liu tan ida ne e, ami evita atu planeia atividade sira, karik atividade sira ne e la tama iha orsamentu. Nune e, no ho karater ida operasional liu, ami iha tinan 2016 sei hetan ona ferramenta jestaun nian foun hanesan planu implementasaun atividade no despeja sira no planu aprovizionamentu. Buat hirak ne e sei obriga órgaun governu nian sira atu halo pormenor liu tan no tau ba kalendáriu bainhira atu sosa bens, servisu ka obra sira, atu nune e bele iha responsabilizasaun ida boot liu bainhira implementa, la ós deit fiziku maibé mos finanseira, kona-ba programa sira ne e. Atu bele akompaña planeamentu no ninia orsamentasaun maka ami tau regra ba monitorizasaun no avaliasaun ba planeamentu no orsamentasaun. Monitoriza planu no orsamentu no avalia impaktu no benefísiu sira ne ebé mak bele mosu hosi ne e ba povu, Pajina 9

12 maka garante prestasaun servisu ida efikás, efisiente no justu, ho reperkusaun hirak lós nian ba ema hotu nia moris. Bainhira hahú ona ho prosedimentu ida ne e, maka meta anuál hirak ne ebé ami identifika ona iha planu sira, bele fasil liu ba Ita Boot sira, atu halo eskrutíniu no fiskaliza, hodi halo asaun Ezekutivu nian sai transparente liu no iha responsabilizasaun liu tan. Aleinde ida ne e, mekanizmu ne ebé Governu kria ne e sei ezije tan kolaborasun ida metin liu tan entre responsavel sira hosi area oin-oin, hodi afina sai diak liu tan ninia rezultadu sira no, liu-liu, hodi permite atu ita identifika, iha tempu lolós nian, saida maka impede ninia implementasaun no atu hola medida no prekausaun hirak presija atu bele garante efikásia no efisiénsia ba programa sira ne e. No katak, ho deit rekursu umanu hirak kapasitadu, maka ita bele konsege prestasaun servisu ida diak liu, ami sei kontinua proporsiona, liu hosi Fundu Dezenvolvimentu Kapitál Umanu, formasaun profisionál, formasaun téknika no bolsa estudu. Ba tinan 2016, bainhira aloka fila-fali fundu sira ba programa kona-ba Asisténsia Téknika ba Setór Judisiáriu no Tersiáriu, maka fundu ida ne e sei inside liu-liu iha programa sira kona-ba formasaun jerál ne ebé sei benefisia setór hotu-hotu. No atu presija liu tan ninia utilizasaun, ami sei hetan iha primeiru trimestre tinan 2016, rezultadu hirak hosi Mapeamentu Nasionál ba Rekursu Umanu sira hosi Setór Públiku no Privadu sira, tuir munisípiu no Avaliasaun ba Rezultadu sira hosi Programa FDKU hosi tinan Estudu hirak ne e la ós permite deit atu avalia rezultadu hirak ami hetan ona, maibé mos sei permite ami atu hetan nosaun diak ida kona-ba nesesidade sira, no ida ne e sei tulun ami atu define iha área ida ne ebé mak presija liu atu hala o ajustamentu iha formasaun no kapasitasaun ba ita nia rekursu umanu sira atu nune e bele hasoru prokura merkadu nian. Eselénsias, Timor-Leste, tuir lolós, kontinua estimula investimentu no sai país atrativu ida. Tanba ne e ami haka as-an iha reforma setór públiku. Ho ida ne e ami hahú ona implementa reforma estratéjika sira, ne ebé maka sei akontese durante tinan balun nia laran, no sei permite Timor-Leste bele hetan susesu iha dalan ba dezenvolvimentu nasionál sustentavel. Reforma Lejislativa no Setór Justisa nian sei hadi a kapasidade setór lejislativu no judisiáriu sai diak liu tan, ne ebé sei garante no protéje direitu povu nian sira no, liu-liu polítika konaba asesu ba justisa. Reforma Fiskál ne ebé abranje politika sira kona-ba reseita no despeza, sistema jestaun finanseira públika sira, administrasaun fiskál no aduaneiru, jestaun Estadu, monitorizasaun ba rezultadu sira hodi haré liu ba prestasaun servisu no rekursu umanu sira -, sei permite ami atu aumenta reseita Estadu nian, hadi a dezempeñu servisu nian sira no aumenta kualidade orsamentu, no seluk-seluk tan. Pajina 10

13 Reforma Administrasaun Públika ne ebé inklui análize diagnóstiku ba rekursus umanus nian, estabelesimentu padraun kompeténsia nian sira, revizaun ba tabela salariál no identifikasaun estrutura organizasionál, sei kria kondisaun sira atu bele fo ba Estadu efisénsia, efikásia no responsabilidade barak liu tan. Ida ne e hakarak mos fo ba administrasaun públika kondisaun hirak ne ebé bele implementa ninia kompeténsia sira ba interese públiku no, atu fo mos ba funsionáriu sira kondisaun hirak presija atu sira hala o sira nia funsaun sira ho didiak. Tebes duni katak, ami bele deit ezije rigór, etika no profisionalizmu bainhira ita nia ema sira hatudu katak sira bele ona no sira hetan ona fatin ida lós atu hala o sira nia funsaun sira. Ne e maka medida sira ne ebé, tuir ami hatene sei kria kondisaun sira atu jere investimentu no diversifikasaun ekonómika ne ebé esensiál tebes ba país no tenki akompaña hosi estratéjia ida ne ebé bele ajusta iha ema sira, iha infraestrutura sira no bele hatan atu kria kondisaun hirak ne ebé bele fo kbiit ba investimentu privadu. No tamba ne e maka Governu aprova ona nesesidade atu implementa Reforma no Fomentu Ekonómiku ida ne ebé, ho relasaun ida forte ho Programa Reforma Fiskál, sei kria medida hirak ne ebé ninia objektivu maka atu dezenvolve, reforsa no apoia setór privadu, ne ebé bele jera empregu sustentavel no diversifika ekonomia. Ami hakarak hadi a ambiente setór privadu nian no ba ida ne e ami konxiente katak tenki regulamenta rai no propriedade sira, dezenvolve infraestrutura ekonómika nian sira, fo énfaze ba formasaun rekursu umanu sira no ba dezenvolvimentu maundobra, kria ambiente ida propísiu ba negósiu sira no tau atensaun ba investimentu no dezenvolvimentu privadu. Ami hakarak, mos atu reforsa ita nia instituisaun bankária sira. Tanba ne e maka ami hanoin fo kapitál ba Banku Sentrál Timor-Leste (BSTL) no mos Banku Nasionál Komérsiu Timor-Leste (BNKTL) atu Banku ida ne e bele kria kondisaun hirak ne ebé bele fasilita asesu ba kréditu, ba investimentu projetu nian hirak ne ebé sustentavel no bele jere empregu, liu-liu iha zona rurál sira; Ita hein atu, ho ida ne e, ita bele hetan emansipasaun ida iha setór privadu, iha área hirak ho natureza komersiál no investimentu, hodi husik Estado sai livre hodi lalika sai ator boot ida iha area hirak ne e, atu nune e nia bele konsentra-an diak liu tan iha protéje kestaun sosial sira. Eselénsias, Tinan 2016 sei sai hanesan tinan implementasaun mekanizmu ho instrumentu hirak ne e hotu ne ebé sei apoia ami iha jestaun ida responsável, efikás no sustentavel, hodi permite mosu ezekusaun osan públiku nian hodi kria kondisaun sira ba jere investimentu no diversifika ekonomia. Ami fiar mos katak refleksu hosi proposta Orsamentu Jerál Estadu nian ida ne e, ema hotu sei hatene iha Governu ida tuir mai. Governu Konstitusionál ba da-vi kontempla ona, iha proposta ba 2016 nian, montante ida ne ebe destinadu ba selu tusan hirak ne ebé iha. Ami hanoin katak Governu ne ebé atu simu pose iha 2017, nia tenki hahú hosi kondisaun hirak Pajina 11

14 favoravel liu, nune e esensiál maka halo saneamentu ho responsabilidade ba tusan sira, Hodi salvaguarda integridade no konfiansa iha Estadu. Ida ne e maka atitude ida ne ebé sei permite atu, Governu ida tuir mai, bele iha ninia programa dezenvolvimentu rasik no kontinua mos asume implementasaun Objektivu hirak kona-ba Dezenvolvimentu Sustentavel, ne ebé aprova ona iha Konsellu Ministrus no iha Parlamentu Nasionál, no katak ami fiar buat sira ne e sei lori ba kreximentu no dezenvolvimentu sustentavel Timor-Leste nian, hodi halo nia sai país ida prósperu no hasa e kualidade moris ita nia populasaun nian. No presizamente iha ótika ida ne e, kona-ba aliñamentu entre instrumentu no sistema planeamentu no orsamentasaun nian sira ho objektivu hirak hosi Dezenvolvimentu Sustentavel nian, ne ebé Ita Boot sira sujere ba Governu, maka ami rekoñese importánsia hosi empeñu parte hotu-hotu nian atu kumpre ida ne e. Ho rezultadu preliminár sira hosi Sensu 2015 nian, ne ebé ita konstata katak ita nia populasaun aumenta ona ba ema na in 1,167,242, maka ami haka as-an atu kontinua promove no garante klima seguransa, pás no estabilidade objektivu ne ebé Timor Leste, aliás, hetan partisipasaun ativa ida ne ebé ema hotu rekoñese. Ami mos sei kontinua ajusta polítika hirak fundamentál liu, hanesan igualdade jéneru, ne ebé reforsa ona ho Deklarasaun Maubisse, ne ebé foin lalais asina ne e, no protesaun ba ema defisiente no vulnerável sira. Tanba ita nia populasaun maioria klosan, ami hakarak kontinua estimula kualidade iha formasaun akadémika no profisionál no promove oportunidade empregu nian sira atu bele fo ba sira kondisaun hirak ne ebé bele hamosu moris ida dignu, ativu, inkluzivu no sira bele partisipa iha dezenvolvimentu iha nasaun ne e. No tamba sira maka futuru líder ba país ida ne e, maka presija mos fo hanoin ba sira kona-ba kestaun alterasaun klimátika no dezastre naturál sira, ne ebé tenki haré ba kestaun ne e ho sériu tanba bele afeta maka as tebes dezenvolvimentu sustentavel país no sosiedade ida ne e nian Kona-ba ida ne e, permite ha u atu koalia katak ami harí tiha ona klibur serbisu nian ida atu implementa Objektivu sira hosi Dezenvolvimentu Sustentavel ne ebé, ho forma transversal, sei hala o nia knar atu Timor-Leste bele konsege hetan ninia kompromisu sira ba Ajenda 2030 ba Dezenvolvimentu Sustentavel. Asaun sentrál no prioritáriu ida maka luta ba ita nia soberania plena ne ebé maka ita bele deit hetan liu hosi delimitasaun definitivu ita nia fronteira marítimu nian sira. Ami oras ne e hala o hela prosesu ne e ho perseveransa total, basá direitu sira timor-oan nian labele relega fali ba planu segundu iha prioridade sira Estadu nian. Ami nia asaun esterna, dezempeña iha ne e, papel importante ida. Tanba ne e maka ami kontinua haka as-an atu fortalese ami nia pozisaun iha fora internasionál sira, nune e adezaun ba ASEAN no lideransa CPLP nian, ne ebé ita hetan prezidénsia rotativa to o tinan oin klaran, buat rua ne e fo mai ita pozisaun hub ida, hosi hub sira seluk ne ebé sai hanesan Pajina 12

15 alavanka ida ba kreximentu ekonómiku. Mai ita mos kontinua fo onra ba ita nia kompromisu sira no fo apoiu ba país frajil sira, liu hosi klibur g 7+ no, liu hosi Ajénsia Kooperasaun Timor- Leste nian, mai ita hakat ba oin hodi fo apoiu ba prosesu dezenvolvimentu iha ita nia país irmaun sira. Eselénsias, Ita foin selebra hotu tinan hatnulu aniversáriu Proklamasaun ita nia Independénsia no tinan 500 kontaktu entre povu Timor ho Portugés ho ne ebé mak kontribui barak tebes ba harí no afirma ita nia identidade. Maibé ita komemora mos iha tinan ida ne e, tinan sanulu resin tolu hanesan Nasaun independente. Ita benefisia ona ambiente ida estavel, hamutuk ho pás no seguransa ne ebé mos permite ita atu tau hamutuk politika ida kona-ba konsensu, relasiona ho estratéjia país nian, ne ebé interese nasionál sira hetan fatin ás liu kompara ho interse individuál, ida ne e maka motivu lolós hosi ita nia orgullu. Atu remata, ha u apela debate ne e bele sai franka no konstrutivu hodi beke hariku ita nia sistema demokrátiku, nu udar uluk kedas sai hanesan tributu ida hosi distintu Deputadu sira, bainhira haré katak diskusaun sira ne e sei fo liu ba politika sira, hamutuk ho ninia orsamentu, hodi imprime iha diskusaun ida ne e nia laran, ninia interese boot liu, katak kualidade no relevánsia orsamentu Estadu nian ba tinan 2016 tuir mai. Kmanek wa in ba Ita nia Nasaun! Obrigadu barak. Dr. Rui Maria de Araújo Loron 1, fulan dezembru, tinan 2015 Pajina 13

16 INTERVENSAUN BA PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA IHA PARLAMENTU NASIONAL KONA BA APRESIASAUN FOUN DEKRETO PARLAMENTU NASIONAL Nº20/III - OGE 2016 Parlamentu Nasional 8 de Janeiru de 2016 Pajina 14

17 Sua Eselénsia Sr Prezidenti Parlamentu Nasionál, Suas Eselénsias Srs Vise-Prezidentes Parlamentu Nasionál, Distintus deputadus, Kolegas membrus do Governu, Povu Timor-Leste tomak. Kontinuasaun Tinan Foun Kmanek ida ba ita bo ot sira hotu. Ho laran nakraik tebes, maka ohin ami mai iha ne e, dala ida tan, atu hato o VI Governu Konstitusionál ninia pontu de vista kona-ba politika ne ebé sai baze ba planu asaun annual no OJE 2016, liu-liu pontu de vista hirak ne ebe relasiona ho Sua Eselénsia Sr Prezidente da Republika ninia mensajen, iha 28 Dezembru 2015, ba Parlamentu Nasionál, hodi husu atu re-apresia Dekretu Parlamentu Nasional nº20/iii Orsamentu Jeral Estadu ba tinan Molok atu hato o VI Governu Konstitusional ninia perspetiva kona ba aspetu hirak ne ebé saliente-liu, husi Sua Eselénsia Sr Prezidente Republika ninia mensajen de veto, hau hakarak fo o hanoin hikas fali ba ita hotu katak, iha kontestu separasaun poderes tuir ita nia Konstituisaun da Republika, Governu maka orgaun soberanu ne ebé responsável ba kondusaun no ezekusaun politika jerál paiz nian (artigo 103º), depois de hetan aprovasaun iha Parlamentu Nasional (alinea a, nº1, artigo 115º). Ho baze ba mandatu konstitusionál hirak ne e, Governu hotu-hotu, hahú kedas husi I Governu Konstitusional, define ida-idak ninia linã jeral kondusaun politika pais nian liu-husi ida-idak ninia Programa do Governo, ne ebé hetan apresiasaun iha Uma Fukun ida ne e, hafoin Governu ida-idak mos hala o ezekusaun ba sira ida-idak nia programa, liu husi planu asaun no mos orsamentu anual. Kompetensia atu Govenu prepara planu no prepara OJE, hafoin ezekuta depois de hetan aprovasaun husi Parlamentu Nasional, esplisitamente definidu iha alinea d, nº1, artigo 115º Konstituisaun Republika. Espesifikamente relasiona ho VI Governu, iha sorin ida, ita hotu sei hanoin hela katak programa Governu hetan apresiasaun no aprovasaun husi Parlamentu Nasional iha fulan Marsu 2015, no programa ida ne e rasik, sai nu udar kontinuasaun husi programa V Governu nian (embora fo o enfaze ba aspetu ne ebé la hanesan husi V Governu), no programa ida ne e moos buka atu implementa Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu ne ebé Parlamentu Nasional rasik aprova iha tinan 2011, atu sai nu udar mata-dalan ba dezenvolvimentu sosioekonómiku Timor-Leste nian, hahú husi tinan 2011 to o Tuir Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, hahú tinan 2016 to o 2020, Timor-Leste tama iha Segunda Faze implementasaun, ne ebé envolve liña de asaun importante tolu: (1) Kontinua dezenvolve infraestrutura, (2) Hametin liu tan Rekursus Umanus; (3) Haburas kompetitividade iha Timor-Leste nia ekonomia. Pajina 15

18 Iha sorin seluk, liña de asaun tolu ne ebé trasa tiha ona iha Planu Dezenvolvimentu Estratejiku ba tinan 2016 to o tinan 2020, ami inkorpora tiha ona iha Programa VI Governu, no buka atu ezekuta liu husi planu asaun no orsamentu anual, inklui mos liu husi OJE 2016 ho focus ba Segunda Faze implementasaun Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Refleksu husi liña de asaun tolu ne e, maka hamosu prioridade no alokasaun orsamentu ba tinan Sr Presidente, ilustres deputadus, povu Timor-Leste tomak. Haree ba mensajen Sua Eselénsia Sr Prezidente da Repúblika kona-ba veto ba OJE 2016, Uluk nian nain, VI Governu konsiente katak investimentu hirak ne ebé ita desidi atu halo ohin, labele prejudika fali dezenvovimentu aban-bain-rua nian. Maski nune e, Governu mos hanoin katak dezenvolvimentu aban-bain-rua nian, sei la iha, wainhira ita la hahú halo investimentu ohin. Governu kompriende preokupasaun katak despeza ne ebé Estadu hala o la sustentavel, ho razaun katak (1) mina folin tu un ba beibeik, no projesaun ba tinan 2016, tuir obeservador sira, sei sai 50 dolares amerikanus/barril, enkuantu ke governu ninia presu referensia ba OJE 2016, a as liu, ho valor 64,70 dolares amerikanus; (2) OJE ultrapassa beibeik Rendimentu Sustentável to o liu tiha 100% no (3) reseita não-petrolifera kleur ona maka sei nafatin ki ik, no quase estagnado. Lo os duni, mina ninia folin muda ka varia beibeik, maibé ita moos keta haluha katak 90% husi rikeza minarai nian ne ebé ita hatene, transformadu ona ba rekursus/asset finanseirus, no rekursus finanseirus hirak ne e, ho baze ba politika investimentu ne ebé Governu hala o, tinan-tinan hamosu funan ba Fundu Minarai. Atu haree ba sustentabilidade ita nia utilizasaun Fundu Minarai, ita presiza haree moos, ba redimentu ne ebé mai husi minarai no gas, tau tan ho osan funan husi investimentu Fundu Minarai, hafoin kompara ho montante ne ebé tinan-tinan ita hasai hodi sustenta OJE. Husi tinan 2005 to o 2014, osan ne ebé tama ba Fundu Minarai katak (husi rendimento mina no gas, tau tan ho osan funan husi investimento) bo ot liu osan ne ebé hasai ba OJE. Dadus ne ebé iha hatudu katak ita konsege poupa liu husi 70 pursentu, wainhira mina nia folin a as. Tinan 2015, to o iha fulan Dezembru, hatudu katak osan ne ebé hasai husi Fundu Minarai hodi finansia OJE bo ot liu pur volta de 200 milloens husi osan ne ebé tama ba Fundu Minarai, maibé montante ida ne e bele muda/varia wainhira Banku Sentral aprezenta relatoriu final kona ba rendimentu husi investimentu Fundu Minarai. Ba tinan 2016, se karik ita uza hanesan baze estimativa US$50/barril (tuir buat ne ebé Sua Eselensia Sr Presidente da Republika sujere), estimativa hatudu katak, Fundu Minarai iha 2016, sei hetan rendimentu total US$ 1,321 mil milloens (US$453.5 milloens mai husi rendimentu mina no gas, no US$867.7 milloens husi funan investimentu Fundu Minarai). Pajina 16

19 Loos duni ita ultrapassa Rendimentu Sustentavel Estimadu, tamba ita presiza rekursus finanseirus adisionais atu investe iha areas ne ebe linã de orientasaun Planu Estratrjiku Dezenvolvimentu define, hanesan temi tiha ona iha leten. Iha sorin ida, Governu hahu kedas tinan 2011 adopta politika frontloading, katak antesipa halo despeza ba investimentu capital maka as kedas agora, hodi nune e, hahu tinan 2020, investimentu iha capital hirak ne e bele ona hamosu rendimentu fiskal sufisiente atu hamenus Timor-Leste ninia dependensia ba Fundu Minarai. Atu bele finansia politika frontloading ida ne e, osan balun ita foti husi Fundu Minarai, no montante seluk ita foti husi osan ne ebé parseiru sira fo o empresta mai ita, ho funan ne ebé ki ik-liu kompara ho funan ne ebé ita nia osan iha Fundu Minarai hetan, husi investimentu finanseiru ne ebé ita halo. Iha parte seluk, wainhira ita haree dadus kona-ba reseita não-petrolifera, ita bele haree katak reseita ida ne e, la estagnadu, tamba husi tinan 2011, pur ezemplu, to o 2015, reseita não-petrolifera aumenta husi US$111.7 milloens, ba US$170 milloens, ka iha tinan lima nia laran iha aumentu 52.1%. Progresu ida ne e seidauk másimu, maibé hatudu katak reseita não-petrolifera iha potensialidade bo ot atu sai nu udar fonte adisionál ne ebé signifikativu ba finansiamentu dezenvolvimentu sosio-ekonomiku Timor-Leste nian, wainhira iha duni investimentu ne ebé sériu iha ita nia ekonomia. Reforma ekonomika no fiskal ne ebé VI Governu oras ne e hala o hela sei buka atu (1) diversifika liu tan tipu impostu nãopetrolifero; (2) habelar liu tan baze ka, universu kontribuinte impostus nian; (3) halo administrasaun impostus sai efisiente liu tan. Sr Presidente, ilustres deputadus, povu Timor-Leste tomak. Tuir fali, preokupasaun importante ida ne ebé Sua Eselensia Sr Presidente da Republika manifesta iha mensajen kona-ba veto ba OJE 2016 maka sustentabilidade dezenvolvimentu futuru Timor-Leste nian. Preokupasaun ida ne e hato o liu husi silogismu ida, ka modelu rasiosinio bazeadu ba dedusaun, ho premisa rua ne ebé lori ba konkluzaun ida. Silogismu kona-ba sustentabilidade dezenvolvimentu futuru Timor-Leste nain, bele haree iha página 3 husi Sua Eselensia Sr Presidente da Republika ninia mensajen. Hau sei lê tuir mai, entre aspas: Num OGE em que: a) a despesa corrente do Estado corresponde a mais de dois terços da despesa total e em que b) cerca de metade (47%) do financiamento global do Orçamento é feito acima do RSE significa que o mecanismo de levantamentos acima do RSE não se destina a salvaguardar os interesses futuros de Timor-Leste e dos timorenses, mas financiar o funcionamento actual da maquina do Estado. Pajina 17

20 Ho lian Tetun ita bele hateten hanesan tuir ne e: Iha orsamento ida ne ebé a) Despeza korrente Estadu nian bo ot liu 75% despeza total orsamentu, hafoin b) Besik metade (47%) husi finansiamentu global Orsamentu mai husi montante asima do Rendimentu Sustentavel Estimadu, Hatudu katak mekanizmu foti osan bo ot liu tiha Rendimentu Sustentavel Estimadu la os atu salvaguarda interese futuru Timor-Leste no Timoroan sira nian, maibe atu finansia funsionamentu atual mákina Estadu nian. Wainhira ita haree liu deit pensamentu dedutivu ida ne e, ita bele hanoin katak konkluzaun ne e lo os duni, katak proposta OJE 2016 salvaguarda deit makina Estadu, no la salvaguarda interese futuru Timor-Leste no Timoroan sira nian, tamba Governu propoin atu uza 75% husi OJE 2016, hodi sustenta deit makina Estadu. Maibé, se ita analíza didiak Livru Orsamentu 1 to o Livru Orsamentu 6, ita sei hare e katak: (1) Despeza Korrente Estadu nian (katak osan ne ebé aloka iha OJE 2016 hodi bele sustenta makina estadu, hanesan salariu no vensimentu, beins i servisus balun, no capital menor balun, hamutuk hotu) la bo ot liu 29% husi total OJE ba Signifika orsamentu em termus meritu atu sustenta makina Estadu ba tinan 2016 ninia montante hamutuk hotu US$453,862 milloens. (2) Despeza Kapital no Transferensia Publika ne ebé aloka iha OJE hamutuk hotu 71% ka US$1.108, 371 milloens. (3) Rendimentu Sustentável Estimadu ba tinan 2016 maka US$544,8 milloens, no previzaun reseita não-petrolifera ba tinan 2016 maka milloens. Sira nain rua hamutuk hotu sai US$716.2 milloens. Ida ne e signifika Despeza Korrente Estadu nian la ultrapasa total husi Rendimentu Sustentavel Estimadu tau hamutuk ho reseitas não petroliferas. Ho faktu sira ne ebé foin temi dadaun ne e, ita bele hare katak silogismo ka rasiosinio dedutivu iha leten la dun lo os, ka sai nu udar buat ne ebé iha lójika filozófika bolu dehan falácia. Ida ne e signifika, wainhira ita la analíza didi ak detalles ne ebé iha Livru 1 to o Livro 6, preokupasaun kona-ba sustentabilidade dezenvolvimentu futuru Timor-Leste nian ne ebé espresa iha silogismo iha leten, bele haree hanesan loos, maibe hafoin halo analize detalladu, preokupasaun ida ne e, bele dehan katak la iha fundamentu. Sr Presidente, ilustres deputadus, povu Timor-Leste tomak, Sua Eselénsia Sr Presidente da Republika mos preokupa kona-ba oin-sa ita define prioridade nasional, no oin-sa ita investe ita nia rekursu ne ebé limitadu, liu-liu tamba tuir persesaun Sua Eselensia Sr Presidente da Republika nian, OJE 2016 (1) aumenta 24% iha infraestrutura, liu-liu ba ZEESM no ba projetu Tasi Mane, ne ebé alegadamente la hatudu Pajina 18

21 garantia kona-ba retornu; (2) reduz maka as orsamentu iha area saúde, edukasaun no agrikultura, no (3) iha nesesidade atu halo ekilibriu iha dezenvolvimentu ba area rural sira. Governu sensibilizadu ho preokupasaun hirak ne e, maibé hakarak esklarese pontu hirak hanesan tuir mai ne e: (1) Aumentu orsamentu ba infraestrutura hala o iha kontestu kompromisu ne ebé Estadu tomak halo ona atu diversifika Timor-Leste ninia ekonomia. Se Timor-Leste la kontinua investe iha infra-estrutura, nu udar meiu ida atu investe iha prosesu investimentu sosio-ekonomiku, oin-sa ita bele diversifika ita nia ekonomia, hodi nune e bele hamenus dependénsia ba Fundu Minarai? (2) Hanesan esplika tiha ona iha debate OJE 2016, iha parte generalidade no moos espesialidade, investimentu publiku ninia retornu la os hanesan ho investimentu privadu. Investimentu hotu-hotu, tantu publiku ka privadu, enfrenta dilema entre risku no retornu, no desizaun ba investimentu normalmente halo ho baze ba ekilibriu di ak ida entre risku no retornu. Risku ne ebé ki ik normalmente asosiadu ho retornu ne ebé ki ik, no risku ne ebé bo ot asosiadu ho retornu ne ebé bo ot. Ditadu popular Portugues ida hateten: Quem não arrisca não petisca, katak, se mak lakohi foti ka liu husi risku, sei labele petiska, ka sei labele saboreia rezultadu ne ebé di ak. Risku iha investimentu publiku maka sa ida? Hau temi deit risku importante tolu: inefisiensia, esbanjamentu, no korupsaun. Ita pronto ka la e atu enfrenta risku hirak ne e? Planeamentu ne ebé di ak hamenus risku inefisiencia, mekanismus de controlu ne ebé diak, hamenus risku esbanjamentu no korupsaun. Husi sorin retornu nian, retornu bo ot liu iha investimentu publiku ida maka retornu social, tuir kedas ho retornu ekonomiku no retornu fiskal, no ikus liu maka retornu finanseiru. Maski nune e, iha investimentu hotu-hotu, publiku ka privadu, susar atu bele fo o garantia kona-ba kuantidade retornu, liu-liu retornu finanseiru. Bele iha estudu viabilidade ho metodolojia oi-oin, maibe atu garante katak sei fo o retornu finanseiru ida ne ebé ezatu, susar tebes. (3) Kona-ba ZEESM, estudu viabilidade inisial ne ebé hala o molok atu aprova Lei nº3/2014 hateten katak, ba deit konseitu Zona Ekonomia Espesial iha Oecusse- Ambeno (momentu nebá seidauk inklui komponente sosial), durante tinan sanulu resin lima nia laran, sei presiza investimentu ho montante 4 mil milloens dolares amerikanus, ba zona espesial economica ida ho área 170 hektares (iha area Pante Macassar nia laran, inclui Padiai no Tono). Husi montante ida ne e, estimativa ba investimentu privadu hamutuk hotu 75%, no investimentu publiku 25%, no objetivu husi investimentu publiku ne e, maka hamosu kondisaun hanesan estrada, eletrisidade, bé-mos, portu, aeroportu no infraestrutura sira seluk hodi bele atrai Investimentu Estrangeiru Diretu. Atividade ekonomika iha 170 hektares nia laran, Pajina 19

22 para alein de retornu social, ekonomiku no fiskal, bele moos hamosu, hahu tinan 2030, perpetuidade finanseira 20%/anual, ka iha lia fuan seluk, ativu ne ebé hamosu husi investimentu 4 mil milloes sei fo o rendimentu fixu serka de US$800 milloens/anu. Maski nune e, estudu viabilidade ida ne e presiza atu atualiza, tamba presiza mos inklui konseitu economia social de merkadu. Ida ne e signifika tenki inklui ona territoriu Oecusse-Ambeno (ho area 850 km2). Fulan ida ne e nia laran, planu ordenamentu teritoriu RAEOA nian sei remata, no ho baze ba planu ordenamentu ne e, sei prepara Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu ba ZEESM, inklui moos Ataúro hanesan polo dezenvolvimentu komplementar ida. Planu Estratéjiku ne e maka sei identifika projetus de investimentu ekonomiku espesifikus, no sei halo estudu viabilidade pur projetu. Kona-ba Ataúro, planu ordenamentu teritoriu pronto ona, no hahu tinan 2016 investimentu publiku ne ebé aloka ba Atauro sei konsentra iha infra-estrutura hanesan be-mos, eletrisidade no portu. Wainhira planu ordenamentu territiorio hetan aprovasaun husi Konsellu Ministrus, maka planu ordenamentu ne e sei sai baze atu dezenovolve mos parte husi Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu ZEESM, ne ebé relasiona ho Ataúro, hafoin sei halo estudu viabilidade ba projetu atividade ekonomika ida-idak ne ebé identifika iha Planu Estratéjiku. (4) Relasiona ho projetu Tasi Mane, estimativa ne ebé Governu anterior sira halo hateten katak investimentu publiku iha tinan 7 oin mai, sei presiza to o 2 mil milloens dolares amerikanus, espesifikamente ba konstrusaun baze abastesimentu Suai, auto estrada no aeroportu, hodi bele atrai investimentu estranjeiru diretu hamutuk 15 mil milloens dolares amerikanus, hodi bele hari i fabrika LNG, refinaria, no zona industrial ba industria komplementar seluk. Investimentu hirak ne e, para alein de retornu social, ekonomiku no fiskal, tuir estimativa, iha potensialidade atu bele lori rendimentu to o 40 mil milloens dolares amerikanus mai Estadu, liu husi industria estrasaun no prosesamentu mina no gas, hahu tinan rua-nulu oin mai. (5) Wainhira ita haree ba Fundu Konsolidadu Timor-Leste deit, loos duni orsamentu tinan 2016 ba saude, edukasaun ho agrikultura, hetan redusaun kompara ho tinan Maibé, se ita sura mos despeza ba capital ne ebé aloka iha PDIM (uluk hanaran PDID), Fundu Infraestrutura, no moos Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu, ita bele haree katak ba Saúde iha montante total US$65.6 milloens ba tinan 2016 (enkuantu ke iha tinan 2015 aloka 67 milloens iha fundu konsolidadu, maibe ezekuta deit 63 milloens), ba Agrikultura iha montante total 28.1 milloens ba tinan 2016 (enkuantu ke iha 2015 aloka 27 milloens iha fundu konsolidadu, maibe ezekuta deit 26 milloes), no ba edukasaun iha montante total 112 milloens ba tinan 2016 (enkuantu ke iha 2015 aloka 103 milloens iha fundu konsolidadu, maibe ezekuta deit 102 milloens). Husi perspetiva Governu nian, montante ka Pajina 20

23 persentagem deit husi osan ne ebé ita aloka ba setor hirak ne e, labele sai sasukat uniku, kona-ba ita fo o ka la e prioridade ba setor hirak ne e. Montante ne ebé aloka tenki haree moos ba kapasidade atu ezekuta osan ne ebé aloka, no moos kapasidade atu ezekuta programa ka projetu ho kualidade. (6) OJE 2016 aloka 49.8% ka milloens dolares iha kategoria despeza kapital no transferensias publikas, ba munisipiu sanulu resin tolu. Embora ida ne e la garante ekilibriu iha dezenvolvimentu entre zona rural ho urbana, pelu menus faktu ida ne e bele hatudu moos katak, alokasaun OJE 2016 la konsentradu iha projetus nasionais deit. Sr Presidente, ilustres deputadus, povu Timor-Leste tomak, Preokupasaun tuir mai iha Sua Eselénsia Sr Prezidente da Republika ninia mensajen de veto maka estinsaun atual Fundu Infraestruturas nu udar fundu espesial ida, hodi hamosu fali Fundu Infraestrutura nu udar fundu autonomu ida, ne ebé tuir mensajen de veto hateten, fundu ne e hamosu la tuir kuadru legal ne ebé define regra ba funsionamentu transparente husi fundu espesial. Governu kompriende preokupasaun kona ba legalidade no transparensia relasiona ho kriasaun fundu autonomu ba infraestruturas, maibe hakarak hato o pontu de vista hanesan tuir mai ne e: (1) Fundu infraestrutura ne ebé Dekretu do Parlamentu Nasional nº20/iii, Orsamentu Jeral do Estadu propoin atu kria, la os fundu espesial ne ebé define iha artigu 32º Lei nº13/2009, 21 de Outubru, maibe fundu autonomo ida ho personalidade juridika, no autonomia administrativa no finanseira. (2) Razaun importante kriasaun fundu autonomu hodi troka fundu espesial, maka liu husi fundu autonomo ne e, tinan-tinan ita la presiza re-apropria montante hirak ne ebé la konsege ezekuta iha tinan nia rohan. Mekanizmu ida ne e sei lori benefisiu importante rua: (a) prosesu pagamentu ba projetu infraestrutura, bele nafatin hala o, maski to o ona final do ano, no maski orsamentu seidauk aprova no promulga, hanesan situasaun ne ebé ita enfrenta oras ne e dadaun. Ida ne e sei rezolve mos problema likidez empreza nian, ne ebé dala barak sai kauza ba atrazu implementasaun obra sira iha teritoriu laran tomak; (b) mekanizmu ida ne e sei loke espasu fiskal, hodi bele aloka orsamentu ba areas sira ne ebé ita presiza atu investe, maibé tamba tinan-tinan ita tenki re-apropria montante hirak ne ebé la konsege ezekuta hotu iha tinan ida nia laran, re-apropriasaun ida ne e okupa tiha espasu fiskal hodi hasai marjen de manobra iha prosesu alokasaun orsamentu ne ebé tinan-tinan ita halo. Ezemplu konkretu ida: iha tinan 2016, ita aloka 1 millaun ba Pajina 21

24 konstrusaun no supervizaun irrigasaun ida iha Larisula. Se karik to o 31 de Dezembru 2016, maka konsege ezekuta deit obra to o montante 600 mil dolares amerikanus, signifika iha OJE 2017, ita sei la presiza re-apropria fali 400 mil, hodi kompleta obra ne e iha tinan 2017, maibe fundu autonomu infraestruturas retein hela ona montante 400 mil dolares amerikanus ne e, hodi bele kompleta obra, e bele kontinua selu nafatin fatura ne ebé mai husi empreza ne ebé implementa obra, mesmu to o ona 31 Dezembru, no karik moos OJE 2017 la hahu ezekuta iha Janeiru 2017, hanesan atrazu ne ebé oras ne e ita enfrenta hela dadaun. (3) Kona-ba legalidade kriasaun fundu autonomu ba infra-estrutura, Governu hanoin katak: (a) Instrumentu legal ne ebé adekuadu liu, atu hamosu fundu autonomu ida, maka Lei Orsamentu Jeral do Estadu, tamba fundu autonomu ne e figura finanseira ida ho impaktu orsamental, no lei OJE rasik maka instrumentu lejislativu di ak liu atu define regras ho impaktu finanseiru no orsamental, hodi respeita mos prinsipiu unversalidade ka unidade tuir Lei nº13/2009 haruka, iha artigu4º; (b) Proposta kriasaun fundu autonomu ne e la iha kontradisaun ho Lei nº13/2009 tamba proposta ne e respeita prinsipiu transparensia, no espesifikasaun ba reseitas no despesas ne ebé deskreve momoos lo os iha finalidade fundu autonomu ne e nian, no ninia reseita no despeza global hetan deskrisaun iha Aneksu II no Aneksu III, iha parte ne ebé refere ba Serviços e fundos autonomos, tuir buat ne ebé Lei nº13/2009 haruka iha artigu 27º; (c) Proposta kriasaun fundu autonomo ne e moos asegura sujeisaun ba padraun internasional kontabilidade nian, no mos ba mekanismu inspesaun no kontrolu ezekusaun orsamental husi orgaun soberania sira seluk, tuir Lei nº13/2009 haruka, iha artigu 52º no artigu 53º. Sr Presidente, ilustres deputadus, povu Timor-Leste tomak, Hafoin deskreve tiha Governu ninia pozisaun hanesan temi ona iha leten, no ho respeitu tomak ba Sua Eselénsia Sr Presidente da Republica ninia preokupasaun hotu ne ebé hato o liu husi mensagem de veto, hodi governu nia naran hakarak hato o katak orsamentu ne ebé Governu propoin ba tinan 2016, orsamentu ida ne ebé buka aplika ita nia rekursu ne ebé limitadu ba dezenvolvimentu sustentadu ita nia paiz nian, no ba melloria kondisaun vida ita nia populasaun nian. Governu la kontesta nesesidade atu investe liu tan iha Timoroan sira, liu husi edukasaun no saúde nu udar ferramenta bein estar nian, maibé Governu moos hanoin katak investe liu tan la signifika tau tan deit osan ne ebé, iha pratika, instituisaun sira ne ebé responsável ba planeamentu, jestaun no ezekusaun osan, la konsege abosorve no utiliza osan hirak ne e, iha kontestu ezekusaun ida ho kualidade. Pajina 22

25 Ikus liu, loos duni katak liu tiha tinan sanulu-resin-tolu hafoin restaurasaun ita nia independensia, ita hotu hamutuk bele halo diak liu tan, no ita bele halo diak liu tan duni, wainhira ita ida-idak tuir dalan ne ebé Lei Inan define tiha ona. Fiar a an la o ba oin, tamba hamutuk ita bele hari i nasaun husi baze, hodi lori mudansa ba ita nia povu nia moris!!! Obrigadu wa in ba ita bo ot sira hotu ninia atensaun. Dr Rui Maria de Araújo 8 Janeiru 2016 Pajina 23

26 Parte 2: Deskrisaun kona-bá Orsamentu Estadu 2.1 Sumáriu Ezekutivu Polítika Governu Orsamentu Estadu Anual esplika Governu Timor-Leste nia planus no polítikas ba tinan tuir mai atu alkansa ninia objetivu tempu-naruk atu sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha 2030, hanesan temi iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu (PED). Atu atinzi vizaun ida ne e, Governu prioritiza despeza ba infraestrutura no setores xave ekonómiku (inklui turizmu, agrikultura no minarai) no promove investimentu iha setor sosial, saude no edukasaun. Livru Orsamentu 1 rezume Governu nia planu atu implementa polítika hirak ne e iha tinan fiskal Kresimentu Ekonómiku Atu Timor-Leste sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha tinan 2030, presiza iha kresimentu ekonómiku la os-minarai ne ebé forte no ho kualidade aás. Hosi 2007 to 2012 Governu implementa politika ekonomika ne ebé rezulta iha taxas kresimentu PIB La os-minarai ne ebé aás ho média 10.6% kada tinan. Taxas kresimentu hirak ne e dudu hosi aumentu iha Governu nia gastus tanba polítika fornesimentu antesipadu ka frontloading hodi finansia investimentu kualidade iha infraestrutura no dezenvolvimentu kapital umanu atu fornese baze forte ba dezenvolvimentu sustentável iha tempu-naruk ne ebé lidera hosi setor privadu. Iha 2013, kresimentu Produtu Internu Brutu (PIB) La os-minarai lao neineik, liu-liu tanba redusaun iha despeza kapital Governu, nudar rezultadu hosi projetu eletrisidade ne ebé kompleta dadaun ona. Maibé, hareé hosi nia kontiudu, dezempeñu ekonómiku diak ho kresimentu forte iha investimentu setor privadu no konsumu uma-kain sira nian, nomos redusaun iha inflasaun no défise-komersiu La os-minarai. Iha 2014, tranzisaun ba kresimentu ekonómiku ho kualidade aás kontinua. Previzaun hatudu katak kresimentu PIB La os-minarai iha tempu médiu iha entre 4.1% to o 7.5%. Previzaun kresimentu forte ne e rezulta hosi ezekusaun aás hosi despeza kapital dezenvolvimentu no balansu kombinasaun hosi aumentu iha despeza Governu, investimentu privadu no konsumu uma-kain. Perspetiva tempu-médiu ba nível konsumu Timor-oan sira nia pozitivu no sei iha aumentu, no inflasaun anual besik 2% sei kontinua ki ik liu Governu nia alvu 4%-6%, iha periudu Despeza Orsamentu Estadu ba 2016 hamutuk $1,562.2 milloens (inklui emprestimus). Ida ne e ki ik liu oituan kompara ho montante iha Orsamentu Retifikativu 2015 (hareé Tabela 2.1.1). VI Governu Konstitusional komprometidu atu asegura nível gastus Pájina 24

27 ne ebé prudente liu hosi mantein montante jeral orsamentu no reve programas sira ne ebé eziste atu asegura retornu másimu ba kada dolar ne ebé gasta. Tanba ne e revê ona despezas Governu atu prioritiza programas ho setores ne ebé iha retornu aás no aliña direita ho objetivus PED nian. Governu kontinua implementa nia polítika fornesimentu antesipadu ka frontloading atu atrai investidor privadu sira. Ho implementasaun susesu hosi projetu eletrisidade, agora Governu foka ba investimentu iha estrada, portu, aeroportu no ponte. Ho ida ne e, despezas liu-liu iha setores xave no projetus infraestrutura prioritária sira sei kontinua boot to o tinan Maske nune e to o 2025, PED nia projetus prioridade balun besik kompleta ona no despeza no Eksesu Levantamentu espera sei tun. Iha tempu-naruk (hafoin 2026) despeza sei kontinua reduz no reseita domestika sei aumenta, nune e Eksesu Levantamentu sei tun. Reseita Doméstika Previzaun hatudu katak reseita doméstika sei aumenta uitoan iha 2016 liu-liu tanbá kolesaun aás ba taxas no enkargus. Ida ne e sei akontese tambá progresu iha Governu nia servisus ba publiku no mos melloramentu iha prosesu kolesaun reseitas. Hein katak tendensias positivu iha reseita domestika sei kontinua iha tempu-médiu nudar kombinasaun hosi progresu iha administrasaun no dezempeñu ekonómiku forte (hareé Tabela 2.1.1). Finansiamentu Défise La os-minarai mak balansu entre reseitas doméstikas no despezas (hareé Tabela 2.1.1). Governu utiliza Rendimentu Sustentável Estimadu (RSE), Eksesu Levantamentu hosi Fundu Minarai (FP), balansu kaixa no empréstimus atu finansia défise La os-minarai iha Défise La os-minarai oferese estimativa ida kona ba valor prokura adisional no osan ne ebé Governu gasta hodi kontribui ba ekonomia. RSE ba 2016 hamutuk $544.8 milloens no reprezenta valor ne ebé bele hasai hosi FP, tinan-tinan, ne ebé sei la halo fundu mamuk. Valor total orsamentadu atu hasai hosi FP iha 2016 maka $1,283.8 milloens; ho eksesu levantamentu hamutuk $739.0 milloens. Governu konsidera Eksesu Levantamentu hanesan nesesidade iha tempumédiu atu finansia despezas kapitais prioritárias. Empréstimus komesa sai instrumentu importante ida atu finansia GdTL. Empréstimus atual ne ebé Governu Timor-Leste kontrata ona finansia projetus infraestrutura xave no empréstimu ne e relativamente ho jurus ki ik no hetan periodu grasa ne ebé naruk. Total empréstimus ba 2016 hamutuk $107.0 milloens. Pájina 25

28 Tabela 2.1.1: Tabela Fiskal ho Item Memorandum ($m) Despeza Total ba Kategoria Apropriasaun (inkl. emprestimus) Despeza Total ba Kategoria Apropriasaun (ekskl. emprestimus) Rekorente Salariu no Vensimentu Bens no Servisus (inkl. FDCH) Transferensias Públikas Kapital Kapital Minor Kapital no Dezenvolvimentu (inkl. Infraestrutura no Emprestimus) Reseita Domestika*** Balansu Fiskal La os- Minarai Finansiamentu Rendimentu Sustentavel Estimadu (RSE) Eksesu Levantamentu hosi FP Uza Balansu kaixa Empréstimus 2012 Atual 2013 Atual 2014 Atual 2015 BB1 Rec Orsamentu , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , (1,104.8) (930.3) (1,191.1) (1,399.6) (1,390.8) (1,792.1) (2,303.5) (1,912.9) (1,536.5) 1, , , , , , , , , , ,032.7 (390.1) Fonte: Diresaun Nasional Politika Ekonómika, Ministériu Finansas Reforma Foun iha Jestaun Ekonómika no Finanseira 2.2.1: Panorama Objetivu VI Governu atu kontinua hadi a efisiênsia, efikásia no prestasaun kontas ba utilizasaun rekursus públikus, liu-liu iha implementasaun Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu (PED). Atu alkansa objetivu ne e, Governu revê no implementa ona Pájina 26

29 programas nesesariu foun iha áreas xave hanesan infraestrutura, edukasaun no saude. VI Governu Konstitusional kompromete ba reforma setor publiku atu hasa e efisiênsia. Programas reforma bo ot hat iha setor publiku hetan ona aprovasaun no komesa hala o ona: Harmonizasaun Lejislativa no Reforma Judisiáriu, Reforma Administrasaun Públika, Reforma Ekonómika, no Reforma Fiskal, Reforma Jestaun Dezempeñu no Reforma Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu. Governu mos introduz ona estruturas foun ba planeamentu no monitorizasaun atu asegura integrasaun entre planeamentu no orsamentu, liu hosi estabelesementu ba Unidade Planeamentu no Monitorizasaun (UPM). Governu mos fazeadamente implementa hela Orsamentasaun bazeia ba Programa (program budgeting). Sub-seksoens tuir mai mak sumariu kona-bá reforma hirak ne e : Reforma Hat iha Setor Públiku VI Governu Konstitusional komprometidu ba reforma bo ot hat iha setor publiku durante nia mandatu. Reforma hirak ne e mak Harmonizasaun Legislativa no Reforma Judisiáriu, Reforma Administrasaun Públika, Reforma Ekonómika no Reforma Fiskal, Reforma Jestaun Dezempeñu no Reforma Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu Harmonizasaun Lejislativa no Reforma Judisiáriu Harmonizasaun Lejislativa no Reforma Judisiáriu nia objetivu mak atu iha sistema judisial ne ebé forte no efisiênte no reforma sei lidera hosi Komité Reforma Lejislativa no Setor Justisa. Reforma sei tuir estratéjia tripla. Dauluk, sei estabelese kuadru jurídiku foun aliña ho padraun regional no internasional. Darua, sei reforsa relasaun entre orgaun no espesifiku no instituisaun iha sistema judisial. Ikus liu, sei implementa reforma prosesual, asegura asesu atempadu ba justisa no fasil atu ezerse direitus sidadania no entidade legal sira. Em jeral reforma sei foka ba hadi a setor lejislativu no judisiáriu nia abilidade atu garante no proteje direitus ema nian no kontribui ba dezenvolvimentu sustentável liu hosi estabilidade nasional Reforma ba Administrasaun Públika Objetivu hosi Reforma Administrasaun Públika maka atu estabelese sistema ba servisus Governu ne ebé efisiênte, efikáz no responsável. Reforma ne e sei lidera hosi Komisarius foun ba Komisaun Funsaun Públika ne ebé iha Primeiru-Ministru nia tutela, ho kolaborasaun hosi instituisaun governu relevante, inklui Ministériu Administrasaun Estatal, Ministériu Finansas (MdF), Komisaun Anti-Korupsaun no Gabinete Inspetór Jerál (Ombudsman). Pájina 27

30 Reforma sei tuir estratéjia tuir mai. Dauluk, sei hala o analize diagnóstiku rekursus umanus atu revê prosedimentus lejislativu no polítika atuál. Darua, sei estabelese feramentas no prosedimentus atu hakbi it implementasaun ne ebé diak liu ba regras estadu direitu no atu kria dalan planeamentu diak liu no hadi a sistema jestaun rekursus umanus. Ikus liu, sei introduz prátika diak kona-bá jestaun rekursus umanus liu hosi estabelesementu ba padraun kompeténsia ne ebé sei fo dalan ba klareza iha espetasoens no objetivus dezenvolvimentu atu fasilita diak liu Jestaun Dezempeñu. Partikularmente, MdF halo ona progresu barak iha pilotu implementasaun Reforma Administrasaun Públika liu hosi Reforma Jestaun Dezempeñu (RJD). Atu alkansa reforma ne e, kria ona Grupu Traballu ida ba RJD, ne ebé realsa ligasaun entre planeamentu, integridade, prestasaun kontas no Dezempeñu institusional. RJD agora hala o hela prosesu xave walu (8) ne ebé espera katak ikus mai sei ekspanda mos ba Governu nia instituisoens seluk: 1. Identifika estrutura organizasional apropriadu atu produz rezultadu nesesariu, ne ebé hatudu iha revizaun Lei Orgánika MdF nian. 2. Aprova lejislasaun nesesariu atu hala o reforma. 3. Identifka pozisaun no padraun kompetensia. 4. Dezenvolve deskrisaun servisu foun ba pozisaun lideransa no jestaun, hamutuk ho kompetensias ne ebé presiza no Indikadores Xave ba Dezempeñu (KPIs). 5. Kompleta testes diagnóstiku pontu partida ka baseline ba profesionais nomeiadas iha Jestaun Finansas Publikas (JFP) hamutuk 939 hosi Ministerius hotu Selesiona profissionais iha MdF bazeia ba méritu. 7. Dezenvolve deskrisaun servisu, planu traballu no planu individual ba formasaun kompetensia. 8. Hala o Planu Dezenvolvimentu Kapasidade Institusional Reforma Ekonómika Iha 2016, Governu sei implementa Reforma Ekonómika no Programa Kresimentu, ne ebé sei kordena hosi Ministro Estado, Kordenadór Asuntu Ekonómiku (MECAE). 1 JFP nia kompetensias inlui planeamentu, orsamentu, pagamentus, aprovisionamentu & jestaun kontratus no jestaun ativus & veikulus. Ikus mais sei halao mos testes diagnostiku ba kontas no regulamentu finanseiru no auditoria interna. Pájina 28

31 Reforma operasionaliza, planu no orienta implementasaun ba atividades ne ebé foka ba dezenvolve, reforsa no apoia ambiente jeral setor privadu. Objetivu hosi reforma maka atu aumenta investimentu privadu, kria empregu sustentável no diversifika ekonomia. Reforma ne e sei inklui reforma boot neén (6) ne ebé dezenvolve atu reforsa no hadi a ambiente setor privadu. Reforma bo ot hirak ne e maka: (1) Reforma ba Regulamentu Rai no Propriedade, (2) Dezenvolvimentu Infraestrutura Ekonómika, (3) Reforma Merkadu Traballu no Dezenvolvimentu Forsa Traballu, (4) Reforma ba Ambiente Favorável ba Negosiu, (5) Reforma ba Rezime Investimetu Privadu, no (6) Reforma no Dezenvolvimentu Setor Privadu. Maske MECAE sei responsabiliza ba reforma nia kordenasaun jeral, implementasaun atividades espesífikas sei ko ordena ho Ministerius no entidades públikas relevante. Reforma ida ne e atu komplementa Programa Reforma Fiskal hosi MdF Reforma Fiskal, Reforma Jestaun Dezempeñu, no Reforma Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu Reforma Fiskal, Reforma Jestaun Dezempeñu, no Reforma Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu nia objetivu mak atu asegura sustentabilidade fiskal iha Timor-Leste ba tempu-médiu no tempu-naruk liu hosi atinzi balansu entre Estadu nia despezas no reseitas. Nune e iha reforma tolu interligadu ne ebé MdF hala o hela ida-idak ho ninia objetivus rasik. Reforma Fiskal sei hasa e rekursus la os-minarai, enkuantu ganrante Estadu nia kompromisu ba sidadaun sira. Atu alkansa objetivu ne e, Reforma fiskal hola medidas iha area bo ot rua. Dauluk, sei buka fornese orgaun legislasoens ne ebé efisiente ba sistemas Impostu no Alfandegas atu tulun Estadu koleta reseitas nesesariu atu alkansa nia misaun. Darua, buka moderniza no konsolida administrasaun ba Impostus no Alfándegas iha Timor-Leste liu hosi moderniza sistemas Teknolojia Informasaun (TI), no rasionaliza prosesus no prosedimentus. Reforma Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu atu asegura katak rekursus públikus utiliza ho efisiente no efetivu atu fornese kualidade servisus públiku. Papel reforma Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu inklui medidas iha area ha at. Dauluk, hadi a kualidade Despeza Públika liu hosi introdusaun Orsamentasaun bazeia ba Programa, hadi a orsamentu plurianual, no estabelese sistema efetivu ida atu monitoriza no avalia kualidade no kuantidade Despeza Públika. Darua, hadi a sistemas TI, prosesus no prosedimentus iha instituisoens públikas ne ebé kanaliza no ezekuta Despeza Públika. Datolu, reforma governasaun no estrutura kustu hosi Emprezas Públikas ho vizaun atu alkansa auto-sustentabilidade. Dahat, desentralizasaun ba despeza Públika nudar parte hosi papel polítika desentralizasaun, ne ebé sei presiza dezenvolve Padraun Prosedimentus Operasaun, dezenvolvimentu Sistemas TI, no Pájina 29

32 formasaun no dezenvolvimentu kapasidade rekursus umanus iha área JFP iha nível munisipiu Prestasaun Servisu no Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu VI Governu Konstitusional komprometidu atu asegura katak Orsamentu Estadu Anual sei oferese servisu publiku diak liu tan ho efisiênsia, efikásia no responsabilidade. Atu alkansa objetivu ne e, kria tiha Unidade Planeamentu no Monitorizasaun (UPM) ida iha Gabinete Primeiru-Ministru (GPM), ho mandatu atu servisu ho MdF hodi liga planeamentu ho orsamentu, halo priorizasaun estruturadu no alokasaun efisiente ba Governu nia rekursus. Ministériu hotu nudar part importante iha reforma ne e, no UPM servisu hamutuk ho MdF atu tulun ministerius durante prosesu preparasaun orsamentu, inklui tulun sira atu defini sira nia programas prioritárias, no halo monitorizasaun trimestral ba ezekusaun programas. Iha kontekstu dezempeñu servisu no orsamentu, orsamentu 2016 aprezenta klasifikasaun ida ba despezas balun tuir programa no mos klasifikasaun normal ba kategoria apropriasaun no instituisaun. Ministériu ida-idak identifka ona ninia programas bo ot no hatama submisaun orsamentu konjuntu klasifikadu tuir programa no atividade. Nune e Livru Orsamentu hotu inklui ona komponente Orsamentasaun bazeia ba Programa, ne ebé separa ona despeza tuir programa no atividade iha ministériu ida-idak ba Sumáriu Ekonómiku Ekonomia Internasional Tendensias hosi Kresimentu Internasional Impaktu hosi krize finanseiru no euro sei bele hareé iha nasaun barak, liu-liu hosi sira nia instituisaun finanseiru ne ebé sei fraku no nível aás iha divida publika no privadu; fenomena ida ne e sei kontinua afeta iha ekonomia global iha mediu termu. Impaktu variadu hosi eransa hirak ne e, inklui redusaun folin minarai no aumentu iha volatilidade taxa kambiu, halo difisil atu projeta tendensia kresimentu global iha 2015 Jeralmente, kresimentu iha ekonomia desenvolvidu sei sae fali tambá melhoria iha kondisaun finaseiru global, rekuperasaun gradual iha zona-euro no folin kombustivel ki ik, maibé kresimentu Ekonómiku iha ekonomia emerjente sei reduz tambá folin merkadoria internasional tun, no dezaselerasaun iha ekonomia Xina. Hanesan harée iha Tabela , bele resumu katak kresimentu global iha 2015, projetadu ba 3.3%, ki ik oituan kompara ho Maske hetan dezaselerasaun, demanda a as ba bens Pájina 30

33 no servisus asosiadu ho taxa kresimentu aás iha nasaun ho ekonomia emergente iha Asia nudar oportunidade exportasaun ba Timor-Leste. Tabela : Taxa Kresimentu Ekonomiku Real Mundial no Rejional (%) Nasaun Atual Previzaun Mundu 3.4% 3.4% 3.3% 3.8% Ekonomias Avansadas 1.4% 1.8% 2.1% 2.4% Ekonomias Emerjente no iha Dezenvolvimentu 5.0% 4.6% 4.2% 4.7% Azia Emerjente no iha Dezenvolvimentu 7.0% 6.8% 6.6% 6.4% Xina 7.7% 7.4% 6.8% 6.3% Timor-Leste * 2.8% 6.0% * 4.1% 5.1% Fontes: Atualizasaun WEO 2015 (IMF), Ministeriu Finansas, 2015 *Projesaun kresimentu Tendensias Folin Internasional Hein katak inflasaun global, tambá afeta hosi folin tun ba minarai no merkadoria seluk redus hosi 3.5% iha 2014 ba 3.2% iha Previzaun ba inflasaun ki ik iha ekonomia avansadu ho 0.4%, reflete dekliniu iha folin merkadorias internasional no prokura kontinua fraku iha Japaun no zona-euro. Hosi parte seluk, preve katak inflasaun sei aumenta ituan iha ekonomias emerjente no iha dezenvolvimentu hosi 5.1% to 5.4% iha 2015, folin minarai atual no volatilidade taxa kambiu aumenta inserteza barak kona ba estimativa ne e. Tabela : Taxa Inflasaun Mundial no Rejional (%) Atual Previzaun Mundu 3.9% 3.5% 3.2% 3.3% Ekonomias Avansadas 1.4% 1.4% 0.4% 1.4% Ekonomias Emerjentes no iha Dezenvolvimentu 5.9% 5.1% 5.4% 4.8% Azia Emerjente no iha Dezenvolvimentu 4.8% 3.5% 3.0% 3.1% Timor-Leste 9.8% 0.7% 1.4% 1.8% Fontes: WEO BazeDados Abril 2015 (IMF) Folin Internasional Minarai Folin minarai monu barak iha segunda metade 2014; iha Janeiru 2015, folin minarai baril ida monu 60.8% 2 hosi nia pontu aás iha Junhu 2014 (haree Grafiku ). Ida ne e nudar rohan ba periudu tinan hat ho estabilidade folin $105 ba baril ida. Hafoin rekopera oituan iha metade dauluk 2015, folin minarai komesa monu fila fali. 2 Brent Spot Price, Ajensia Informasaun Enerjia Pájina 31

34 Folin minarai ne ebé tun ne e tambá resultado hosi kombinasaun aumentu iha oferta global no redusaun iha prokura global. Fornesimentu global minarai aumenta barak iha tinan hira ikus mai, tamba iha parte ida, iha teknolojias foun hanesan fraturamentu idrauliku (fracking) no perfurasaun horizontal. Fator boot ne ebé halo folin tun ne e maka desizaun Arabia Saudita, hanesan produtor 3 boot iha merkadu minarai, ne ebé mantein nia nível produsaun atual maske iha aumentu iha oferta global. Hareé ba aspetu prokura, kontinuasaun neneik ba Europa nia rekuperasaun, dezaselerasaun iha ekonomia Xina no valorizasaun dólar amerikanu kontra moedas importante seluk kontribui hotu ba reduz folin minarai. Maske iha esperança katak folin minarai sei rekopera oituan iha 2016, previzaun ba mediu termu sujere katak folin minarai sei la fila fali ba nível 2014 nian. Hanesan explika iha Seksaun 2.5.3, folin minarai atual no projetadu afeta kalkulu ba reseitas minarai iha futuru no Rendimentu Estimadu Sustentavel (ESI), ne ebé sei afeta ba Governu nia planu ba despezas. Governu monitoriza mudansas iha folin minarai internasional no sira nia impaktu iha ESI. Maibé, preve katak, to o rohan 2015, kuaze 89% hosi Timor-Leste nia rikeza minarai transforma ona ba rikusoin finanseiru. Ida ne e halo dezempeñu investimentu Fundu Minarai importante no redus impaktu ba flutuasaun folin minarai ba ESI. Iha parte seluk, diminuisaun iha folin minarai sei benefisia konsumidores no produtores Naun-Minarai iha Timor-Leste. Redusaun ida ne e sei benefisia konsumidor sira liu hosi folin tun ba kombustivel no produtus ne ebé uza minarai intensivu iha produsaun. No mos, produtor Naun-Minarai sira sei benefisia hosi diminuisaun iha kustus transporte no produsaun, no mos hosi aumentu ba consumidor sira nia rendimentu atu gasta. Folin Internasional Aihan Kuantidade boot hosi aihan ne ebé konsume iha Timor-Leste importadu, nune e mudansa iha folin aihan internasional bele iha impaktu boot iha taxa inflasaun no padraun moris. Tuir Fundu Monetariu Internasional (IMF) nia Indise Folin Aihan, folin aihan internasional monu 19.0% desde Janeiru 2014, enkuantu folin foós, alimentu nesesidade ba konsumu iha Timor monu 12.1% iha periudu ida ne e. IMF projeta katak folin aihan kontinua monu durante restu 2015, hafoin estabiliza iha Folin internasional kafe nian, Timor-Leste nia exportasaun boot liu ba produtus Naun-Minarai, hetan volatilidade makas iha tinan ikus mai no monu makas iha fulan 12 liu ba. Redusaun iha folin ne e iha impaktu negativu ba prosperidade produtores 3 Produtor ne ebé uza sira nia kapasidade ke la uza atu aumenta ka diminui oferta atu estabiliza folin iha merkadu. Pájina 32

35 kafe. Ida ne e halo governu atu kontinua suporta setor xave ne e no diversifika setores seluk. Taxas Kambiu Estranjeiru Apresiasaun jeral ba dolar Amerika em relasaun ho moedas hosi Timor-Leste nia parseirus komersial, komesa iha inisiu 2014 no kontinua iha Iha fulan 12 nia laran to o iha Julhu 2015, Dolar Amerika apresia 11.5% hasoru moedas hosi Timor- Leste nia parseirus komersial. Ida ne e nudar resultadu hosi apresiasaun 14.4% ho Rupia, Timor-Leste nia parseiru komersial atual boot liu. Apresiasaun ne e reduz folin importasaun, ne ebé tau presaun ba inflasaun domestiku atu tun, nune e benefisia konsumidores Timorense. Maibé, apresiasaun ne e halo katak Timor-Leste nia exportasaun Naun-Minarai folin aás iha merkadu internasional, ne ebé limita desenvolvimentu setor exportasaun. hein katak valorizasaun dólar amerikanu em relasaun ho Timor-Leste nia parseirus komersial boot kontinua iha 2016, nune e bele tau presaun ba folins atu tun iha Timor-Leste (haree Grafiku ) Grafiku : Folin Merkadoria no Indise Taxa Kambiu - Atual no Projesaun Fontes: Folin Merkadoria Primariu (IMF), Bloomberg no Oanda Ekonomia Domestiku Timor-Leste nia Desempeñu Ekonómiku Resente Timor-Leste nia PIB total flutua barak hosi tinan ida ba tinan seluk bazeia ba mudansas iha produsaun setor minarai. Setor ida ne e responsável ba 70% Timor- Leste nia rendimentu iha tinan hirak liu ba. Ho nível empregu ne ebé ki ik iha setor minarai signifika katak PIB total, ne ebé reduz 13.9% iha 2013, hanesan resultadu hosi kontrasaun 18.7% iha setor minarai, laos medida apropriadu atu sukat desempeñu ekonómiku. Em vez fokus ba PIB total, propriu liu atu monitoriza dezempeñu ekonómiku liu hosi uza aproximasaun komprensivu ne ebé uza indikadores variadu barak ne ebé Pájina 33

36 relasiona ho ekonomia Naun-Minarai. Aproximasaun ida ne e oferese indikasaun ne ebé klaru liu kona ba impaktu real hosi mudansas ekonomia ba populasaun Timor-Leste. Grafiku : Real PIB: Setor no Kresimentu (Folin 2010) Fontes: Konta Nasional Timor-Leste , Diresaun Jeral Estatistikas (Ministériu Finansas) Ekonomia Naun-Minarai Iha período , Timor-Leste hetan kresimentu PIB Naun-Minarai ne ebé boot, ho media 10.6%; taxa kresimentu ne e resulta hosi aumentu iha despesas Governu asosiadu ho Governu nia estratégia ``frontoloading, haree Grafiku Grafiku : Real PIB Naun-Minarai - Kresiementu no Setores (Folin 2010) tes: Konata Nasiona Timor-Leste , Diresaun Jeral Estatistikas (Ministériu Finansas) * Inklui despezas hosi parseirus dezenvolvimentu no konsumu kapital fixu **Exklui transferensia Governu, tuir metodolojia Sistema Konta Nasional 2008 Fon Pájina 34

37 Wainhira Governu aumenta despezas kapital sei iha impaktu positivu ba PIB. Despezas boot ba Kapital bele kria empregu no prokura iha ekonomia domestika durante projetu nia durasaun. Atu hetan impaktu ba kresimentu iha tempu-naruk, Governu investe iha projetus ho kualidade aás hanesan infraestrutura no dezenvolvimentu kapital humanu. Governu nia despeza sira ne e bele harii kapasidade ekonomia produtivu ne ebé sei fasilita produtividade iha setor privadu no aumenta retornu hosi kapital privadu. Estratejia frontloading hosi Governu uza emprestimus 4 no exsesu 5 levantamentu hosi Fundu Minarai atu finansia investimentus ho kualidade aás iha infraestrutura no dezenvolvimentu kapital umanu. Hanesan define PED, Governu nia investimento ne ebé iha kualidade sei oferese aliserse nesesariu ba sustentabilidade dezenvolvimentu iha tempu naruk ne ebé lidera hosi sector privadu. Investimentu hirak ne e sei estimula kresimentu ekonómiku, nune e resulta iha reseitas domestikus aás no reduz despeza Governu iha tempu naruk, ne ebé sei permiti hasai-osan hosi fundu minarai fila ba nível ESI. Polítika frontloading fasilita ona Governu atualiza estradas barak no asesu eletrisidade iha Timor-Leste tomak, ne ebé tulun hadia padraun moris no ambiente negosiu. Kresimentu PIB Naun-Minarai 2.8% iha 2013 nudar resultadu hosi diminuisaun iha Despeza kapital (hareé Grafiku ) asosiadu ho finalizasaun projetu eletrisidade. Tendensia ne e komum iha nasaun hirak ne ebé foin realiza projetus infraestrutura ho tamanhu boot. Se exklui impaktu hosi finalizasaun projetu eletrisidade, Kresimentu PIB Naun-Minarai tuir los bele sae besik 7% iha 2013, ne ebé hatudu katak tendensia kresimentu basiku kontinua forte. Grafiku : Despezas Nominal ba Rekorente no Kapital 4 Finansiamentu husi emprestimu baratu liu duke finansia husi Fundu Minarai bainhira jurus husi emprestimus ki ik liu duke retornu médiu husi Fundu Minarai. 5 Hasai-osan husi Fundu Minarai bo ot liu ESI. Pájina 35

38 Fonte: Diresaun Nasional Polítika Ekonómika, Ministériu Finansas, 2015 Em jeral ekonomia dezempeña diak iha 2013 ho kresimentu forte iha investimentu setor privadu no konsumu hosi uma-kain, no inflasaun monu no defisit iha komersiu Naun-Minarai. Kresimentu 7.0% iha konsumu hosi uma-kain sujere katak padraun moris kontinua aumenta lalais iha Kresimentu 15.6% iha investimentu setor privadu hatudu katak, tuir PED no polítika frontloading, hetan progresu makas iha dezenvolvimentu setor privadu. Dezempeñu Setorial Dezempeñu hosi setor boot sira iha ekonomia Timorense hetan resultadu oin-oin iha Kresimentu iha setor konstrusaun kontinua relasiona ho Governu nia despesa ba kapital, no despesa ba kapitak ne ebé ki ik iha 2013 kausa sector konstrusaun nia kontribuisaun ba PIB monu 8.5%. Maibé kresimentu forte 10.7% iha setor administrasun publiku hanesan resultadu hosi aumentu iha Governu despesa rekorente iha Produsaun iha setor agrikola sae 0.3% iha 2013, maske melhoramentu iha rendimentos, produsaun agrikola kontinua konstante 6 hahu hosi Ikus liu, setor komersiu no fan grosu, reduz 3.4% iha Inflasaun Iha 2013 inflasaun tuun hosi dijitu rua ba PED nia alvu 4% - 6%. Inflasaun iha Timor- Leste hetan dijitu rua hahu hosi Marsu 2010, liu-liu tamba inflasaun boot iha aihan no bebibas laos-alkoliku kausa hosi kondisaun internasional ladun favorável no aumentu iha Governu nia despezas asosiadu ho projetu frontloading. Iha segunda metade 2013 inflasaun komesa monu makaas, hosi 13.0% iha Junhu ba 4.0% iha Dezembru. Inflasaun ki ik ne e bele atribui ba fatores domestiku no internasional. Fator internasional hanesan valorizasaun/apresiasaun dólar Amerika hasoru moedas hosi Timor-Keste nia parseirus komersial no folin merkadoria/sasan iha merkadu internasional (haree Grafiku ). Bele dehan katak aumentu iha produsaun domestika nomos kresimentu neneik iha despeza governu kontribui ba redusaun iha inflasaun. 6 Exclui kolleita menus iha 2011 Pájina 36

39 Grafiku : Indise Presu Konsumedores - Tinan-ba-Tinan, Fonte: Timor-Leste Indise Folin Komsumidor, Diresaun Jeral Estatistikas (Ministériu Finansas, 2015) Produsaun hosi Ekonomia Naun-Minarai iha Prazu Mediu Ministeriu Finansa prevê kualidade kresimentu PIB Naun-Minarai entre 4.1% to o 7.5% iha tempu-mediu (hare e gráfiku ). Previzaun kresimentu forte ba 6.0% iha resulta hosi ezekusaun aás ba despeza kapital dezenvolvimentu, maske iha tinan ba oin kresimentu sei resulta hosi kombinasaun balansadu hosi aumentu iha investimentu privadu, konsumu uma-kain no kontinuasaun hosi Governu nia implementasaun ba polítika frontloading iha setor xave sira no projetu infraestrutura sira hanesan previzaun deit tamba publikasaun Kontas Nasional kobre deit Pájina 37

40 Grafiku Real PIB Naun-Minarai Atual no Projesaun (%) Fontes: Timor-Leste Kontas Nasional , Diresaun Jeral Estatistikas (MdF, 2015) no Previzaun Ekonomika (Diresaun Nasional Polítika Ekonómika, MdF, 2015) Preve katak investimentu setor privadu sei aumenta makaas iha mediu prazu tamba projetus boot multi-nasional barak atu komesa iha Ne e konsistente ho estratégia frontloading ne ebé hatudu katak Governu nia investimentus estradas, eletrisidade no edukasaun dezempeña ona papel xave atu atrai investidores hirak ne e. Previzaun mediu prazu ba konsumu sei positivu ho aumenta ho forma constante, no inflasaun anual mos preve katak sei kontinua menus hosi Governu nia alvu entre 4% -6%. Preve katak inflasaun sei kontinua besik 2% durante periudu liu-liu tambá merkadoria internasional favorável no projesaun taxa kambiu (hareé Grafiku ). Diversifikasaun ekonomika iha papel importante ba Timor-Leste nia perspetiva ekonómiku iha mediu prazu kona ba aumenta kresimentu no reduz volatilidade exportasaun. Diversifikasaun iha potensia atu kria empregu tambá bele transfere empregu hosi setor produtivu ki ik ba setor produtivu aás. Timor-Leste iha oportunidade boot atu diversifika liu hosi substitui importasaun no merkadu exportasaun ne eb boot iha rejiaun, liu-liu iha setores agrikultura no prosesamentu aihan. Tamba merkadu domestiku ki ik, diversifikasaun mos sei fokus iha exportasaun, no Governu sei kontinua hadia ambiente negosiu no kapasidade trabalhadores atu asegura katak exportasaun bele kompete iha merkadus internasional. Nomos, entrada Timor-Leste iha Asosiasaun Nasaun Sudeste Aziátiku (ASEAN) kria mos oportunidade komersiu foun, ne ebé permiti emprezarius Timorense asesu ba ema +600 milloens iha merkadu ASEAN. Pájina 38

41 Merkadu Trabalhu Domestiku Peskiza Forsa Trabalhu (LFS) ne ebé halao iha 2013 hanesan LFS ba daruak iha Timor- Leste no dauluk iha mundu ne ebé adopta padraun foun ne ebé estabelese iha 19 Konferensia Internasional Estatisistas Trabalhu. Peskiza ne e oferese informasaun atualizadu kona ba Timor-Leste nia merkadu trabalhu. Maibé, tambá diferensas iha metodologia nunee labele kompara resultado peskiza ne e ho LFS 2010 no sei konsidera peskiza 2013 hanesan referensia baze ba analizes iha futuru. Tuir LFS 2013 iha ema 213,200 iha Timor-Leste nia forsa trabalhu (ho tinan entre 15 no 64, ne ebé servisu ona ka buka servisu hela). Iha forsa trabalhu total ema 189,800 servisu ona, maibé 23,400 seidauk servisu. Taxa empregu ba populasaun ho tinan servisu iha tinan 2013 iha 27.3%. Ida ne e medida ida atu sukat rasio ema empregadu ema ho tinan produtivu servisu (entre 15 no 64). Iha Timor-Leste, rasio ida ne e hanesan medida diak liu ba sukat merkadu trabalhu, duke taxa desempregu, ne ebé la konsidera trabalhadores subsistênsia no ema sira ne ebé la tama iha forsa trabalhu. Hosi populasaun tomak ho tinan produtivu servisu, kalkula katak ema 483,000 la tama iha forsa trabalhu, no proporsaun signifikante hosi ida ne e halo parte iha ema 178,900 ne ebé involve iha produsaun aihan subsistênsia. Governu rekonese katak sei hetan desafius barak iha tempu mediu to naruk ho merkadu trabalhu no nia polítikas reflete hanoin ne e. Orsamentu Estadu aloka valor boot ida atu finansia dezenvolvimentu infraestrutura iha teritoriu tomak no kalkula katak projetus hirak ne e bele kria liu 38,000 trabalhus diretus iha Sei kria mos numeru boot trabalhus indiretus liu hosi polítika frontloading. Ikus liu, Governu, liu hosi Ministeriu Edukasaun no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu investe hela iha forsa trabalhu atu asegura katak empresariu sira bele hetan trabalhadores Timor oan ho abilidade atu bele kompete iha rejiaun ASEAN. 2.4 Indikadores Sosio-ekonómiku Objetivus Dezenvolvimentu Miléniu (ODM) ODM hanesan inisiativa global ida ne ebé Governu Timor-Leste subskreve no kompromete atu alkansa objetivus ambisiozu walo (8) iha areas ekonómikas no sosial to o Konsidera katak 2015 besik rama tona, agora tempu atu Timor- Leste revê nia progresu no reflete kona ba desafius importante ne ebé hetan, tamba agora prepara hela atu implementa Objetivu Dezenvolvimentu Sustentável (ODS), ne ebé sei substitui ODM. Pájina 39

42 Objetivu 1: Halakon Kiak no Hamlaha Iha 2007 Peskiza Padraun Moris iha Timor-Leste (TLSLS) hatudu katak 49.9% Timor oan moris iha linã kiak nia okos ho $0.88 loron ida. Taxa labarik ho malnutrisaun tun makaas iha tinan hitu (7) liu ba, hosi 49.9% iha 2007 ba 37.7% iha Maibé, maski melhoramentu barak, prevalênsia labarik ho tetu menus normal kontinua aás liu ODM nia alvu 31% no aás iha nível global. Governu kompromete makas atu reduz tan taxa ne e, liu hosi aumenta produsaun agrikola, no aprova programas hanesan ``Merenda Escolar, Planu Nasional ba Timor-Leste Livre hosi Amlaha, iniciativa Desafios Zero Amlaha no ``Juntus kontra a Fome. Objetivu 2: Hetan Edukasaun Primariu Universal Desde independensia, rasiu ba matrikula iha eskola primaria iha Timor-Leste aumenta hosi 65.1% ba 89.6% iha % aumentu. Maibé, no apesar esforsu hirak ne e, Timor-Leste la konsege alkansa alvu 100% iha matrikula primaria. Edukasaun assume papel sentral iha esforsus Governu nian ba dezenvolvimentu nasional. Dezenvolve ona polítikas barak atu aumenta matrikula eskolar no hadia kualidade edukasaun, liu hosi hadia kurikulum ka halo matrikula iha eskola hanesan kondisaun ida atu hetan tulun hosi programas sosial hanesan Bolsa da Mãe. Objetivu 3: Promove Igualdade Jeneru no Foó Autoridade ba Feto Timor-Leste alkansa ona metas hotu iha Objetivu 3 Promove Igualdade Jeneru no Empodera Feto sira. Ninia atinzimentu liu hosi rasiu labarik feto ba labarik mane iha eskolas primaria, pre-sekundaria no sekundaria, nune e hatudu exemplu diak ba igualdade jeneru iha edukasaun, resultadu ida ne ebé nasaun oituan deit maka bele atinji. Governu halo hela medidas importante atu insentiva papel feto iha setor privadu. Hodi sujeitu ba padroens balun, governu nia kompras fo tratamentu preferensial ba negosiu sira ne ebé hala o hosi feto sira. Entre tinan 2010 no 2014, Institutu Apoiu ba Dezenvolvimentu Negosiu (IADE) rejista ona negosiu sira hamutuk 1,600 ne ebé hala o hosi feto sira, no fornese formasaun no asistensia kona ba planeamentu, prepara proposta ba kréditu no hadi a ligasaun ba merkadu. Governu komprometidu atu kontinua halo reforma instituisaun, polítikas, dezenvolve polítikas no edukasaun atu hadia igualdade jeneru. Atividades xave inklu: halao kampanha advokasia atu aumenta sensibilidade iha leis no polítikas kona ba jeneru, no estabelese kongresu feto iha distritu. Pájina 40

43 Objetivu 4: Reduz Mortalidade Labarik Tuir Peskiza Demografiku Saude (DHS) , Timor-Leste alkansa ona nia alvu atu reduz mortalidade ba labarik ho tinan ki ik liu lima hosi dois tersus. Taxa mortalidade infantil diminui hosi 88 (2001) ba 45 (2010) iha 1,000 kosok-oan moris. Numeru labarik simu vasina kontra sarampu aumenta barak, hosi 39% iha 2001 ba 74% iha Ba oin Governu determinadu atu hadia liu tan labarik nia saúde. Polítikas xave inklui fortalese servisus saúde no hadia tan taxas imunizasaun. Objetivu 5: Hadia Saude Materna (Inan) Mortalidade inan reduz desde independensia maibé aás kompara ho nasaun seluk iha rejiaun. Iha periudu 2009/2010 inan 557 mate ba 100,000 kosok-oan moris, kompara ho inan 660 mate ba 100,000 kosok-oan moris iha tinan Timor-Leste hetan progresus boot iha are saude inan. Fortalese rekursus umanus iha setor saude hanesan fokus boot ba Governu no mos atu asegura katak unidades saude sei iha ekipamentu naton. Nomos, Governu desenvolve polítikas atu aumenta sensibilidade ba kestaun saúde inan, hadia situasaun nutrisaun inan no hadia servisus planeamento familiar. Objetivu 6: Kombate HIV/AIDS, Malaria no Moras seluk Timor-Leste hetan progresu diak tebes iha diminui taxas insidensia no mate tamba Malaria. Numeru labarik ki ik liu tinan 5 ne ebé agora toba iha moskiteiru nia okos aumenta ba 89% no taxa mate tambá malaria reduz 0.2 ba 100,000 ema iha 2014 ekivalente ba mate total tolu hosi malaria iha tinan ida. Tamba ne e, alkansa duni ODM nia indikador hotu kona ba malaria. Kasu dauluk HIV/SIDA deteta iha Timor-Leste iha 2003 no, desde tempu neba, numeru kasus aumenta ba 426, ho ema 41 maka mate. Ida ne e indika katak maske prevalênsia HIV/SIDA ki ik iha Timor-Leste, numeru aumenta hela bebeik. Polítikas xave iha area ne e hanesan kampanã saúde publika atu aumenta sensibilidade ba HIV/SIDA no fortalese abilidade sistema saúde atu halo diagnostiku no trata moras ne e. Objetivu 7: Asegura Sustentabilidade Ambiental Sensus 2010 sujere katak mais de 90% populasaun uza ai hanesan fonte enerjia atu tein nune e kontribui ba destruisaun kobertura floresta entre 2001 no 2009, hosi 51% ba 50%. Expansaun foin dadaun ba rede nasional eletrisidade bele reduz uza ai ne ebé kausa desflorestamentu. Iha planus atu kuda sandalu, mogno (mahogany) no teka, ne ebé sei kontribui reflorestasaun. Pájina 41

44 Persentajem populasaun ne ebé uza fonte Beé-mos aumenta to o 70.5% iha 2012 menus deit 8% hosi alvu nasional- no persentajem populasaun uza fasilidade saneamentu diak aumenta mos iha Timor-Leste to o 38.9%. Governu hadia ona Beé no saneamentu liu hosi fortalese planeamentu, konstrusaun fasilidade foun no harii kapasidade komunidade nian atu manten fasilidade hirak ne e. Ba oin iha planu atu konstroi sintina 65,000 ba uma-kain vulnerável to o 2017 no desenvolve planu mestre ba distritu hotu. Objetivu 8: Desenvolve Parseria Global ba Dezenvolvimentu Governu enkoraza parseirus dezenvolvimentu atu uza sistemas nasional ba Asistensia Dezenvolvimentu Estranjeiru. Governu Australia no EU foin dadaun hatudu sira nia konfiansa iha sistemas nasional liu hosi oferese apoiu diretu ba orsamentu. Timor-Leste fortalese ona nia relasionamentu ho komunidade internasional liu hosi papel liderança ne ebé assume iha g7+ no presidensia ba Komunidade Paises Lingua Portuguesa (CPLP). Governu mos rekonhese katak iha kontextu ekonomia globalizadu, importante tebes promove teknolojia foun no ida ne e sai hanesan xave ba Timor-Leste atu alkansa nia Objetivus dezenvolvimentu. Iha area ne e Timor-Leste testemunha hela melhorias dramatiku ho besik metade populasaun hetan asesu ba telefone móvel. Iha mos melhoria hanesan iha asesu internet ne ebé agora dadaun besik 25% populasaun iha asesu online. Konsiderasaun final Governu Timor-Leste rekonese papel positivu ne ebé inisiativa ODM hetan atu orienta nasaun nia dezenvolvimentu iha dekada dauluk ba nia existensia. Maibé, konsidera ODM besik ramata ona, ita mos aprende lisaun importante balu kona ba pontus fraku iha inisiativa ne e. Talvez ida ne ebé importante liu maka, maske ODM hanesan Objetivus diak, sira labele alkansa iha kontextu konflitu no inseguransa no tenke iha indikadores ne ebé bele adapta ba nasaun nia realidade. Realizasaun ne e reflete diak iha inisiativa ODS ne ebé sei substitui ODM; ida ne e konsege tambá Timor-Leste nia esforsu no partisipasaun iha nível Global, no liu hosi ita nia kordenasaun ho nasaun g7+ seluk ne ebé alkansa konklusaun hanesan kona ba inisiativa ODM. Pájina 42

45 2.4.1 Objetivus Dezenvolvimentu Sustentável (ODS) Introdusaun ba ODS Iha 2012, Sekretariu Jeral ONU estabelese Painel Nivel Aás ho Ema Importante, ho membros 27, Timor-Leste ne ebé reprezenta hosi eis-ministra Finansas no Prezidente g7+. Painel ida ne e estabelese esbosu dauluk ODS. Objetivu 1 Halakon ki ak iha forma hotu iha fatin hotu Objetivu 2 Halakon hamlaha, alkansa seguransa alimentar no hadia nutrisaun no promove agrikultura sustentável Objetivu 3 Asegura moris saudavel no promove bem-estar ba ema hotu durante vida tomak Objetivu 4 Asegura kualidade edukasaun inklusivu no ekuitativu no promove oportunidade aprendizajem durante vida tomak ba ema hotu Objetivu 5 Alkansa igualdade jeneru no empodera feto no labarik-feto sira Objetivu 6 Asegura disponibilidade no jestaun sustentavel ba beé no saneamentu ba ema hotu Objetivu 7 Asegura asesu ba enerjia ho folin asesivel, seguru, sustentável no modernu ba ema hotu Objetivu 8 Promove kresimentu ekonómiku sustentável no inklusivu, empregu produtivu no nakonu no trabalhu ba ema hotu Objetivu 9 Harii infraestrutura, promove industrializasaun inklusivu no sustentavel no kria inovasaun Objetivu 10 Reduz desigualdade iha no entre komunidades Objetivu 11 Halo sidade no hela fatin inklusivu, seguru, resistente no sustentavel Objetivu 12 Asegura konsumu no produsaun ne ebé sustentável Objetivu 13 Hola asaun urgent atu kombate mudansa klimatika no nia impaktus Objetivu 14 Konserva no uza ho forma sustentavel rekursusu oseanus no marinas dezenvolvimentu Pájina 43

46 sustentavelsustentável Objetivu 15 Proteje, restaura no promove utilizasaun sustetavel ba ekosistema terestre, halo jestaun sustentável ba florestas, kombate desertifikasaun, no para no rekopera degradasaun rai no para destruisaun biodiversidade Objetivu 16 Promove sosiedade pasifiku no inklusivu ba dezenvolvimentu sustentavel, oferese asesu ba justisa ba ema hotu no harii instituisaun efetivu, responsavel no inklusivu iha nivel hotu Objetivu 17 Fortalese meius atu implementa no revitaliza parseria global ba dezenvolvimentu sustentável Konsellu Ministrus aprova ona rezolusaun ida atu adopta ODS ne ebé aprova iha Asembleia Jeral Nasoens Unidas, no estabelese Grupu Trabalhu ida atu monitoriza implementasaun ODS. 2.5 Despeza no Kompromisu hosi Parseirus Dezenvolvimentu Iha 2016 fontes kombinadas iha Orsamentu Estadu ho valor total $1,705.6 milloens. Ida ne e inklui $1,562.2 milloens iha despezas Governu ne ebé inklui ona $107.0 milloens hosi projetus ne ebé finansia hosi empréstimo no $143.4 milloens hosi parseirus dezenvolvimentu. Despeza total Governu (inklui emprestimus) ki ik oituan iha 2016 se kompara ho Orsamentu Retifikadu VI Governu Konstitusional halo esforsu bo ot atu estabiliza nivel despezas atu bele mantein nível prudente despezas, nune e prioratiza investimentus xave ne ebé aliña ho PED : Despezas tuir Fundu Despeza Governu kobre Fundu Konsolidadu Timor-Leste (FKTL) (iha 2016 kobre Fundu Infraestrutura (FI)), Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu (FDCH) no emprestimus. Iha 2016 despezas FKTL no emprestimus sae 17.3% no 52.9% kompara ho Orsamentu Rektifikadu 2015; Iha parte seluk, FDCH tun 17.2% kompara ho Orsamentu Rektifikativu Governu komprometidu atu oferese infraestrutura diak no nesesariu ba Timor-Leste nune e aumenta gastu FI iha 2016, depois de revisaun ba projetus infraestrutrura Pájina 44

47 hotu. Governu fokus hela atu asegura katak projetus exekuta tuir kalendariu no ho kualidade diak. Atividades FDCH reduz atu bele asegura katak fundus kanaliza atu maximiza retornu. Despezas FKTL, la inklui Fundu Infraestrutura, reduz atu kanaliza fundus publikus ba despezas produtivas, ne ebé sei impulsiona kresimentu ekonómiku no aumenta efisiensia iha administrasaun Governu. Husi despezas tomak OJE 2016, 71% ba hanesan investimentu rekorrente no kapital; no 29% uza ba funsionamentu makina estadu. Despezas ho finansiamentu emprestimus ba 2016 aumenta 52.9% kompara ho Orsamentu Rektifikativu 2015, to o $107.0 milloens iha Projetu infraestrutrura existente balu tama ona iha fase konstrusaun intensivu, ne ebé kontribui ba aumentu ida ne e iha pagamento emprestimus ba Nomos, Governu hein katak projetu empréstimo foun barak sei asina iha 2016, nune e sira nia implementasaun sei kontribui mos ba aumenta desembolsus. Tabela : Despeza tuir Fundu ($m) 2014 Atual 2015 BB1 Rec 2016 Orsamentu Orsamentu Fundus Kombinadus 1, , , , , , ,746.8 Despezas Governu tuir Fundu 1, , , , , , ,746.8 FKTL (eks. emprestimus) , , , , , ,656.3 FDCH FI (Fundu Espesial, eks. emprestimus) Emprestimus Kompromisu Parseiros Dezenvolvimentu Fontes: Diresaun Nasional Orsamentu no Unidade Jestaun Parseiros Dezenvolvimentu, Ministeriu Finansas, : Despezas FKTL FKTL hanesan Governu nia konta sentral ne ebé inklui despezas hotu ba ministerius no ajensia autonomous ho exsepsaun ba FDCH. Iha fundu ne e, despezas rekorente no kapital distribui ba kategoria apropriasaun lima hanesan hatudu iha Tabela Despezas iha FKTL sae 17.3% iha 2016 kompara ho Orsamentu Rektifikativu Ida ne e tanba desizaun ne ebé foti atu inklui Fundu Infraestrutura hanesan agensia autonomu iha FKTL. VI Governu Konstitusional revê ona no sei estabiliza nível despezas atu bele kontrola kresimentu iha setor publiku, minimiza despezas desnesesariu no nune e impulsiona retornu hosi investimentu. Setor publiku ne ebé ki ik no efisiente sei oferese oportunidade ba kresimentu boot iha investimentu Pájina 45

48 lideradu hosi setor privadu. Despezas rekorente diminui mos 3.0% iha 2016 kompara ho OR 2015, liu-liu hosi bens no servisus. Maibé, transferensia ba Zona Espesiál ba Ekonomia Sosiál Merkadu Oe cusse Ambeno no Ataúro (ZEESM) kontinua aumenta iha Tabela : Despezas FKTL tuir Fundu ($m) 2014 Atual 2015 BB1 Rec 2016 Orsamentu Despeza FKTL Total , , , , , ,656.3 Rekorente , , , , , ,255.2 Salariu no Vensimentus Bens no Servisus Transferensias Publiku Kapital Kapital Menor Kapital no Dezenvolvimentu FI (Autonomo, eks. emprestimus) Fonte: Diresaun Nasional Orsamentu, Ministériu Finansas, : Salarius no Vensimentus Despezas ho salarius no vensimentus sei aumenta ituan 2.5% iha 2016 kompara ho OR Ida ne e tanba mudansas iha estrutura hosi ministériu no instituisaun estadu balun hafoin iha lei organiku foun : Bens no Servisus Investimentus iha ativus kapital foun makaas iha tinan hirak ikus mai. Ativus hirak ne e presiza rekursu adisional ba sira nia funsionamentu no manutensaun hodi asegura katak sira funsiona ho diak. Orsamentu Bens no Servisus hamutuk $415.0 milloens iha Iha ona reprioratizasaun iha despezas ba Bens no Servisus atu asegura katak sira fokus ba áreas iha PED no nune e kontribui ba ekonomia jeral no sosiedade. Nune e iha redusaun iha items hanesan katering no viajens nudar esforsu ida atu impulsiona despezas ho resultadus positivu no aás. Seksaun ne e deskreve medidas iha kategoria apropriasaun ne e no hafoin klasifika tuir tipuninvestimentus. Medidas Medidas prinsipais hosi bens no servisus maka: $76.8 milloens ba Ministeriu Obras Publikas, Transporte no Komunikasaun atu uza ba kombustivel no manutensaun jeradores eletrikus iha Hera no Betano. Ida ne e mos inklui $1.9 milloens ba manutensaun geradores iha Timor-Leste laran tomak. Asesu ba eletrisidade iha teritoriu tomak kontinua Pájina 46

49 sai pilar Governu nian ba esforsus dezenvolvimentu ekonómiku. Asegura manutensaun efetivu ba jeradores no fornesimentu kombustivel regular no adekuadu essensial atu garante fornesimentu seguru eletrisidade. $16.5 milloens ba Governu tomak ba Fundu Kotrapartida. Fundu ne e selu Governu nia kontribuisaun ba projetus ne ebé implementa hamutuk ho parseirus dezenvolvimentu atu impulsiona kresimentu ekonómiku no hamenus kiak. $13.6 milloens iha Governu tomak ba servisus legais. Fundu ida ne e atu apoia estadu ba prosesus judisiais oin-oin. $13.4 milloens ba Ministeriu Edukasaun atu kontinua programa Merenda Eskolar iha eskolas publikas. Oferese ba labarik sira nutrisaun naton no adekuadu sei hadia sira nia resultado aprendizagem no sira nia saúde. $10.5 milloens ba Ministeriu Saude atu sosa aimoruk no aihan ba moras sira. Despezas hirak ne e atu tulun hadia kualidade servisus saúde ne ebé oferese iha teritoriu tomak. $9.2 milloens ba Ministeriu Justisa atu kontinua programa Ita nia Rai no halo peskiza kadastral. Programa hirak ne e importante atu hadia direitu ba rai iha Timor-Leste ne ebé kontribui ba seguransa no kresimentu ekonómiku. $7.2 milloens ba Ministeriu Edukasaun ba impresaun no fornesimentu material eskolar no apoiu ba eskolas publikas. $4.6 milloens ba Ministeriu Agrikultura no Peskas atu sosa material agrikola no ba programa Suku Ida Produtu Ida (SIPI)/Sentru Dezenvolvimentu Komunidade Agrikola (CDCA). Material agrikola inklui sementes, fertilizantes, rasaun no aimoruk ba animal. Ida ne e kontribui ba dezenvolvimentu agrikultura no segurança alimentar. $4.6 milloens ba Governu tomak ba Reforma Fiskal, Reforma Jestaun Dezempeñu no Reforma Orsamentasaun bazeia ba Dezempeñu. $3.3 milloens ba Governu tomak ba Komunidade Paises Lingua Portuguesa (CPLP). Osan ne e atu tulun Timor-Leste durante nia presidensia tinan rua iha CPLP ( ) no promove dialogu no komersiu entre nasaun koalia Portugues. Papel lideransa iha CPLP permiti Timor-Leste influensia tan komunidade global. $3.1 milloens ba Ministeriu Komersiu, Industria no Ambiente atu kontinua importasaun foós no apoia produtos lokal. Ida ne e atu apoia merkadu foós Pájina 47

50 lokal, kontribui ba programas Merenda Eskolar no Aliviu Desastres no asegura populasaun iha asesu ba aihan báziku. $2.5 milloens ba Governu tomak atu selu kuotas ba instituisaun internasional sira. $1.6 milloens ba Governu tomak atu hala o servisus auditoria externa. $1.5 milloens ba Governu tomak atu apoia programa ba estatistikas. Ida ne e inklui medidas hanesan: sensus fo fila fali, Peskisa Atividade Negosiu (BAS), Estatistikas Rejistu Sivil no Vital (CRVS), Peskiza Demografiku no Saude (DHS) no Peskiza Padraun Moris iha Timor-Leste (TLSLS). Ida ne e tulun Governu koleta informasaun detalhadu kona ba padraun moris hosi Timor-Leste nia sidadaun sira. $1.5 milloens atu apoia ``Tour de Timor, Maratona Dili no eventu turismo internasional, $0.7 milloens ba Ministeriu Turismu, Arte no Kltura no $0.8 milloens ba Sekretariu de Estadu Juventude no Desportu. $1.5 milloens ba Ministeriu Justisa atu produz pasaporte biometriku. Despeza ne e sei fasilita sidadaun Timorenses viajem ba estrajeiru. $1.3 milloens ba Ministeriu Administrasun Estatal atu bele prepara eleisaunjeral Eleisaun nasional reforsa Governu nia kompromisu atu promove demokrasia no kresimentu inklusivu. $1.3 milloens ba Ministeriu Administrasaun Estatal atu halao desentralizasaun administrativu. Fortalese komunidade lokal sira sei kontribui ba dezenvolvimentu rural no inklusivu. $1.2 milloens ba Ministeriu Administrasaun Estatal atu organiza selebrasaun ba loron nasional importante (20 Maiu, 30 Agostu, 28 Novembru) no foó honra ba luta ba Independensia. Investimentus Governu konsidera katak despezas barak ih Bens no Servisus komplementa investimentu seluk ne ebé kontribui ba dezenvolvimentu. Impulsiona investimentu hirak ne e hanesan prioridade ba VI Governu Konstitusional. Liu-liu 41.4% hosi total despezas Bens no Servisus iha FKTL klasifika hanesan investimentus fizikus no sosial. Investimentus Fisikus Finansiamentu atu apoia investimentus fisiku ho total $97.3 milloens, 23.4% hosi despezas FKTL iha Bens no Servisus. Ida ne e inklui kontribuisaun kontrapartida, sosa Pájina 48

51 sementes, kombustivel no manutensaun jeradores no kombustivel ba Berlin Nakroma. Investimentus Sosial Investimentus sosial iha resultadu positivu diretu ba bem-esta populasaun nian. Finansiamentu atu apoia investimentu hirak ne e ho total $74.5 milloens, 17.9% hosi despeza total Bens no Servisus : Transferensias Publikas Transferensias publikas inklui osan hotu ne ebé Governu gasta iha subvensaun publikus no pagamentus konsignadus. Kategoria ida nee nudar kategoria boot liu iha despezas rekorentes ho montante hamutuk $476.0 milloens iha 2016, 4.7% aás liu kompara ho valor iha OR Seksaun ida ne e deskreve medidas prinsipais ba kategoria ne e no sira nia klasifikasaun iha investimentu. Medidas Medidas prinsipal ba transferensias publiku inklui: $217.9 milloens ba Autoridade Rejiaun Administrativa Espesial ba Oe-cusse Ambeno (ARAEOA) no Zona Espesial ba Ekonomia Sosial Merkadu Oe cusse Ambeno no Ataúro (ZEESM). $144.1 milloens ba Ministeriu Solidariedade Sosial atu apoia programas sosial, inklui pensaun ba veteranus, idosus no defisientes, Bolsa da Mãe, vitimas hosi desastres natural no tratamentu mediku ba veteranus. Programa hirak ne e atu tulun grupos vulnerável no kontribui ba reduz kiak. $10.8 milloens ba Ministeriu Petroleu no Rekursus Minerais atu apoia Autoridade Nasional Petroleu (ANP), TIMOR GAP no Institutu Petroleu no Jeolojia (IPG). Osan ne e nesesariu atu asegura katak Timor-Leste maximiza benefisius hosi nia rekursus naturais. $10.0 milloens ba Ministeriu Administrasaun Estatal atu apoia Programa Nasional Dezenvolvimentu Suku (PNDS). Programa ne e kontribui makaas ba dezenvolvimentu rural. $10.0 milloens ba Governu tomak atu kapitaliza Banku Sentral Timor-Leste (BCTL) no Banku Nasional Komersiu Timor-Leste (BNCTL). Kapitalizasaun ne e atu kontribui ba dezenvolvimentu setor finanseiru iha nasaun. Pájina 49

52 $9.4 milloens ba Gabinete Primeiru Ministru atu apoia ONGs. Setor ONG iha Timor-Leste oferese servisu importante ba nasaun no populasaun. $9.2 milloens ba Sekretaria Estadu Polítika Formasaun Profesionalno Empregu (SEPFOPE) atu dezenvolve programas empregu rural, programa auto-empregu, konstrusaun abrigus, no medidas seluk tan. Ida ne e kontribui ba promove kriasaun traballu no kresimentu ekonómiku. $7.6 milloens ba Ministeriu Saude ba tratamentus iha estranjeiru, sentru kardiovaskular foun, fortalese servisus laboratoriu, subsidius ba klinikas privadu, apoiu ba atividades saúde publiku no Servisus Integradu Saude Komunitariu (SISKA). Investimentu hirak ne e importante atu hadia tan kualidade servisus saúde ba populasaun. $7.3 milloens ba Governu tomak ba provizaun pensaun ba funsionariu publiku permanente tuir rezime kontributivu. $7.3 milloens ba Ministeriu Administrasaun Estatal atu tulun konselhu suku no administrasaun aldeias, nune e kontribui ba dezenvolvimentu rural no kresimentu inklusivu. $6.0 milloens ba Governu tomak atu sosa edifisiu ida ba embaixada iha Singapura $6.0 milloens ba Komisaun Nasional Eleisaun (CNE). Despeza sei fornese subsidiu ba partidus politiku, ne ebé sei kontribui ba prosesu demokrasia iha Timor-Leste. $5.0 milloens ba Sekretariadu Estadu Juventude no Desportu atu apoia atividades desportu no artistiku. Promove kultura no desportu importante ba moral no mos promove Timor-Leste nia tradisaun. $4.0 milloens ba Governu Tomak hanesan kontribuisaun ba apoiu finanseiru internasional, inklui $2.0 milloens ba Ajensia Koperasaun Internasional Timor- Leste (ACITIL). Ida ne e atu apoia komunidade internasional no permiti Timor- Leste atu influensia tan komunidade global. $2.7 milloens ba Ministeriu Edukasaun atu apoia universidades, instituisaun edukasaun no Program Merenda Eskolar iha eskolas privadu. $2.3 milloens ba Governu tomak atu apoia sekretariadu g7+. Servisu hosi sekreariadu ne e asegura espasu ida atu estadus frágil bele hato sira nia preokupasaun no aspirasaun no dialoga ho komunidade internasional. Pájina 50

53 $2.0 milloens ba Ministeriu Solidariedade Sosial atu apoia orfauns, defisientes no uma mahun. Governu komprometidu atu apoia grupos ne e no vulneráveis seluk iha sosiedade $1.8 milloens ba Sekretariadu Estadu ba Komunikasaun Sosial atu oferese subsidiu ba Radio Televisaun Timor-Leste RTTL, E.P. $1.5 milloens ba Governu Tomak atu apoia eleisaun iha São Tomé no Príncipe. $1.0 milloens ba Ministeriu Obras Publikas, Transporte no Komunikasaun atu apoia instalasaun painel solar iha komunidades ne ebé la iha asesu ba eletrisidade. Ida ne e atu kontribui ba Governu nia kompromisu atu oferese eletrisidade iha teritoriu tomak no mos promove utilizasaun enerjia renovável. Investimentus Transferensia publiku hanesan pagamentus ne ebé halo ba parte seluk iha governu, organizasaun nao-governamental, no individual sira, por exemplu ba veteranus. Transferensia hirak ne e categoria nudar investimento iha fisiku ka sosial. Transferensia publiku ne ebé konsidera atu apoia investimentus maka $457.7 milloens, ka 96.2% hosi orsamentu total despezas transferensia publiku iha 2016 Investimentus fiziku Governu klasifika $253.5 milloens hosi gastu transferensia nudar investimentu fiziku, ne ebé hanesan 53.2% hosi despeza transferensia publiku. Investimentus Sosial Governu klasifika $204.3 milloens, ka 42.9% hosi gastu transferensia nudar investimentu sosial : Kapital Menor Kapital menor inklui despezas ba veikulus, mobiliariu no ativus movel seluk. Orsamentu 2016 ba kategoria ne e diminui barak ho 39.1% kompara ho OR Ida ne e hanesan resultadu hosi prosesu repriorizasaun despezas. Despeza iha kategoria kapital menor uza atu sosa ekipamentu kapital hanesan veikulus no makinas ne ebé bele dura tinan barak no la presiza sosa fali iha futuru. Seksaun ne e deskreve medidas prinsipais ba kategoria ida ne e no hafoin ninia klasifikasaun ba ba tipu investimentu. Pájina 51

54 Medidas Medidas prinsipais ba kapital menor maka: $2.5 milloens ba Ministeriu Obras Publikas, Transporte no Komunikasaun atu sosa ekipamentu, inklui $0.70 millaun atu sosa ekipamentu beé no saneamentu no $0.43 millaun atu sosa tanker no veikulu espesial seluk. Ida ne e atu kontribui ba hadia saúde no ambiente moris populasun Timorense. $2.2 milloens ba Konsellu Ministrus atu sosa ekipamentu atu bele produz dokumentus no materiais ho seguransa aás. $0.5 millaun ba Ministeriu Defesa atu sosa ekipamentu ba forsas espesiais. Investimentus Governu konsidera $5.2 milloens hosi orsamentu kapital menor hanesan investimentu sosial. Ida ne e representa 27.8% hosi despeza total projetadu ba kapital menor iha : Kapital no Dezenvolvimentu Hosi tabela , FKTL nia despezas kapital no dezenvolvimentu sae ona tanba inklui ona Fundu Infraestrutura hanesan Agensia Autonomu iha FKTL. Governu halao ona revisaun ida ba projetus kapital no dezenvolvimentu hotu durante 2015 no prioritiza hirak ne ebé iha retornu aás hosi investimentu. FKTL nia despezas kapital no dezenvolvimentu distribui hanesan $286.0 milloens ba FI, $23.0 milloens ba Planeamentu no Dezenvolvimentu Integradu Distrital (PDID) no $20.4 milloens ba projetus kapital dezenvolvimentu seluk hosi liña ministerius no instituisoens estadu. Tabela : PDID no Despezas Kapital Dezenvolvimentu Seluk ($m) 2014 Atual 2015 BB1 Rec 2016 Orsamentu Kapital Dezenvolvimentu Total Fundu Infraestrutura (Autónomo, eks. emprestimus) Programas Dezenvolvimentu Distrital Ministerius / Ajensias Fontes: Diresaun Nasional Orsamentu/MdF, ADN no Ministériu Planeamentu no Investimentu Estratéjiku, 2015 Pájina 52

55 2.5.3: Fundu Infraestrutura Tuir PED, desenvolve infraestruturas prinsipais hanesan rede eletrisidade, estradas, pontes, fornesimentu beé, portus, no sistemas irigasaun hanesan elementu xave atu apoia kresimentu ekonómiku sustentável no transformasaun sosial iha Timor-Leste. Atu alkansa objetivu ida ne e, Governu estabelese FI iha 2011, ne ebé finansia projetus infraestrutura xave boot (boot liu $1.0 millaun). Desde 2011, total $2.675 bilhaun hetan aprovasaun no aloka ba FI atu finansia programa 22, inklui Parseria Públika Privada (PPP) no empréstimu externu. Iha 2016, VI Governu Konstitusional deside atu inklui FI hanesan Agensia Autonomu iha FKTL. Ida ne e sei melhora orsamentu pluri-anual tanba projetu nia orsamentu la presiza sura fila-fila tinan- tinan no balansu ne ebé la gasta sei nafatin iha fundu ne e iha fim do ano fiscal. Governu mos introdus ona programa Manutensaun no Rehabilitasaun atu haforsa nesesidade atu halao manutensaun ba infraestrutura ne ebé diak. Governu nia projetu eletrisidade ne ebé susesu sai hanesan etapa dahuluk hodi harii infraestrutura bázika ne ebé krítiku ba uma kain no investidor privadu sira. Programa ida ne e rezulta ona iha garante ba eletrisidade ba kuaze 75% hosi teritoriu tomak. Ho programa eletrisidade ne ebé besik remata, Governu agora prioritiza investimentu iha estradas nasionais, portus, aero portus, barajens, ne ebé maioria sei finansia liu hosi empréstimu. Obras sivil boot sira konaba estradas no programas Tasi Mane komesa dadauk ona, no liu hosi 60% hosi orsamentu FI iha tinan 2016 sei aloka ba programas rua ne e. Orsamentu total ba FI (ekslui emprestimus) iha 2016 maka $286.0 milloens no atu distribui ba programas oin-oin. Aliña ho Polítika Governu ne ebé temi iha leten, porsaun boot liu hosi orsamentu FI aloka ba programa estradas (36.4%), Programa Dezenvolvimentu Tasi Mane (19.8%), programa setor finanseiru (6.7%) no programa aeroportus (5.6%). Tabela : Despeza FI tuir Programa ($m) Dadus Infraestrutura, $ milloens Orsamentu Retifikativu 2015 Projesaun Atual 2015 Transferensia 2015 ba 2016 Apropriasaun Foun Orsamentu 2016 Infraestrutura Total (Inklui emprestimus) Infraestrutura Total (eksklui emprestimus) Agrikultura no Peskas Beé no Saneamentu Dezenvolvimentu Urbanu no Rural Edifisius Publikus Setor Finanseiru Pájina 53

56 Dadus Infraestrutura, $ milloens Orsamentu Retifikativu 2015 Projesaun Atual 2015 Transferensia 2015 ba 2016 Apropriasaun Foun Orsamentu 2016 Juventude no Desportu Edukasaun Eletrisidade Teknolojia Informasaun Objetivus Dezenvolvimentu Miléniu Saude Seguransa no Defeza Solidariedade Sosial Projetu Tasi Mane Estradas Manutensaun no Rehabilitasaun* Pontes Aeroportus Portus Transporte Setor Turizmu Preparasaun, Dezeñu no Supervizaun Projetus Foun Programa Empréstimus * Manutensaun no Rehabilitasaun la inklu iha koluna total 2015 tanba anteriormente iha fundu diferente. Fonte: Sekretariadu Grande Projetus (SGP), Ministériu Planeamentu no Investimentu Estratéjiku, 2015 Sumariu projesaun tinan futuru ba FI bele hareé iha Tabela Tendensia despeza iha FI konsistente ho Governu nia politika frontloading no obrigasaun kontratual korente. Despeza sei aumenta iha 2018 tamba konstrusaun infraestrutura xave hosi projetus investimento estratejiku hanesan Portu Baia Tibar, Auto-estrada Costa Sul, Baze Fornesimentu Suai no Programa Dezenvolvimentu Tasi Mane hahu ona. Iha 2019 no 2020 gastus ho infraestrutura sei komesa reduz, tanba kombinasaun hosi finalizasaun ba programas boot balu no iha ona mekanismu alternativa ba finansiamentu infraestrutura atu reduz presaun fiskal hosi infraestrutura eskala boot iha tinan refere. To o ohin loron, modelus ne ebé uza maka Parseria Públika Privada (PPP) ka emprestimus externu. Pájina 54

57 Tabela : Previzaun Fundu Infraestrutura ($m) Dadus Infraestrutura, $ milloens Ors Infraestrutura Total (inklui emprestimus) , Infraestrutura Total (eksklui emprestimus) Agrikultura no Peskas Beé no Saneamentu Dezenvolvimentu Urbanu no Rural Edifisius Publikus Setor Finanseiru Juventude no Desportu Edukasaun Eletrisidade Teknolojia Informasaun Objetivus Dezenvolvimentu Miléniu Saude Seguransa no Defeza Solidariedade Sosial Projetu Tasi Mane Estradas Manutensaun no Rehabilitasaun* Pontes Aeroportus Portus Transporte Setor Turizmu Preparasaun, Dezeñu no Supervizaun Projetus Foun Programa Empréstimus Fonte: Sekretariadu Grande Projetus (SGP), Ministériu Planeamentu no Investimentu Estratéjiku, : Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu Objetivu hosi FDCH maka atu finansia despezas bolsas estudu no dezenvolvimentu kapasidade. Iha orsamentu 2016, FDCH sei fahe ba programa prinsipais hat: Formasaun Vokasional, Formasaun Teknika, Bolsas Estudu no Modelu Formasaun Seluk. Tabela apresenta sumariu apropriasaun orsamentu ba programa FDCH. Orsamentu total 2016 maka $34.0 milloens ka 17.2% ki ik liu kompara ho OR Redusaun ida ne e tambá realokasaun fundus hosi programas Asistensia Teknika ba Setor Judisial no Assistensia Teknika ba Edukasaun Tersiariu. Liu hosi mudansa hirak ne e, FKDU fokus liu iha programas formasuan jeral ne ebé sei benefisia setor hotu. Se karik hasai programas rua ne e, orsamentu FDCH ba 2016 aás liu 5.9% kompara Pájina 55

58 ho OR Governu realoka despeza transversal programas atu bele prioratiza formasaun teknika no bolsas estudu. Tabela : Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu tuir Programa ($m) Orsamentu Retifikadu 2015 Ors Final Total FDCH (tuir Programa) Formasaun Vokasional Formasaun Teknika Bolsas Estudus Formasaun seluk Asistensia Teknika Setor Judisial Asistensia Teknika Edukasaun Tersiaria Fonte: Sekretariadu ba FDCH 2.5.5: Despeza ba Projetus ho Finansiamentu hosi Emprestimu Despeza ba projetus ho finansiamentu hosi emprestimus apresenta iha Tabela , ho valor total $107.0 milloens iha Ida ne e 52.9% aás liu duke OR Deskrisaun detalhadu kona ba projetu hirak ne e apresenta iha seksaun 2.7. Tabela : Despeza ba Projetus ho Finansiamentu hosi Emprestimus ($m) Ors. Retifikadu 2015 Projesaun Atual 2015 Ors Final Despeza Emoprestimu Fonte: Unidade Empréstimu, Ministéiru Finansas, : Kompromisus hosi Parseiru Dezenvolvimentu Parseirus Dezenvolvimentu atu kontribui ho $143.4 milloens iha Detalhu kona ba kompromisu hirak ne e sei apresenta iha Livru Orsamentu 5. Nota katak valor hirak ne e la inklui emprestimus. Nomos, valor hirak ne e bazeia ba dadus hosi Portal Transparensia Ajuda, sistema ida atu monitoriza doadores nia kontribuisaun iha nível atividade. Redusaun makaas iha finansiamentu iha tinan oin, hanesan hareé iha kraik, tamba razaun rua: dauluk, informasaun los kona ba desembolsu planeadu ba tempu mediu no naruk difisil atu sik, liu-liu iha nível projetu; segundu, projetus doador barak iha deit siklu orsamentu tinan ida. Importante mos atu nota katak Timor-Leste nia Pájina 56

59 doador boot, Governu Australia, reduz sira nia orsamentu alokadu ho 5% ba tinan fiskal Figura : Kompromisu Indikativu hosi Parseirus Dezenvolvimentu ($m) Fonte: Unidade Jestaun Parseirus Dezenvolvimentu, Ministériu Finansas, Reseitas 2.6.1: Sumariu Projesaun Reseitas Tabela hatudu previzaun ba reseitas total to o 2020, ne ebé hanesan sumariu hosi reseitas minarai ho reseitas domestika. Reseitas total projeta tun iha 2016, tambá redusaun iha reseitas minarai. Reseitas minarai 8 reduz tambá razaun rua hanesan folin minarai internasional tun, no dekliniu produsaun minarai iha Bayu- Undan no Kitan, ne ebé liu ona nia nivel produsaun piku ka aás liu. Maibé hosi parte seluk, reseitas domestika sei aumenta oituan iha 2016, tambá aumentu iha taxas no enkargus. Projeta katak kresimentu reseitas domestika sei kontinua sae iha tinan oin mai tamba aumenta iha atividade ekonomika no melhorias iha administrasaun no kolesaun reseitas. Prozesaun Reseita Domistika sei atualiza liu tan iha tinan 2016, konsidera posibilidade polítika foun ba impostu ne ebé agora dadaun iha hela konsiderasaun nia laran, inklui introdusaun ba VAT. Tan ne e, projesaun reseita tempu-médiu depende ba mudansa se Parlamentu aprova lejislasaun foun no polítika impostu. 8 Reseitas minarai inklui jurus. Pájina 57

60 Tabela : Reseita Total ($m) Atual 2014 BB1 Rec 2015 Projesaun Reseitas Total 2, , , , , , ,107.2 Reseitas Doméstikas Reseitas Minarai 2, , , , , Fontes: Diresaun Nasional Polítika Ekonómika, no Unidade Administrasaun FP, Ministériu Finansas, : Reseitas Domestika Reseitas domestika iha Timor-Leste inklui reseitas impostu, taxas no enkargus, jurus no reseitas hosi ajensias autonomus. Tabela fahe reseitas domestika ba nia kategorias no hatudu valores anual no projetadu entre 2014 no projeta katak total reseitas domestika aumenta 0.6% iha 2016 kompara ho valor hosi OR Ida ne e tambá aumentu iha reseitas hosi taxas no enkargus, hanesan resultadu hosi servisus ne ebé Governu halo no koleksaun ne ebé efikas ba taxas no enkargu hirak ne e. Tabela : Reseita Domestika ($m) Atual 2014 BB1 Rec 2015 Projesaun Total Reseita Domestika Impostus Taxas no Enkargus Jurus Ajensias Autónomas Fonte: Diresaun Nasional Polítika Ekonómika, Ministériu Finansas, : Reseitas Impostus Reseitas hosi Impostu hanesan fonte boot liu ba reseitas domestika iha Timor-Leste, ho total 73.7% hosi total reseitas domestika iha Tabela apresenta sumariu projesaun impostu ne ebé fahe ba impostu diretu, impostu indiretu no reseitas imposto seluk. Iha estimasaun katak koleksaun impostus iha 2016 hamutuk $116.4 milloens, tun 7.3% kompara ho valor iha OR Ne e tamba redusaun iha impostus indiretu, hanesan konsekuensia hosi redusaun iha folin minarai internasional. Iha estimasaun katak impostus diretus sei aumenta kompara ho OR 2015, hodi atinji $52,2 milloens iha Ne e tambá iha espetasaun katak imposto retensaun no imposto rendimentu individual sei aumenta. Impostu retensaun sei aumenta iha 2016, kompara ho valor iha OR 2015, tambá projetus infraestrutura foun, ne ebé hahu durante semestre segundu Nune e mos reseitas hosi rendimentu Pájina 58

61 individual espera sei aumenta kompara ho valor iha OR 2015, hafoin halo mudansa sira ba klasifikasaun imposto rendimentu iha orsamentu. Iha estimasaun impostus indiretu sei tun 19.8% iha 2016 kompara ho valor iha OR 2015, liu-liu tambá folin minarai internasional monu. Folin minarai internasional tun makaas iha 2015 maibé hein katak sei estabiliza iha 2016, maske sei kontinua ki ik hosi nível folin iha tinan hirak liu ba. Agora dadaun, kombustivel kontribui liu 25% ba total valor importasaun. Prevê katak valor ida ne e sei aumenta tamba expansaun fornesimentu mina ba eletrisidade no aumenta iha numeru veikulus iha rai laran. Folin produtus aihan importadus ne ebé tun no apresiasaun dólar reduz mos valor importasaun, situasaun ne e prevê katak sei kontinua akontese iha Kombinasaun hosi fator hirak ne e, hamutuk ho volume importasaun ne ebé ki ik, bele esplika tansa impostus indiretu sei tun iha Maibé koleta ba impostus indiretus bele diak liu iha mediu prazu, kuando iha aumentu ba folin minarai internasional no fortalesimentu ba administrasaun no sistemas koleksaun. Tabela : Reseita Impostus Total ($m) Atual 2014 BB1 Rec 2015 Projesaun Impostus Total Impostus Direta Impostu Rendimentu Rendimentu Individual Rendimentu Individual Seluk Impostu Korporativu Impostu Retensaun Impostus Indireta Impostu Servisu Impostu Vendas Impostu Excise Taxas importasaun Reseita Impostu Seluk Fonte: Diresaun Nasional Politika Ekonomika, Ministériu Finansas, : Taxas no Enkargus Taxas & enkargus inklui selesaun boot kategorias hosi fontes laos-impostu ne ebé kontribui ba reseitas domestika. Taxas no enkargus kompostu hosi taxas administrativas, pagamentu servisus publikus no doasaun ba Governu hosi rekursus naturais seluk laos minarai. Hanesan bele hareé iha Tabela , maioria Pájina 59

62 kategoria sira apresenta deit valor ki ik, ne ebé sei aredonda ba zero iha kasu balu 9. Lista ida ne e mos atualiza bebeik ho kategoria foun, ne ebé reflete mudansa regular ba sistema koleta reseitas iha Timor-Leste, hanesan resultadu hosi expansaun servisus ne ebé Governu oferese, efisiensia administrativu ne ebé boot liu tan no liña responsabilidade hosi ministeriu sira. Tabela hatudu projesaun hirak ne e. Tabela : Projesaun Taxas & Enkargus ($m) Atuál 2014 BB1 Rec 2015 Projesaun Total Taxas no Enkargus Taxas Koreiu Arendamentu Propriedade Taxas Weé Taxas Rejistu n Veikulu Taxas Inspesaun Veikulu Inspesaun Veikulu Importadu Taxas Karta Kondusaun Taxas Franchising Transporte Publiku Multa Transporte Taxas Transporte Seluk ID no Pasaporte Taxas Visa Taxas Tribunal Dividendus, Lukrus no Manan Multas e Lakon Industria Extrativas Resibus Dokumentu Tender Leilaun Taxas Embaixada Produtus Florestais Arendamentu Propriedade Governu EAIP Taxa Servisus Saneamentu Resibus Jogos Sosial Faán Foós Faán Produsaun Lokal Reseitas Eletrisidade Taxas seluk Reseitas seluk laos impostu Kategorias ke la apresenta projesaun ruma iha Tabela koresponde ba koleta rendimentu ki ik liu $0.5 millaun no nuneé aredonda ba $0.0. Pájina 60

63 Atuál 2014 BB1 Rec 2015 Projesaun Reseitas hosi Instituisoens ne ebé agora sai ajensias autónomas Fonte: Diresaun Nasional Polítika Ekonómika, Ministériu Finansas, 2015 Iha previzaun katak valor total ba taxas no enkargu sei aumenta 24.7% iha 2016 kompara ho valor iha OR Ida ne e tambá melhoramentus iha prosesu koleta, administrasaun no monitorizasaun iha liñas ministeriais, no mos aumentu servisus ne ebé Governu oferese. Lukrus no manan hosi dividendus, taxas visa, arendamentu propriedade no taxas rejistu veikulu espera sei aumenta ba valor ida signifikativu iha 2016 kompara ho valor OR Ne e hanesan resultadu hosi dividendus ne ebé aás hosi Banku Central, kontrolu makaas liu tan hosi imigrasaun, akompanahamentu makaas ba arendamentu hosi Governu nia propriedade no aumentu iha kuantidade veikulus iha Timor-Leste. Projesaun ba tinan seluk hatudu katak tendensia positivu ne e kontinua, hafoin hadia no reforsa mekanismus koleksaun iha ministerius : Jurus Jurus reflete pagamentu jurus ne ebé simu hosi osan ne ebé rai iha fundu Governu nian. Jurus espera sei tun to o $0.01 millaun iha 2016 kompara ho $0.04 millaun iha OR Ida ne e tamba Governu agora rai hela deit reserva osan ki ik iha kontas Governu nian kompara ho tinan hirak liu ba, no tendensia ida ne ebé sei kontinua iha futuru. Reserva osan ki ik no kontroladu hanesan sinal positivu tamba Governu reduz hela balansu osan molok atu hasai osan hosi Fundu Minarai (FM). Politika ne e kontribui ba retornu hosi FM nia investimentus, tamba rendimentu hosi ativus FM aás liu taxa jurus hosi osan ne ebé rai iha Governu nia kontas : Ajensias Autonómas Agora dadaun sira liu ba ajensias barak iha ona sira nia estadu finanseiru muda ba autónoma tuir lei. Jeralmente, iha entidades autónomas iha tipu tolu: Instituisoens Públikas ne ebé koleta reseita Instituisoens Públikas ne ebé la koleta reseita Emprezas Estadu Entidades hotu-hotu ne ebé legalmente autónomas agora atu harii iha maneira ida katak laiha sira nia despeza ida ne ebé sejeitu ba kontrola ka verifikasaun hosi Ministériu Finansas maibe pagamentus hotu sei haruka elektronikamente ba Banku Central atu prosesa. 10 Tabela hatudu $0.0 millaun ba jurus, tamba ne e hein katak valor jurus sei kontinu ki ik liu $0.5 millaun. Pájina 61

64 Entretantu, atu fornese ba Estadu kapasidade atu monitoriza no avalia gastus, transaksoens hotu sei hala o liu hosi Governu nia Sistema Informasaun Jestaun Finanseira (SIJF), ne ebé mos sei permite relatóriu liu hosi Governu nia Portal Transparansia. Hosi ajensias ne ebé kolekta reseita, Tabela hatudu lista hosi sira nia reseitas ba ida ne e sira sei responsabiliza total ba Parlamentu. Tabela : Reseitas Ajensias Autónomas ($m) Atuál 2014 BB1 Rec 2015 Projesaun Ajensias Autónomas Total Arquivu no Muzeu Rezistênsia Timorense Konsellu Imprenza Institutu de Apoiu Dezenvolvimentu Empresarial Ajênsia Especializada Investimentu Servisus Registu no Verifikasaun Empresarial Centru Bambu Centru Formasaun SENAI Polísia Sientífika Investigasaun Kriminal Ajênsia Nasional ba Avaliasaun no Akreditasaun Akadémikas (ANAAA) Hospital Nasional Guido Valadares SAMES Laboratóriu Nasional Institutu ba Siensias Saúde Centru Nasional Reabilitasaun Institutu Jestaun Ekipamentus Administrasaun Aeroportus no Navegasaun Aérea Timor-Leste Administrasaun Portus Timor-Leste Autoridade Nasional Komunikasaun Institutu Defeza Nasional Universidade Nasional Timor Lorosa e Fundu Infraestrutura Pájina 62

65 Fonte: Diresaun Nasional Politika Ekonomika, Ministériu Finansas, : Reseitas Minarai no Fundu Minarai Agora dadaun reseitas minarai maka finansia maioria orsamentu estadu. Fundu Minarai kontribui ba jestaun diak rekursu minarai atu benefisia jerasaun agora no iha futuru Rendimentu hosi Reseitas Minarai Fatores ne ebé afeita reseita minarai maka folin, produsaun no kustu. Kompara ho Orsamentu 2014 no 2015, folin minarai iha orsamentu ne e ki ik tebes durante periudu previzaun. Kustu total aás ituan, nomos sei iha mudansa ki ik iha produsaun. Hanesan hakerek iha dokumentus orsamentu uluk, reseitas minarai hosi Bayu-Undan no Kitan atinji ona nível aás liu ho valor $ milloens iha 2012 no agora tun ona. Reseitas reduz besik metade iha 2014 ba $1,817 milloens kompara ho $3,042 milloens ne ebé simu iha Reseitas iha 2015 preve sei tun hosi $1,374.3 milloens ba $861.9 milloens, (haree Tabela no ). Tabela : Reseitas Minarai hosi Bayu-Undan no Kitan ($m) Atual* 2014 Estimativa** 2015 Ors Reseita Total Fundu Minarai 2, , , , , Retornu Investimentu Fundu Minarai Reseita Minarai Total 1, BU*** FTP/Royalties BU nia Lukru Mina BU nia Impostu Rendimentu BU nia impostu ba lukru adisional BU nia Impostu ba Valor Akresentadu BU nia Impostu Vensimentu BU nia pagamentus ba Oleodutu/ Pipeline BU nia pagamentus Seluk BU nia Impostu Retensaun/Withholding Kitan Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petroleu, Ministériu Finansas, 2015 Folin Minarai Hanesan iha tinan kotuk, uza referensia minarai brutu Brent atu kalkula rikeza Pájina 63

66 minarai. Brent indikador diak ba folin produtus líkidu hosi Bayu-Udan no Kitan (kondensadu no LPG) 11. Seksaun kona ba Rikeza Minarai no Kalkulasaun ESI ko alia klean liu konaba ne e. Folin minarai tun besik 50% desde meadu 2014 tambá oferta makas liu no prokura ne ebé tun. Folin mediu loron-loron Brent nia iha 2015 ba periudu 1 Janeiru to o 31 Jullu maka $57.7 kada baril. Estimativa media ba folin minarai tomak iha 2015 mak $56.7 kada baril. Ida ne e ki ik liu duke folin médiu loron-loron iha tinan hirak liu ba; iha tinan 2013 no 2014, folin mina ho valor dolar 2015 mak $97.9 no $93.3 kada baril respetivamente. Folin minarai volátil liu komesa hosi tinan 2014 nia klaran no projesaun sira ba folin mina iha futuru mos la serteja. Previzaun reseita minarai iha Orsamentu 2016 bazeia ba referensia folin minarai $64.7 kada baril iha 2016, kompara ho estimativa $87.0 kada baril iha Orsamentu Hosi 2015, asume folin minarai signifimente tun kompara ho valor ne ebé preve uluk (hareé figura ). Figura : Mudansa Istoriku no Projesaun Futuru ba Folin Minarai Brent ($ kada baril) Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petroleu, Ministériu Finansas, 2015 Produsaun Minarai Projesaun produsaun ba likidus (kondensadu no LPG) hosi Bayu-Undan projeta atu muda oituan kompara ho Orsamentu Hein katak produsaun extende tan tinan ida to o 2021; maibé, ida ne e kompensa ho produsaun ki ik iha Produsaun total minarai hosi Bayu-Undan (ne ebé inklui mos LNG) atinji ona piku iha 2011 ho 59 milloens baril ekivalentes minarai no agora komesa tun molok hotu iha 2021 (hareé Tabela ). 11 Previzaun ba folin futuru ba produtus likidus husi Bayu-Undan no Kitan (kondensadu no LPG) kalkula bazeia ba lalaok istoriku entre padraun folin no previzaun. Previzaun ba folin Gas Natural Likifadu (LNG) uza formula folin provisional negosiadu entre vendedor no komprador sira. Formula folin renegosia kada tinan tolu. Pájina 64

67 Planu Dezenvolvimentu ba kampu Kitan aprova iha 2010 no produsaun hahu iha trimestre dahat hosi Bazeia ba dadus foun hosi operador, ENI, iha previzaun katak Kitan sei ramata produsaun finais 2015, tinan hat sedu liu previzaun uluk. Produsaun total hosi Kitan modestu liu kompara ho kampu Bayu-Undan. Kitan nia Senariu Produsaun Ki ik maka 26.5 milloens baril minarai durante projetu nia vida. Estimativa ba fluxu total reseitas bazeia ba Senariu Produsaun Ki ik maka $623 milloens, ka menus 3% hosi Bayu-Undan. Kustus Estimativa kustus total ba projetu Bayu-Undan prevê sei aás liu oituan iha Orsamentu 2016 ida ne e duke iha Orsamentu Mudansa iha projesaun kustu liu-liu hosi despezas kapital relasiona ho fase 3 no kestaun operasional seluk. Tabela : Kalkulus Rendimentu Sustentével Estimadu Supozisaun Folin Mina, Produsaun no Reseita. Atual , Previzaun Folin Minarai Média, $/Baril Setor Minarai Timor-Leste Produsaun, Ekivalensia ho Minarai iha Baril Millaun Total Reseitas Minarai ne ebé Deskontu (Fator hosi 5.7%), $ millaun Total Reseitas Minarai ne ebé la Deskontu, $ millaun Total , ,697.7 Total hosi 1 Janeiru , ,719.7 to , , , , , , , , Pájina 65

68 Nota: * Presu Média WTI price hosi , hafoin Brent Média hosi 2011 ba oin Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petróleu, Ministériu Finansas, Rikeza Minarai no kalkulu RSE Tuir Lei Fundu Minarai, Rendimentu Sustentavel Estimadu (RSE) hanesan valor maximu ne ebé bele apropria hosi Fundu Minarai (FM) iha tinan fiskal ida no husik rekursu naton iha FM ho kuantidade ba valor real hanesan ne ebé bele apropria iha tinan oin mai. RSE defini hanesan 3% hosi FM. Maibé, Governu bele hasai valor ida hosi FM ke boot liu ka iha exsesu hosi RSE se apresenta explikasaun ida kona-ba Timor-Leste nia interese iha tempu naruk no hetan aprovasaun hosi Parlamentu Nasional. Estimativa Rikeza Minarai, ne ebé inklui balansu hosi Fundu no Valor Likidu Atual hosi reseita minarai iha futuru, maka $18,159.6 milloens iha 1 Janeiru Nune e estimativa RSE ba 2016 maka $544.8 milloens; ida ne e besik $88.0 milloens menus hosi estimativa RSE ba 2016 iha orsamentu tinan kotuk. Supozisoens xave ba kalkulu ne e apresenta iha Tabela Tabela : Supozisoens Xave ba Kalkulasaun RSE Rekoñesimentu Aset Previzaun reseitas minarai inklui los de it ba projetus ho planus dezenvolvimentu ne ebé aprova ona. Ne e inklui Bayu-Undan ho Kitan. Rezerva Minarai no Previzaun Produsaun Previzaun kona-ba produsaun, operadores projetus mak sei disponibiliza. Uza mak produsaun kazu baixu, konsistente ho 90.0% probabilidades katak ida real ne e sei liu ida previzaun nian. Previzaun Folin minarai RSE ba Orsamentu 2016 prepara uza média hosi kazu baixu Ajênsia Informasaun Enerjia (AIE/EIA) ho kazu referênsia Brent iha nia Panorama Enerjia Annual (AEO) ba Folin ba Produtu Minarai Espesífiku Bayu Undan produz kondensadu, Gas Minarai Likefeitu(GPL/LPG) no Gas Natural Likefeitu (GNL/LNG) enkuantu Kitan produz los de it kondensadu. Supozisoens previzaun nian ba kada produtu deriva ka mai hosi diferensa istórika ne ebé observa ho Brent. Folin Gas Natural Likefeitu (GNL/LNG) prevê utiliza fórmula folin provizóriu ne ebé negosia entre fasilidade Darwin nia GNL/LNG (DLNG) no kompradores GNL/LNG Japaun nian. Fórmula folin nian negosia hikas fali kada tinan tolu. Kustu Produsaun Estimativa sentral kona-ba futuru kapital ho kustu operasionais operador sira mak fornese. Pájina 66

69 Taxa Diskontu Tuir Kalendáriu 1 Lei Fundu Minarai, taxa jurus ne ebé uza hodi deskonta futuru reseitas minarai mak taxa retornu ne ebé hein atu hetan hosi portofolio finanseiru iha Fundu. Diretriz Investimentu Fundu nian foin lalais nee muda ba 60 pursentu iha obrigasoens no 40 pursentu iha ossoens. Tabela hatudu estimativa Rikeza Minarai no RSE hosi 2015 ba oin, asume katak hasai osan hosi Fundu hanesan ho levantamentu sira ne ebé projetadu iha Tabela Tabela : Rikusoin Minarai no Rendimentu Sustentável Estimadu (RSE) 2014* 2015* Ors Rendimentu Sustentavel Estimadu (RMx3%) Total Riku-soi Mina-rai (RM) 21, , , , , , ,486.6 Saldu abertura balansu FP 14, , , , , , ,297.5 Valór Presente Líkidu ba Futuras Reseitas 7, , , Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petróleu, Ministériu Finansas, 2015 Figura hatudu razaun prinsipal taban sa maka uza RSE hanesan instrumentu polítika fiskal. i.e. atu ezekuta ho diak despeza hosi rendimentu minarai ne ebé aas temporariamente. Lalaok esplorasaun rekursus la renovável bai-bain ho forma distribuisaun normal ho mundansa signifikante iha kurtu prazu. RSE ne e uza ho intensaun atu satan hasoru volatilidade ida ne e no salva guarda dezenvolvimentu sustentável iha finansas públikas. Figura : Reseitas Minarai Timor-Leste no RSE Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petróleu, Ministériu Finansas, 2015 Pájina 67

70 Mudansas iha RSE hosi 2015 to o 2016 Figura hatudu mudansas iha 2016 RSE kompara ho Orsamentu Fator prinsipal sira ne ebé hamosu diferensia mak folin minarai, produsaun minarai, no taxa deskontu. Dadus atual 2014 Valor RSE atual ba 2016 inklui rezultadu atual iha Reseita minarai atual 7% (ka equivalente ho $112 milloens) aás liu valor estimadu; maibé, retornu investimentu atual ki ik liu valor estimadu nune e resulta balansu fundu minarai ki ik liu valor estimativa. Nune e, ida ne e redus RSE 2016 ho montante $1 millaun. Levantamentu Atuál 2015 hosi Fundu Minarai RSE 2016 ne ebé prevê iha Orsamentu 2015 bazeia ba hanoin ida katak Governu dada osan RSE no mos exsesu levantamentu aprovadu hosi Fundu Minarai iha Parlamentu aprova ona $689 milloens nudar exsesu levantamento iha Tamba la iha mudansa ba supozisaun ida ne e, nune e la iha imapktu ba RSE Folin Minarai Iha orsamentu tinan kotuk, RSE atual ba 2016 asume pontu referensia ka sasukat folin minarai (Brent) ho valor $56.7 kada baril iha Ida ne e bazeia ba rezultadu atual hosi Janeiru to o Jullu no folin futuru hosi Setembru to o Dezembru Previzaun folin referensia ba minarai $64.7 kada baril ne ebé utiliza ba RSE 2016 ki ik liu previzaun $87.0 neébé uza ba RSE iha Mudansa iha previzaun pontu referensia ka sasukat folin minarai Brent resulta iha redusaun $58 milloens iha RSE Kona ba previzaun rendimentu sustentavel, Ministeriu Finansas uza supozisaun prudente. Maibé, labele ignora katak folin minarai bele diferente ho folin ne ebé uza iha kalkulu Rikusoin Minarai no RSE. Analize Sensibilidade sei diskute iha seksaun tuir mai:. Produsaun Likidu Previzaun ba produsaun iha 2016 mais ou menus hanesan ho Orsamentu 2015 nian. Tinan hirak dauluk produsaun espera sei ki ik, maibé ida ne e parsialmente kompensa ho produsaun ne ebé kontinua ba tinan ida tan to o Figura hatudu previzaun produsaun Bayu-Undan ba orsamentu 2016 kompara ho Orsamentu Estimativa ki ik resulta iha RSE ba 2016 diminui $16 milloens. Pájina 68

71 Figura : Previzaun Produsaun BU ba 2016 Figura 1. Previzaun Likidu BU ba Orsamentu 2016 Figura 2. BU Likidu, Orsamentu 2016 vs. Orsamentu 2015 Figura 3. Previzaun Gas BU ba Orsamentu 2016 Figura 4. Gas BU, Orsamentu 2016 vs. Orsamentu 2015 Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petróleu, Ministériu Finansas, 2015 Diferensa presus likidez (Kondensadus no LPG) Folin produtus kondensadus ba Bayu-Undan prevê bazeia ba lalaok istórika ho folin pontu referênsia. Diferensa presu istoriku ida ne e depois projeta ba oin tuir previzaun referênsia nian (hanesan EIA determina ona) hodi fó estimativa ida konaba folin iha futuru ba produtus ne ebé fa an iha Tasi Timor. Hanesan diskuti iha leten, folin ba Timor-Leste nia produtu minarai ida-idak preve bazeia ba folin referensia Brent. Rezultadu hosi diferensa folin foun hirak ne e rezulta diminuisaun iha RSE nia montante ho valor $4 milloens. Kustu Previzaun ba kustus produsaun hosi operador rua (COP no ENI) sei aás liu oituan iha Orsamentu ida ne e duke iha Orsamentu Maibé, mudansa hirak ne e la iha impaktu ba RSE Pájina 69

72 Taxa Retornu no Taxa Deskontu Tuir rekisitu hosi Aneksu 1 iha Lei Fundu Minarai, taxa diskontu uza atu kalkula Valor Presente Likidu (NPV) ba reseitas minarai iha futuru tenke hanesan taxa retornu esperadu hosi portfoliu Fundu Minarai. Estimativa retornu nominal ba tempu naruk hosi portfoliu hanesan ho previzaun tinan kotuk maka 5.7% nominal kada tinan. Maske uza taxa deskontu ne ebé hanesan iha kalkulasaun, tambá retornu investimentu esperadu ki ik iha 2015 (ne ebé hanesan médiu hosi retornu atual to o agora no retornu esperadu), RSE 2016 diminui ho valor $10 milloens. Impostu Seluk Impostu seluk inklui impostu salariu, kolesaun impostu hosi sub-kontrator sira no perfurasaun explorasaun. Previzaun ba impostu hirak ne e ba Orsamentu 2016 bazeia ba analize hosi koleksaun ikus no konsidera kompromisus servisu explorasaun ne ebé hato o hosi ANP. Ladun iha mudansa barak iha previzaun ba taxas seluk se kompara ho estimativa hosi tinan kotuk, nune e la iha impaktu ba RSE Figura : Mudansas RSE 2016 (hosi Orsamentu 2015 no Orsamentu 2016), $m Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petróleu, Ministériu Finansas, 2015 Analize Sensibilidade Governu nia objetivu mak atu prepara RSE ne ebé prudente, tuir Lei Fundu Minarai ezije. Kálkulus sira bazeia ba informasaun diak ho konseilu hosi peritu sira, input idaidak prinsipalmente sei sujeitu ba inserteza boot. Figura hatudu oinsá RSE 2016 nian muda bainhira supozisoens xave muda individualmente. Analize sensibilidade hahu ho RSE 2016 ho valor $544.8 milloens no hatudu hirak maka RSE sei muda se karik uza supozisaun seluk ba variável ida-idak. Analize hatudu katak RSE atual ladun afeta hosi mudansa supozisaun iha folin minarai no produsaun kompara ho tinan hirak liu ba. Ida ne e tambá iha estimativa brutu katak 90% hosi Rikusoin Minarai sei sai aset finanseiru iha Fundu Minarai iha loron ikus hosi tinan Pájina 70

73 Hanesan hatudu iha Figura , se karik uza média hosi senariu produsaun ki ik no baze (ne ebé sei hanaran Produsaun P70 12 ), iha RSE 2016 duke senariu produsaun ki ik, RSE bele aumenta ho $26 milloens nuneee total RSE hamutuk $570.6 milloens. Se karik uza Senariu Baze LNG atu kalkula RSE, RSE bele aumenta tan $38 milloens. Se karik uza Senariu Baze Likidu, bele muda RSE besik $14 milloens. Ba mudansa 15% iha kustus produsaun ida-idak bele impaktu RSE (sae ka tun) ho $8 milloens. Mudansa iha koefisiente de inklinasaun LNG entre 0.14 no 0.15 bele hetan impaktu ki ik iha RSE entre negativu $2 milloens to o $5 milloens, respetivamente. Figura : Analize Sensibilidade Rendimentu Sustentavel Estimadu (RSE) ($m) Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petróleu, Ministéiru Finansas, 2015 Hanesan mensiona iha leten, projesaun ba folin Brent iha futuru, ne ebé uza atu halo previzaun folin minarai ba Timor-Leste, bazeia ba media hosi AEO senariu Ki ik no Referensia. Maibé em vez uza media, se uza karik Senariu Ki ik bele diminui RSE ho valor $19 milloens no se karik uza Senariu Referensia bele aumenta RSE ho valor $18 milloens. Liu tan, ida ne e mos hatudu katak mudansa ba kada $10 iha folin Brent 12 Media husi senariu ki ik (P90) no senariu baze (P50) laos hanesan ho senariu P70, maibé mais ou menus ekivalente, nune uza naran P70 hanesan konveniensia deit. Hanesan diskuti iha orsamentu tinan kotuk, husi perspetiva tekniku, diak liu uza media husi previzaun ki ik (P90) no baze (P50) ba produsaun minarai, konsistente ho metodologia ba folin minarai. Nuneé, rekomendasaun atu analize klean liu kona ba konfiansa iha dadus produsaun molok atu halo mudansa iha metodologia atu kalkula RSE iha tinan oin mai. Pájina 71

74 kompara ho previzaun uza iha RSE, ne ebé média hosi Senariu Ki ik no Senariu Referensia, RSE bele muda kuaze $22 milloens. Revisaun metodolojia Kalendáriu 1 Lei Fundu Minarai ezije atu halo estimasaun RSE uza supoziseons prudente ne ebé reflete prátikas internasionais ne ebé diak liu no bazeia iha padraun internasionals rekoñesidu. Ministériu Finansas hala o ona revizaun kompreensivu ida kona-ba metodolojia ba RSE ne ebé prepara ona ba Orsamentu 2016 ho asistênsia téknika hosi FMI. Tinan ne e la iha mudansa ba metodolojia previzaun. Pontu referensia folin minarai ba Brent sei akompanha diak liu produtus Bayu-Undan nian iha tinan hirak ikus ne e, hareé figura ). Figura : Folin Kondensadu BU vs. Folin Minarai Mundial Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petróleu, Ministériu Finansas, Jestaun Fundu Minarai Modelu Fundu Minarai Lei Fundu Minarai halo hodi kontribui ba jestaun ne ebé prudente ba rekursus minarai Timor-Leste nian hodi benefisia jerasaun agora no jerasaun aban-bairua nian. Fundu Minarai hanesan instrumentu ida ne ebé fasilita polítika fiskal ne ebé di ak, hodi konsidera no tetu didiak interese tempu-naruk sidadaun Timor-Leste nian iha futuru. Fundu Minarai tulun polítika nain sira atu bele hetan informasaun sufisiente no diak hodi foti desizaun ne ebé diak iha situasaun ne ebé flutuasaun rendimentu minarai temporariamente iha nivel ne ebé sae. Desizaun kona-ba atu gasta los osan hira no hira mak tenke poupa ka rai (ezemplu: gasta ba aban-bairua) halo iha Orsamentu Jeral Estadu, iha ne ebé Governu nia prioridades sira tetu ho diak. Mekanizmu Fundu Minarai implika katak reseitas minarai nian transfere tomak ba Fundu no investe iha rai li ur iha ativus finanseirus. Polítika investimentu Fundu nian ho objetivu maksimiza retornu ne ebé ajusta ho risku. Fundu ne e só bele halo transferênsia ba orsamentu Governu sentral hafoin hetan aprovasaun hosi Pájina 72

75 Parlamentu. Montante ne ebé bele transfere ba orsamentu orienta tuir Rendimentu Sustentável. Estimadu (RSE) ne ebé define 3 pursentu hosi rikusoin minarai. Objetivu investimentu Fundu maka retornu ba 3%, hanesan kondisaun nesesariu ia atu bele iha sustentabilidade hosi parte gastus nian atu bele mantein poder kompra rikeza minarai nian wainhira iha limitasaun hosi RSE. Governa Fundu Minarai Bazeia ba Prinsípius Santiago 13, modelu governasaun Fundu Minarai mak ida ne ebé ho nivel transparênsia no divulgasaun informasaun ne ebé aas. Ne e tulun promove apoiu públiku ba jestaun reseitas minarai ne ebé prudente no hamenus risku governasaun hosi governasaun ne ebé la diak. Transparênsia asegura katak informasaun bele uza hodi sukat autoridade sira nia dezempeñu nomos prevene kualker posibilidade abuzu poder. Elementu fundamental ida hosi estrutura governasaun Fundu ne e nian mak la iha ema ka instituisaun ida mak responsável atu halo ka implementa desizaun investimentu, tanba parte ida-idak formalmente tenke responsabiliza ba parte seluk kona-ba sira-nia papel iha prosesu foti desizaun. Nivel transparênsia ida ne e enkoraza konsensu no akuntabilidade, signifika katak kualker autoridade ne ebé jere osan públiku tenke responsabiliza sira nia hahalok. Hanesan Ezekutivu, Governu liu hosi Ministériu Finansas responsabiliza ba jestaun jeral Fundu Minarai, hodi lori povu Timor-Leste nia naran. Lei Fundu Minarai ezije Governu tenke responsabiliza ba Parlamentu liu hosi rekizitus reportajen ka relatoriu oi-oin. Jestaun operasional Banku Sentral mak hala o, hodi investe kapital Fundu nian tuir diretrizes ne ebé Ministériu Finansas estabelese no mandatu hosi Konsellu Konsultivu Investimentu (KKI/IAB). Ministériu Finansas iha obrigasaun atu hetan pareser hosi KKI/IAB molok halo desizoens kona-ba kualker asuntu relasiona ho estratéjia investimentu ka jestaun Fundu Minarai. Politika Investimentu Fundu Minarai Evolusaun hosi investimentu Fundu Minarai esplika iha Relatóriu Anual hosi Fundu Minarai ba Alokasaun ba Fundu ninia ekuidade publiku (equity) aumenta ona ba 40% atu atinzi retornu real 3% ho probabilidade ida ne ebé razoavél iha tempunaruk. Alokasaun a as ba ativus ne ebé volatil liu iha Kapital bele involve flutuasaun tempu-badak iha Fundu nia retornu investimentu. Kontekstu risku ba alokasaun 40% iha ekuidade publiku maka 13 Grupu Servisu Internasional Sovereign Wealth Fund : Prinsípiu no Prátikas ka koñesidu ho naran the Santiago Principles. Prinsípius hirak ne e identifika enkuadramentu ba prinsípius no prátikas jerais ne ebé refleta jestaun no akuntabilidade nomos pratika investimentu ba Sovereign Wealth Funds (SWFs) ho prudente no diak. Pájina 73

76 Prevê katak Fundu sei hetan lakon ruma iha tinan ida kada tinan lima nia laran. Iha tinan 5 pior liu hosi tinan 100, lakon sei bele to o 5.2% ka aás liu. Bazeia ba balansu fundu ho $16.9 billoens, ida ne e representa lakon to o $877 milloens. Enkuantu sei iha tinan balun ne ebé Fundu Minarai bele la hetan returnu, volatilidade iha tempu-badak ida ne e nudar parte integral iha estratégia investimentu ne ebé ajuda ita alkansa objetivu retornu iha tempu-naruk. Tabela hatudu portfoliu Fundu Minarai no estrutura jestor to o iha Juñu Diversifikasaun nudar prinsipiu xave ne ebé subliña Fundu nia estratéjia investimentu hodi redus volatilidade no riskus. Fundu diversifika iha klase ativus, valóres mobiliarius (security), rejiaun no moedas. Governu agora dadaun explora formas atu diversifika no aumenta portfoliu ekuidade (equity) no obrigasaun (bond) atu hadia ninia perfil risku-retornu. Evolusaun alokasaun investimentu involve prosesu ida ne ebé rigorozu no responsável. Hala o hela analize atu komprede didiak karateristika no risku hosi investimentus pontensial foun, nia implementasaun no sira nia komplexidade relativa ba Governu nia rekursus ne ebé iha. Pájina 74

77 Tabela : Portofoliu Fundu Minarai no Estrutura Jestores (atualizada) Numeru Jestores no Mandatu, Agostu 2015 Alokasaun Valór Merkadu, $ milloens Retornu dezde Inisiu Total Karteira (portafolio) Fundu Minarai 100.0% 16, % Rendimentu Fixu Internasional (Bonds) 61.8% 10, % 1 2 Titulus (Bonds) Tezouru UEA tinan 3-5 Jestor: Banco Central de Timor-Leste -BCTL Titulus (Bonds) Tezoru UEA tinan 5-10 Jestor: Bank for International Settlement - BIS 41.3% 6, % 10.5% 1, % 3 Titulus Soberania Dezemvolvidu Naun UEA Jestor: AllianceBerstein 5.1% % Jestor: Wellington Management 4.9% % Ekuidade Internasional/Global (Global Equity) 38.3% 6, % 4 MSCI World Index, enhanced Jestor: Schroders Investment Management - Schroders 4.8% % MSCI world 5 Jestor: State Street Global Advisors - SSgA 16.7% 2, % 6 Jestor: BlackRock Investment Management 16.8% 2, % Fonte: BCTL - Relatório Fundu Minarai Fulan Agostu 2015 * Data inisiu ba jestores la hanesan, ne'eduni retornu dezde inisiu labele kompara direitamente Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petroleu, Ministériu Finansas, 2015 Previzaun Dezenvolvimentu Fundu Minarai Balansu Fundu iha Agostu 2015 maka $16,650 milloens. Ida ne e signifika iha aumentu $111 milloens hosi inisiu tinan Hein katak balansu Fundu to o $16,605 milloens molok 2015 remata, reduz ona levantamentu estimadu $1,327.5 milloens ne ebé Parlamentu Nasional aprova ba Orsamentu 2015 nian. Previzaun atual hanesan hatudu iha Tabela , hatudu valor total ba Fundu sai $16,932.3 milloens iha final Fundu ida ne e tuir previzaun sei tun ba $14,658.9 milloens to o iha final Ida ne e formas nominal tanba ne e la reflete redusaun adisional iha poder kompra. Hanesan anota hela, Reseitas Minarai hamutuk ho produsaun komesa tun, signifika katak nível levantamentu hosi Fundu no retornu hosi investimentu maka sai mákina prinsipal ba total hosi Fundu Minarai. Pájina 75

78 Tabela : Estimativa Poupansa Fundu Minarai ($m) Balansu Inisiu Fundu Minarai Reseitas Petroliferas Retornu Investimentu Fundo Minarai, likidu* Total Levantamentu Balansu Ikus Fundu Minarai Atual 2014 Previsaun Orc , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,696.3 * La inkluo kustu jestaun no revaluasaun merkadoria Fonte: Unidade Administrasaun Fundu Petroléu, Ministériu Finansas, Finansiamentu Definisaun ba Finansiamentu Orsamentu despeza total ba 2016 aás liu duke reseita domestiku ne ebé sei koleta durante periudu refere. Ida ne e resulta iha defisit naun-minarai (reseita domestiku menus depeza) ne ebé sei finansia hosi Fundu Minarai (FM), emprestimus no uza balansu osan. Valor total finansiamentu hanesan defisit Naun-Minarai hodi kobre lakuna entre reseitas domestika no total despesas. Tabela iha kraik hatudu valor hasai hosi item finansiamentu ida-idak. Tabela : Finansiamentu ($m) Finansiamentu Total 1, , , , ,533.1 Rendimentu Sustentavel Estimadu (RSE) Eksesu Levanteamentu , , ,029.0 Saldu Kaixa Empréstimus Fonte: Diresaun Nasional Politika Ekonómika, Ministeriu Finansas, 2015 Impaktu ekonómiku hosi items finansiamentu diferente hosi reseitas domestika. Reseita domestika, ne ebé koleta hosi taxas no enkargus hosi individu no kompanhia iha Timor-Leste, representa transferensia rendimentu hosi setor ida iha ekonomia ba seluk. Nune e, la iha impaktu boot iha prokura agregadu iha ekonomia, tambá aumentu iha prokura hosi despeza Governu hanesan ho redusaun iha prokura hosi despeza privadu (kompanhia no individual sira ne ebé selu impostos). Pájina 76

79 Hosi parte seluk, hasai-osan hosi FM (RSE no exsesu levantamentu) no imprestimus sei aumenta prokura agregadu iha tinan ne ebé despeza ne e akontese. Aumentu iha prokura agregadu ne e la hanesan ho aumentu iha abilidade hosi ekonomia atu produz bens, nunee bele kausa inflasaun. Kona-ba emprestimus, iha futuru bele reduz prokura agregadu wainhira Governu komesa selu : RSE no Exsesu Levantamentu RSE nudar valor ne ebé bele hasai hosi FM tinan-tinan no la halo fundu hotu. RSE 3% hosi rikusoin minarai no RSE ba 2016 maka $544.8 milloens. Detalhu kona-ba RSE no Exsesu Levantamentu bele haree iha seksaun Governu iha planu atu hasai-osan $739.0 milloens nudar Exsesu Levantamentu. Ida ne e sei tuir Governu nia polítika frontloading, no justifikasaun detalhu bele hetan iha Aneksu 4.1. Exsesu Levantamentu ida ne e uza atu finansia infraestruturas importante, ne ebé nesesariu ba kresimentu iha tempu naruk : Emprestimus Atu bele finansia projestus infraestrutura boot, Governu iha opsaun atu halo emprestimus ka hasai-osan hosi FM. Hasai-osan hosi FM sei reduz balansu Fundu no lakon lukrus potensiais hosi jurus no returnu investimentu. Iha tinan hirak liu ba, Governu adopta politika prudente hodi uza emprestimus konsesional ho periudus de grasa naruk. politika halo empréstimu iha vantagens barak ba Timor-Leste tamba permiti flexibilidade orsamental boot no reduz presaun ba envelope orsamental tinan ida nian. Governu sei halo emprestimus atu finansia projetus infraestrutura wainhira kustu finanseiru hosi empréstimo ki ik liu retornu hosi FM. Governu konsiente ba desvantajem potensial hosi dividas eksesivu, nunee asegura katak emprestimus hotu to oin loron ho kustu empréstimo ki ik liu retornu hosi FM hanesa defini iha Lei Divida Publika, nune e asegura katak pagamentus empréstimo iha futuru sei iha kapasidade nasaun atu selu. To o oin loron, Akordu Emprestimu lima (5) mak asina ona atu finansia projetus Estrada asina. Projetus hirak ne e atu hadia no reforsa estrada nasional hanesan: Projetu Hadia Rede Estrada (RNUP) hosi Dili-Liquisa no Tibar-Gleno (asina entre GoTL no Banku Dezenvolvimentu Aziátiku (ADB) iha 2012). Projetu Hadia Estrada Dili-Baucau (Asina entre GoTL no JICA iha 2012) Projetu Hadia Rede Estrada (RNUP) Manatutu-Natarbora (asina entre GoTL no Banku Dezenvolvimentu Aziátiku (ADB) iha 2013). Pájina 77

80 Projetu Estrada Resistente ba Klima (RNUSP) Dili-Ainaru (asina entre GoTL no Banku Mundial iha 2013). Projetu Estrada Faixas Rua Tasitolu-Tibar (asina entre GoTL no ADB iha Junhu 2015) a. Projetu Hadia Rede Estrada hosi Dili-Liquisa no Tibar-Gleno Fokus hosi projetu emprestimu ne e atu hadia estradas Dili-Liquisa no Tibar-Gleno. Estrada Dili-Liquisa hanesan estrada iha rede inter-urbanu ho nivel trafiku aás. Estrada Tibar-Gleno importante tambá hanesan dalan prinsipal ba are produsaun kafe. Emprestimu rua uza hosi ADB: dauluk hosi Rekursus Kapital Ordinariu (OCR) ho $30.9 milloens no segundu hosi Fundu Dezenvolvimentu Aziátiku (ADF) ho 9.2 milloens 14. OCR hanesan instrumentu empréstimo baze-libor ho maturidade tinan 25 no periudu de grasa tinan 5. Emprestimu ADB iha periudu de grasa tinan 8 no periudu maturidade tinan 32. Taxa jurus ba OCR hanesan ho taxa LIBOR 0.4% kada tinan no ba ADB fixu iha 1% kada tinan durante periudu de grasa no 1.5% depois de períodu de grasa. Akordu hirak ne e asina iha 2 Maiu 2012 no sai efetivu 13 Junhu b. Projetu Hadia Estrada Dili-Manatutu-Baucau Seksaun ne e hanesan estrada ligasaun importante ba sidade importante tolu iha zona norte-leste nasaun nian. Total 116 Km estrada mak sei hadia. Akordu Emprestimu ho Ajensia Koperasaun Internasional Japaun (JICA) asina iha Marsu 2012 ho valor JpY 5,278 milloens 15. Emprestimu iha periudu de grasa tinan 10, maturidade tinan 30 no taxa juru anual 0.7% ba trabalhos konstrusaun no 0.01% ba servisus konstrusaun. c. Projetu Estrada Rezistente ba Klima hosi Solerema-Ainaro Seksaun Estrada ne e importante hanesan ligasaun ba sidades iha Sentral ho munisipius iha sul hanesan Ainaro, Covalima no Manufahi. Empresta ona $40.0 milloens hosi Banku Mundial ba projetu ne e. Emprestimu asina iha Novembru 2013 no aprovisionamentu kompleta ona. Emprestimu inklui parte rua: Kreditu ho Ajensia Dezenvolvimentu Internasional (IDA) ho valor $25.0 milloens no Emprestimu ho Banku Internasional Rekonstrusaun no 14 Tamba emprestimus denominadu iha Special Drawing Rights (SDR) valor dolar sei sujeitu ba variasaun ki ik. 15 USD 63.3 milloens, bazeia ba taxa kambiu JpY 83.3 ba dollar iha data asina emprestimu. Pájina 78

81 Dezenvolvimentu (IBRD) ho valor $15.0 milloens. Kreditu IDA iha periudu de grasa tinan lima, periudu maturidade tinan 25 no taxa juru fixu 2%, enkuantu Emprestimu IBRD iha periudu de grasa tinan 8, periudu maturidade tinan 28 no LIBOR taxa juru variável + 1%. d. Projetu Hadia Rede Estrada Manatutu-Natarbora Projetu estrada ba dalarua uza fundu asistensia hosi ADB atu hadia ligasaun Norte- Sul hosi Manatutu no Natarbora. Finansiamentu ADB inklui empréstimo ADB ho $10.0 milloens no empréstimo OCR ho $40.0 milloens, no kontrapartida finansiamentu hosi Governu $73.0 milloens. Emprestimu OCR iha periudu maturidade tinan 25, periudu de grasa tinan 5 no taxa jurus variavel Libot+5%. Emprestimu ADB iha periudu de grasa tinan 5, maturidade tinan 25 no 2% taxa jurus fixu. e. Projetu Estrada Tasitolu-Tibar Projetu ne e hahu hafoin kompleta estudus ne ebé hatudu katak realina seksaun estrada hosi Tasitolu no Baia Tibar ne ebé reduz seksaun Tasi-tolu Tibar ba kilometru 2 deit, no halo luan seksaun ne e ba faixa hat to o entrada iha Portu Baia Tibar sei lori benefisius ekonómiku boot no, no ida nee bele uza justifikasaun kustu adisional. Atu finansia projetu ne e Governu no ADB asina akordu emprestimu foun iha Junhu 2015 ho valor $11.78 milloens. Ida ne e empréstimo OCR ho taxa juru LIBOR+0.6%, tinan 5 periudu de grasa no tinan 25 maturidade. Alem de projetus ne ebé mensiona iha leten, iha 2016 sei iha projetus potensial balu ho finansiamentu-emprestimu ne ebé agora dadaun iha ona fase preparasaun ka negosiasaun. Projetu hirak ne e inklui: Projetu Hadia Infraestrutura Drainazen iha Dili, Aeroportu Internasional Dili, Estrada Nasional Suai-Beaco, Projetu hadia estrada Baucau-Lautem, no Porjetu hadia estrada Aitutu-Gleno. Orsamentu total ba programas ne e iha 2016 maka $107.0 milloens. Valor hirak ne e seidauk inklui kontribuisaun Governu nian. Total previzaun orsamentu ho emprestimu ba periudu bele haré iha Tabela Tabela : Total Pagamentu Hosi Empréstimu, ($m) Total Empréstimus 1, Fonte: Unidade Emprestimus, Ministeriu Finansas, 2015 Tabela iha kraik apresenta sumariu ba akordu empréstimo ida-idak. Pájina 79

82 Tabela : SUMARIU AKORDU EMPRESTIMU: Emprestimu JICA ADB ADB ADB ADB WB WB-8290 ADB Ajensia foó Emprestimu: Ajensia Koperasaun Internasional Japaun Banku Dezenvolvimentu Aziátiku Banku Dezenvolvimentu Aziátiku Banku Dezenvolviment u Aziátiku Banku Dezenvolvimentu Aziátiku Asosiasaun Internasional Dezenvolvimentu Banku Internasional ba Rekonstrusaun no Dezenvolvimentu Banku Dezenvolvimentu Aziátiku Data Akordu: 19-Mar-12 2-May-12 2-May Nov Nov Nov Nov Jun-15 Valor: Yen 5,278,000,000 (US$63,300,551) USD 30,850,000 SDR 5,905,000 SDR 6,672,000 USD 40,000,000 USD 25,000,000 USD 15,000,000 USD 11,780,000 Periudu de Grasa Tinan 10 Tinan 5 Tinan 8 Tinan 5 Tinan 5 Tinan 5 Tinan 8 Tinan 5 Periudu Maturidade/ pagamentu: 20 Tinan (20 Setembru Marsu 2042) 20 Tinan (15 Setembru Marsu 2037) 23.5 Tinan (15 Setembru Marsu 2044) 20 Tinan (15 Abril Outubru 2038) 20 Tinan (15 Abril Outubru 2038) 20 Tinan (15 Marsu Setembru 2038) - Komensa 15 Marsu 2019 to o no inklui 15 Sept % hosi valor prinsipal - Komensa 15 Marsu 2029 no inklui 15 Sep % hosi valor prinsipal 20 Tinan (15 Marsu Setembru 2041) - Komensa 15 Marsu Marsu 2022 to o 15 Sept % hosi valor prinsipal -inklui 15 Marsu % hosi valor prinsipal 20 Tinan (15 Setembru Marsu 2039) Pájina 80

83 Taxa Jurus: 0.7% tinan-tinan selu Semi-anual ba prinsipal hosi servisus obras/konstrusaun, no 0.01% p.a. jurus ba servisus konsultoria (Kapitalizadu) Soma LIBOR % menus kreditu 0.20% hosi empréstimo, selu iha 15 Marsu no 15 Setembru tinantinan (Kapitalizadu)) 1% p.a. durante periudu de grasa no 1.5% p.a. depois ba valor foti (Periudu de grasa antes data pagamentu dauluk ba Prinsipal). Selu iha 15 Marsu no 15 Setembru tinan-tinan. (Kapitalizadu) 2% p.a (durante no depois periudu de grasa) - Kapitalizadu LIBOR + (0.60% %) % p.a premiu maturidade durante no depois periudu de grasa) - Kapitalizadu (1.25 p.a + Ajustamentu Baze) atu selu diretamente hosi Orsamentu Estadu Taxa Ref + Distribuisaun Fixu (1%) Kapitalizadu LIBOR + (0.60% %) % p.a premiu maturidade - Kapitalizadu Enkargu Kompromisu 0.1% p.a. pagamentu semi-annual ba total valor orsamentu la uza ba obras no servisu exklui enkargus kompromisu (Enkargus kompromisu empresta mos ba ema halo empréstimo) Kapitalizadu 0.15% p.a. hosi valor total emprestimu (menus valor ne ebé hasai ona) hosi loron 60 depois asina akordu. Selu iha 15 Marsu no 15 Setembru tinantinan - Kapitalizadu % p.a. hosi valor total emprestimu (menus valor ne ebé hasai ona) hosi loron 60 depois asina akordu. - Kapitalizadu 1/2 hosi 1 % p.a (Balansu Finansiamentu la hasai) - Selu diretamente hosi Orsamentu Estadu % p.a. hosi valor total emprestimu (menus valor ne ebé hasai ona) hosi loron 60 depois asina akordu pagamentu halo iha 15 Marsu no 15 Setembru tinan-tinan Kapitalizadu Enkargu Servisu Boot liu hosi (3/4 hosi 1% p.a + ajustamentu Baze) ka 3/4 % p.a Selu diretamente hosi Orsamentu Estadu - - Kustu Front End USD $37,500 (0.25% hosi valor emprestimu) - Pájina 81

84 Data pagamentu: Semi-annual iha 20 Marsu no 20 Setembru. 15 Marsu no 15 Setembru tinantinan 15 Marsu no 15 Setembru tinantinan Jurus no enkargus seluk: selu iha 15 Abril no 15 Outubru tinantinan. Jurus no enkargus seluk: selu iha 15 Abril no 15 Outubru tinan-tinan. Jurus no enkargus seluk: selu iha 15 Marsu no 15 Setembru tinantinan Jurus no enkargus seluk: selu iha 15 Marsu no 15 Setembru tinantinan Jurus no enkargus seluk: selu iha 15 Marsu no 15 Setembru tinan-tinan Data Taka Emprestimu 30-Jun Jun Jun Jun Dec Dec Jun-18 Data Finalizasaun Projetu: Jun Dec Dec Dec Dec Dec-17 Fonte: Unidade Empréstimu, Ministériu Finansas, Pájina 82

85 Uza Balansu Osan Utilizasaun balansu osan hosi Fundu Konsolidadu Timor-Leste (FKTL) iha fulan ikus hosi 2015 preve katak sei ki ik liu, nune e sei la inklui balansu osan atu finansia despezas iha Orsamentu estadu Nomos, estimativa ba rollover balansu osan hosi FI no FDCH sei zero iha iha Tabela : Uza Balansu Osan iha 2016 Total 0.0 Rollover Fundu Infraestrutura exklui emprestimus 0.0 Rollover FDCH 0.0 Balansu Osan hosi Konta Tesouru 0.0 Fonte: Diresaun Jeral Tezouru, Sekretariadu Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu, Sekretariadu Fundu Infraestrutura 2.7.5: Parserias Públika-Privada Parserias Públika-Privada (PPPs) nudar relasaun ekonómika entre autoridade setor públiku no setor privadu ne ebé setor privadu oferese sasan no servisu públiku no hamutuk ho setor públiku fahe risku finanseiru, tékniku no operasional. Razaun fundamental ba PPP iha Timor-Leste mak Governu bele hetan benefisiu kona-ba esperiensia teknika no finanseiru hosi setor privadu, ne ebé bele rezulta kualidade projetus ne ebé diak no efisiente, no mos Governu bele fahe risku ho setor privadu. Maibe ba Timor-Leste, projetu hirak ne e bele hala o bainhira la o tuir objetivus dezenvolvimentu Governu nian no iha returnu ekonomiku no sosial ne ebé boot. Kompleta ona politika PPP no kuadru legal, Timor-Leste aprova ona PPP ida, maka Portu Tibar, no desenvolve hela estudus viabilidade ba projetus seluk. Projetus iha 2016 maka setor transporte, enerjia, saúde no Beé. Durante 2015, projetu potensial hat ne e inklui iha ona iha siklu projetu PPP. Portu Tibar hanesan infraestrutura importante ba dezenvolvimentu nasaun no prioridade nasional ida. Konsellu Ministrus deside ona atu avansa ho modalidade PPP ho konsesaun tinan 30, nune e proesus tama ona fase aprovisionamentu no selesaun parseiru privadu. Proesu selesaun sei lao hela no liu hosi tender internacional ne ebé kompetitivu. Prosesu nee permite Governu atu kontrola desenhu no termus no kondisaun konsesaun, no mos uza kompetisaun atu selesiona parseiru diak no minimiza subsidu governu nian. Kompanhia 4 kualifikadu ona, no kontratu espera atu asina entre iha 2015 no 2016 no konstrusaun hahu tinan ida mais tarde. Fiar katak Portu Tibar sei responde ba limitasoens ne ebé hasoru iha Portu Dili - hanesan possibilidade expansaun limitadu no bele akomoda deit barku ki ik. Portu Tibar nesesariu tambá previzaun hatudu katak sei iha aumentu prokura hosi importadores tamba aumentu iha kresimentu ekonómiku iha Timor-Leste. Kona ba konstrusaun, projetu iha komponente 83

86 tolu: preparasaun fatin, instalasaun fasilidades portuariu no manutensaun. Componente tolu nee halao durante no depois implementasaun. Preve katak Portu Tibar sei finansia parsialmente hosi Fundu Infraestrutura no parsialmente hosi emprestimus konsesional hosi Banku Mundial, Banku Investimentu Europea, Banku Dezenvolvimentu Aziátiku (ADB) no/ka parseiru multilateral seluk. Sistema Fornesimentu Beé ba Dili hanesan projetu seluk iha siklu projetu PPP. Relatoriu previabilidade final aprezenta ona ba Konsellu Ministrus no aprova atu prosede ba estudu viabilidade. Nomos, Governu deside atu halo investigasaun detalladu ba posivel partisipasaun hosi setor privadu iha konstrusaun no/ka operasaun no/ka jestaun ba setor Fornesimentu Beé iha Dili liu hosi modalidade PPP. Finalidade hosi estudu ne e atu oferese informasaun no analize ne ebé permiti Governu desidi reforma ba servisus Beé iha kapital Dili. Espera katak estudu sei konklui iha prinsipus Nomos, sekarik modalidade PPP mak uza, Governu sei loke tender internasional atu selesiona parseiru privadu. Iha setor eletrisidade, Governu halo investimentu boot iha tinan hirak liu ba. Sentru eletrisidade rua harii ona iha Hera no Betano no agora produz ona eletrisidade, no rede liñas transmisaun fornese enerjia iha teritoriu laran tomak besik kompleta ona. Maibé, Governu enfrenta dezafiu seluk: oinsa atu jere, funsiona no mantein sentro eletrisidade hirak ne e, no oinsa atu transmite no distribui eletrisidade ho diak ba populasaun tomak. Governu ho tulun hosi ADB halao avaliasaun dauluk ida atu hare posibilidade modalidade PPP hodi dezempeñu atividades balun. Iha 2016, Governu sei desenvolve estudu viabilidade atu identifika atividades ne ebé maka bele selesiona atu implementa liu hosi modalidade PPP. Governu mos haree hela posibilidade PPP setor saude. Hadia resultadu saúde importante tebes ba estabilidade, kresimentu ekonómiku no redusaun kiak iha Timor-Leste. Konstituisaun Timor-Leste estabelese katak kuidadu mediku hanesan direitu fundamental ba sidadaun hotu no foó responsabilidade ba governu atu promove no estabelese sistema saúde nasional ne ebé universal, jeral, grátis no se karik bele, desentralizadu no partisipatoriu. Sistema saude harii desde 1999, maibé governu hatene kona ba desafius ne ebé enfrenta no haree hela áreas ne ebé PPP bele iha papel atu hadia servisus saúde. Avaliasaun dauluk halao ona ho apoiu hosi Korporasaun Internasional Finansa (IFC), no identifika ona projetu balun. Identifika ona projetu pilotu dauluk no estudu viabilidade kompletu sei dezenvolve iha final

87 Parte 3: Textu Lei Orsamentu Jeral Estadu TEXTO APROVADO EM REDAÇÃO FINAL Proposta de Lei nº 33/III (4.ª) Orçamento Geral do Estado para 2016 O Orçamento Geral do Estado para 2016, doravante designado por OGE, engloba todas as receitas e despesas do Estado para o ano financeiro de O Anexo I à presente lei estabelece o total estimado das receitas do Estado, de janeiro a dezembro de 2016, provenientes de todas as fontes, petrolíferas e não petrolíferas (fiscais, não fiscais e provenientes de empréstimos). O total estimado de receitas é de 1.871,9 milhões de dólares. O Anexo II à presente lei estabelece todas as dotações orçamentais, sistematizadas da seguinte forma: ,874 milhões de dólares para Salários e Vencimentos; ,015 milhões de dólares para Bens e Serviços; ,030 milhões de dólares para Transferências Públicas; 4. 18,844 milhões de dólares para Capital Menor; ,470 milhões de dólares para Capital de Desenvolvimento. O total das despesas dos serviços sem autonomia administrativa e financeira e dos órgãos autónomos sem receitas próprias é de 1.093,606 milhões de dólares. O total das despesas para os serviços e fundos autónomos em 2016 incluindo as despesas financiadas por empréstimos é de 434,626 milhões de dólares. O total da estimativa das despesas para a Autoridade da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e Zona Especial de Economia Social de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro é de 217,939 milhões de dólares, a serem financiados através de dotação do OGE. O total da dotação orçamental para o Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano é de 34 milhões de dólares. O total estimado das despesas do OGE é de 1.562,233 milhões de dólares. O total máximo aprovado para financiamento com recurso ao endividamento público, em 2016, é de 107,003 milhões de dólares. 85

88 As receitas não petrolíferas estimadas, incluindo as dos serviços e fundos autónomos, são de 171,4 milhões de dólares. O total das receitas cobradas pelos serviços e fundos autónomos é de 8,6 milhões de dólares. Assim, o défice fiscal é de 1.390,833 milhões de dólares, o qual é financiado em 1.283,8 milhões de dólares, a partir do Fundo Petrolífero, dos quais 544,8 milhões de dólares corresponde ao Rendimento Sustentável Estimado e 739 milhões de dólares acima do Rendimento Sustentável Estimado, e em 107,003 milhões de dólares através do recurso ao crédito público. O Parlamento Nacional decreta, nos termos da alínea d) do n.º 3 do artigo 95. e do n.º 1 do artigo 145. da Constituição da República, para valer como lei, o seguinte: Para os efeitos da presente lei, entende-se por: CAPÍTULO I Definições e aprovação Artigo 1.º Definições a) "Categoria de Despesa" O agrupamento das despesas sob as cinco categorias seguintes: i) "Salários e Vencimentos", o montante global que um órgão pode gastar com Salários e Vencimentos para os titulares e membros dos órgãos de soberania, funcionários e agentes da Administração Pública e trabalhadores contratados pelos órgãos e instituições do Estado; ii) "Bens e Serviços", o montante global que um órgão pode gastar na aquisição de Bens e Serviços; iii) Transferências Públicas, o montante global que um Órgão pode gastar em subvenções públicas e pagamentos consignados; iv) "Capital Menor", o montante global que um órgão pode gastar na aquisição de bens de Capital Menor; v) Capital de Desenvolvimento, o montante global que um órgão pode gastar em projetos de Capital de Desenvolvimento; b) "Despesas Compensadas pelas Receitas", as despesas suportadas pelas receitas próprias cobradas pelos serviços e fundos autónomos, desde que o montante não exceda o valor total das receitas que deram entrada nas contas relevantes do Tesouro; c) "Dotação Orçamental", o montante máximo inscrito no OGE a favor de um órgão com vista à realização de determinada despesa; d) "Órgão/Órgãos", o termo genérico adotado no OGE para indicar o setor público administrativo sujeito à disciplina orçamental, que inclui os serviços que não dispõem de autonomia administrativa e financeira e os órgãos autónomos sem receitas próprias e que, segundo a classificação orgânica, se pode dividir em títulos, tais como Gabinete do Presidente da República, Parlamento Nacional, Governo (Gabinete do Primeiro-Ministro, Ministros de Estado, Presidência do Conselho de Ministros, Ministérios e Secretarias de Estado), Tribunais, Procuradoria Geral da República, bem como outras instituições que constam do Anexo II; e) Órgãos Autónomos sem receitas próprias os que tenham autonomia administrativa e financeira e não cobrem receitas próprias para cobertura das suas despesas; f) "Rubricas de Despesa", as rubricas de despesa desagregada dentro de cada Categoria de Despesa, com base na estrutura de código de contas de despesa mantida pelo Tesouro; g) Serviços e Fundos Autónomos os que satisfaçam, cumulativamente, os seguintes requisitos: 86

89 i) Não tenham natureza e forma de empresa, fundação ou associação pública, mesmo se submetidos ao regime de qualquer destas por outro diploma; ii) Tenham autonomia administrativa e financeira; iii) Disponham de receitas próprias para cobertura das suas despesas, nos termos da lei. Artigo 2.º Aprovação É aprovado o Orçamento Geral do Estado para o período compreendido entre 1 de janeiro e 31 de dezembro de 2016, nomeadamente: a) O total das receitas por agrupamentos, incluindo as receitas próprias dos serviços e fundos autónomos e provenientes dos empréstimos, constantes do Anexo I à presente lei, dela fazendo parte integrante; b) O total das despesas por agrupamentos, incluindo as verbas a serem transferidas do Orçamento Geral do Estado para os órgãos e os serviços e fundos autónomos em 2016, para financiamento da diferença entre as receitas próprias e o total das despesas, constantes do Anexo II à presente lei, dela fazendo parte integrante; c) O total das receitas dos serviços e fundos autónomos, incluindo as da Autoridade da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e da Zona Especial de Economia Social de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro, e das despesas a serem financiadas a partir das suas receitas próprias e do Orçamento Geral do Estado, constantes do Anexo III à presente lei, dela fazendo parte integrante; d) O total das despesas correspondentes à dotação do Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano para 2016, constantes do Anexo IV à presente lei, dela fazendo parte integrante. CAPÍTULO II Receitas Artigo 3.º Impostos e taxas 1. Durante o ano de 2016, o Governo está autorizado a cobrar os impostos e taxas constantes da legislação em vigor. 2. Não obstante o disposto no número anterior, em 2016 é suspensa a sujeição de armas e munições, para a PNTL e F-FDTL, a pagamento de imposto seletivo de consumo, nos termos do artigo 11. o e anexo II da Lei n. o 8/2008, de 30 de junho, Lei Tributária. CAPÍTULO III Autorização para transferência do Fundo Petrolífero Artigo 4.º Limite autorizado para financiamento do OGE 87

90 Nos termos e para os efeitos do disposto no artigo 7.º da Lei n.º 9/2005, de 3 de agosto, Lei do Fundo Petrolífero, na redação que lhe foi dada pela Lei n.º 12/2011, de 28 de setembro, o montante das transferências do Fundo Petrolífero para 2016 não excede 1.283,8 milhões de dólares, sendo a transferência de 544,8 milhões de dólares efetuada após o cumprimento do disposto no artigo 8. o e a transferência de 739 milhões de dólares efetuada após o cumprimento das alíneas a), b), c) e d) do artigo 9. o da Lei n. o 9/2005, de 3 de agosto. CAPÍTULO IV Constituição de dívida pública e parcerias público-privadas Artigo 5.º Montante máximo de endividamento autorizado 1. Com o objetivo de fazer face às necessidades de financiamento relacionadas com a construção de infraestruturas estratégicas para o desenvolvimento do País, fica o Governo autorizado, nos termos do artigo 20.º da Lei n.º 13/2009, de 21 de outubro, sobre Orçamento e Gestão Financeira, alterada pelas Leis n. o 9/2011, de 17 de agosto, e n. o 3/2013, de 11 de setembro, e do artigo 3.º da Lei n.º 13/2011, de 28 de setembro, sobre o Regime da Dívida Pública, a recorrer ao endividamento externo concessional, adicional, até ao montante máximo de 850 milhões de dólares, com um prazo máximo de 40 anos. 2. Sem prejuízo do disposto no número anterior, em 2016 o financiamento proveniente de empréstimos não excede 107,003 milhões de dólares. Artigo 6.º Montante máximo autorizado para acordos de parcerias público-privadas 1. Em 2016, o Governo fica autorizado a assinar acordos de parcerias público-privadas até ao montante máximo de 500 milhões de dólares. 2. Para efeitos do número anterior e, da administração e gestão das participações do Estado, é competente a entidade responsável para tal, nos termos da lei. CAPÍTULO V Execução orçamental Artigo 7.º Regras complementares de execução orçamental 1. A execução orçamental pelos órgãos e pelos serviços e fundos autónomos deve obrigatoriamente ser feita com recurso ao Sistema Informático de Gestão Financeira, com exceção dos procedimentos relativos à segurança nacional, à Região Administrativa Especial de 88

91 Oe-Cusse Ambeno e à Zona Especial de Economia Social de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro. 2. Em 2016, a fiscalização da execução orçamental pelo Parlamento Nacional incide particularmente sobre todas as despesas recorrentes. 3. A contratação pública por ajuste direto apenas é permitida a cada órgão até 10% do total das respetivas dotações orçamentais para 2016, sem prejuízo da observância das normas legais sobre a sua admissibilidade. 4. O disposto no número anterior não se aplica aos aprovisionamentos no âmbito das Dotações para Todo o Governo, aos relativos a questões de segurança nacional, aos do Planeamento de Desenvolvimento Integrado Municipal e aos da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e Zona Especial de Economia Social de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro. 5. O Parlamento Nacional realiza um debate trimestral, sobre a execução orçamental de cada ministério, secretaria de Estado, órgão autónomo sem receitas próprias e serviço e fundo autónomo, com a presença dos respetivos membros do Governo e dirigentes máximos. 6. Quando o saldo da conta do Tesouro for inferior a 200 milhões de dólares, o Governo pode recorrer à transferência do Fundo Petrolífero acima do Rendimento Sustentável Estimado, informando previamente o Parlamento Nacional. 7. Os pedidos de uso da reserva de contingência devem ser devidamente justificados nos termos do n. o 3 do artigo 7. o e do artigo 37. o da Lei n. o 13/2009, de 21 de outubro, sobre Orçamento e Gestão Financeira, alterada pelas Leis n. o 9/2011, de 17 de agosto e n. o 3/2013, de 11 de setembro, e devem conter a descrição detalhada das atividades a realizar. 8. As regras de execução orçamental aplicáveis aos órgãos e serviços e fundos autónomos são definidas no diploma do Governo sobre a execução orçamental. Artigo 8.º Pagamento de impostos sobre importações O Tesouro fica autorizado a estabelecer e implementar um mecanismo de contabilidade para o registo e controlo das receitas e despesas, correspondente ao pagamento de impostos sobre importações efetuadas pelos órgãos ou em seu nome. Artigo 9.º Dotações para todo o Governo De acordo com os critérios claros e precisos estabelecidos relativamente às despesas públicas, o Governo inscreve no orçamento das Dotações para Todo o Governo as seguintes dotações, cuja gestão fica a cargo do Ministério das Finanças: a) Fundo de Contrapartidas; b) Auditoria Externa; c) Reserva de Contingência; d) Quotas de Membro de Instituições Internacionais; e) Pensões aos Ex-Titulares e Ex-Membros dos Órgãos de Soberania; 89

92 f) Serviços de Postos Integrados na Fronteira; g) Provisão para g7+; h) Provisão para Serviços Legais; i) Provisão para Fundo de Pensões do Regime Contributivo; j) Apoio às Reuniões da Comunidade dos Países de Língua Portuguesa CPLP; k) Apoio Financeiro Internacional; l) Provisão para Programa de Estatísticas, incluindo realização do Censos Fo Fila Fali, Levantamento das Atividades Empresariais, Registo Civil, Levantamento Demográfico e de Saúde e Levantamento das Condições de Vida; m) Provisão para a Reforma Fiscal, Reforma da Gestão do Desempenho e Reforma do Desempenho Orçamental; n) Provisão para Capitalização do Banco Central de Timor-Leste; o) Provisão para Parcerias Público-Privadas e Empréstimos; p) Provisão para Oficina de Manutenção de Veículos do Governo; q) Provisão para Desalfandegamento Rápido; r) Provisão para Capitalização do Banco Nacional de Comércio de Timor-Leste; s) Provisão para Governo Eletrónico - ITC; t) Provisão para a Autoridade da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e Zona Especial de Economia Social e de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro; u) Provisão para adesão à Associação de Nações do Sudeste-Asiático; v) Provisão para Eleições em São Tomé e Príncipe; w) Provisão para pagamento de Empréstimos; x) Provisão para Campanha de Sensibilização Internacional; y) Provisão para Aquisição do Edifício da Embaixada em Singapura. CAPÍTULO VI Serviços e fundos autónomos e fundo especial Artigo 10.º Receitas 1. As previsões das receitas domésticas, incluindo as receitas a serem cobradas pelos serviços e fundos autónomos constam do Anexo I. 2. As receitas próprias dos serviços e fundos autónomos devem ser usadas unicamente para os fins dos mesmos. 3. As receitas resultantes das transferências a partir do OGE para os serviços e fundos autónomos e para o Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano, bem como a previsão das respetivas despesas, constam do Anexo II. 4. Os orçamentos por categoria de despesa relativos aos serviços e fundos autónomos, incluindo a Autoridade da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e a Zona Especial de 90

93 Economia Social de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro, bem como as receitas a serem cobradas pelos mesmos constam do Anexo III. 5. A dotação do Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano consta do Anexo IV. CAPÍTULO VII Fundo das Infraestruturas Artigo 11.º Fundo das Infraestruturas 1. O Fundo das Infraestruturas criado nos termos do artigo 32.º da Lei n.º 13/2009, de 21 de outubro, através da Lei n.º 1/2011, de 14 de fevereiro, é dissolvido. 2. É criado o Fundo das Infraestruturas, como fundo autónomo, com personalidade jurídica, autonomia administrativa e financeira, património próprio e receitas próprias, assumindo todos os direitos e obrigações do Fundo dissolvido, referido no número anterior. 3. O Fundo das Infraestruturas destina-se a financiar programas e projetos estratégicos destinados a aquisições, construções, desenvolvimento, manutenção e reabilitação de: a) Infraestruturas rodoviárias, incluindo estradas, pontes, portos e aeroportos; b) Infraestruturas de cariz social, incluindo hospitais, escolas e universidades; c) Infraestruturas de proteção contra cheias e deslizamento de terras; d) Instalações de tratamento de água e saneamento; e) Geradores de energia e linhas de distribuição; f) Telecomunicações; g) Instalações logísticas, incluindo infraestruturas de armazenamento; h) Edifícios governamentais e instalações públicas; i) Outras infraestruturas que promovam o desenvolvimento estratégico. 4. A entidade responsável pelas operações do Fundo das Infraestruturas é o Conselho de Administração, o qual é composto pelo membro do Governo responsável pelo planeamento e investimento estratégico, que preside, pelo membro do Governo responsável pelas obras públicas, transportes e comunicações e pelo membro do Governo responsável pelas finanças. 5. O Fundo das Infraestruturas é regulamentado pelo Governo. 91

94 CAPÍTULO VIII Disposições finais Artigo 12.º Financiamento através de doadores independentes 1. Cada Órgão só pode estabelecer acordos com doadores independentes para o fornecimento de recursos adicionais ou complementares ao financiamento contido nas afetações orçamentais na presente lei mediante parecer prévio obrigatório do ministro responsável pela área das Finanças. 2. A gestão do financiamento previsto no número anterior deve ser feita de acordo com as diretivas emitidas pelo Ministério das Finanças e com os requisitos dos doadores. Artigo 13.º Responsabilidade 1. A assinatura de contratos sem cabimento orçamental gera responsabilidade política, financeira, civil e criminal, nos termos do artigo 46.º da Lei n.º 13/2009, de 21 de outubro, sobre Orçamento e Gestão Financeira, alterada pelas Leis n. o 9/2011, de 17 de agosto, e n. o 3/2013, de 11 de setembro. 2. Para efeitos de efetivação da responsabilidade financeira prevista no número anterior, considera-se que o titular do cargo político procede, com tal conduta, a um pagamento indevido, sujeito a condenação em reposição da quantia correspondente, nos termos dos artigos 44.º e seguintes da Lei n.º 9/2011, de 17 de agosto, que aprova a Orgânica da Câmara de Contas do Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas, na redação que lhe foi dada pela Lei n.º 3/2013, de 11 de setembro. 3. Os responsáveis dos órgãos autónomos sem receitas próprias e serviços e fundos autónomos respondem política, financeira, civil, e criminalmente pelos atos e omissões que pratiquem no âmbito do exercício das suas funções de execução orçamental, incluindo reporte e reconciliação, nos termos da Constituição e demais legislação aplicável, a qual tipifica as infrações criminais e financeiras, bem como as respetivas sanções, conforme sejam ou não cometidas com dolo. 92

95 Artigo 14.º Entrada em vigor A presente lei entra em vigor no dia 1 de janeiro de Aprovada em 18 de dezembro de O Presidente do Parlamento Nacional, Vicente da Silva Guterres Promulgada em Publique-se. O Presidente da República, Taur Matan Ruak 93

96 ANEXO I Estimativa de receitas a serem cobradas e financiamento das despesas do Orçamento Geral do Estado para 2016 (milhões de dólares norte-americanos)* Tabela I - Estimativa de receitas 1 Receitas Totais 1, Receitas Petrolíferas 1, Imposto sobre Lucros Petrolíferos Impostos do Mar de Timor (incluindo Kitan) Imposto sobre o Rendimento Imposto sobre Lucros Adicionais Outros Impostos e Taxas Petrolíferas Juros do Fundo Petrolífero Receitas Não Petrolíferas Impostos Diretos Impostos Indiretos Outras Receitas e Taxas Taxas e Encargos Juros da Conta do Tesouro Doações Receitas Próprias dos Serviços e Fundos Autónomos Empréstimos *Valores arredondados Tabela II Financiamento das Despesas Receitas não petrolíferas incluindo receitas próprias dos serviços e fundos autónomos Transferências do Fundo Petrolífero 1,283.8 Empréstimos Total 1,562.2 *Valores arredondados 94

97 ANEXO II Dotações Orçamentais para 2016 (milhares de dólares norte-americanos) Salários e Vencimentos Bens e Serviços Transferências Públicas Capital Menor Capital Desenvolvimento Total das Despesas Total de Despesas do OGE Incluindo Empréstimos 181, , ,030 18, ,470 1,562,233 Total de Despesas do OGE Excluindo Empréstimos 181, , ,030 18, ,467 1,455,230 Total das Despesas dos Serviços sem Autonomia Administrativa e Financeira, dos Serviços e Fundos Autónomos e dos Órgãos Autónomos sem Receitas Próprias (incluindo as despesas financiadas por empréstimos) 181, , ,030 18, ,470 1,528,233 Total das Despesas dos Serviços sem Autonomia Administrativa e Financeira e dos Órgãos Autónomos sem Receitas Próprias 165, , ,030 18,391 43,425 1,093,606 Total das Despesas dos Serviços sem Autonomia Administrativa e Financeira 154, , ,100 16,090 43,246 1,048,201 Total das Despesas dos Serviços e Fundos Autónomos (incluindo as despesas financiadas por empréstimos) 16,277 24, , ,626 Total das Despesas dos Órgãos Autónomos sem Receitas Próprias 11,419 24,575 6,930 2, ,405 Total Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano - 34, ,000 Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano - Nova Dotação - 34, ,000 Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano - Saldo Transitado Presidência da República 799 5, ,800 Gabinete do Presidente da República

98 Casa Civil 799 4, ,042 Casa Militar ,009 Parlamento Nacional 4,713 8, ,167 Parlamento Nacional 3,347 2, ,099 Gabinete do Presidente do Parlamento Bancadas Parlamentares Gabinete do Secretário-Geral do Parlamento Comissão A Comissão B Comissão C Comissão D Comissão E Comissão F Comissão G Conselho de Fiscalização do Sistema Nacional de Inteligência de Timor-Leste Conselho Consultivo do Fundo Petrolífero Grupo de Mulheres Parlamentares de Timor-Leste Direção de Administração 1,293 3, ,454 Direção de Apoio Parlamentar Direção de Pesquisa e Informação Técnica Divisão de Tecnologia de Informação e Comunicaçção

99 Divisão de Relações Internacionais, Protocolo e Segurança Primeiro-Ministro 84 3,066 9, ,073 Gabinete de Apoio ao Primeiro-Ministro 84 2, ,192 Unidade de Apoio à Sociedade Civil , ,740 Apoio à Residência Oficial do Primeiro-Ministro Unidade do Governo Eletrónico (e-government) Ministro de Estado e da Presidência do Conselho de Ministros Incluindo SECM, SEAP e SECS Ministro de Estado e da Presidência do Conselho de Ministros Excluindo SECM, SEAP e SECS 1,907 4,915 2,079 3,284-12, , ,964 Gabinete do Ministro de Estado e da Presidência do Conselho de Ministros Direção Nacional de Administração e Finanças ,474 Direção Nacional dos Serviços de Tradução Direção Nacional de Recursos Humanos Direção Nacional de Aprovisionamento Direção Nacional de Logística e Património Direção Nacional de Informação e Tecnologia Unidade de Planeamento, Orçamentação, Monitorização e Avaliação Unidade de Apoio Jurídico Centro de Formação e Técnica de Comunicação Gabinete do Diretor-Geral Gabinete do Porta-Voz do Governo

100 Comissão para a Reforma Legislativa e do Setor Justiça Secretaria de Estado do Conselho de Ministros ,155-4,244 Gabinete do Secretário de Estado Gráfica Nacional ,155-3,620 Secretaria de Estado para os Assuntos Parlamentares Gabinete da Secretária de Estado Secretaria de Estado da Comunicação Social 1, , ,824 Gabinete do Secretário de Estado Apoio à RTTL, E.P , ,553 Direção de Disseminação de Informação Centro de Rádios Comunitárias Ministro de Estado, Coordenador dos Assuntos Sociais ,552 Gabinete do Ministro de Estado, Coordenador dos Assuntos Sociais ,367 Comissão Nacional dos Direitos da Criança Secretaria de Estado para o Apoio e Promoção Sócio-Económica da Mulher 274 1, ,673 Gabinete da Secretária de Estado Direção-Geral Direção Nacional da Administração, Logística e Finanças Direção Nacional de Abordagem Integrada do Genéro e da capacitação da Mulher Gabinete de Inspeção e Auditoria Secretaria de Estado da Juventude e Desporto 467 1,753 5, ,950 98

101 Gabinete do Secretário de Estado Direção-Geral Direção Nacional de Administração e Finanças Direção Nacional da Juventude Direção Nacional do Desporto , ,838 Direção Nacional de Estudos e Planeamento Direção Nacional de Comunicação e Novas Tecnologias Direção Nacional de Arte Juvenil Gabinete de Inspeção e Auditoria Interna Programa Tour de Timor e Maratona de Díli Ministro de Estado, Coordenador dos Assuntos Económicos 104 2, ,891 Gabinete do Ministro de Estado, Coordenador dos Assuntos Económicos 104 2, ,891 Secretaria de Estado para a Política de Formação Profissional e Emprego 1,327 3,029 9, ,818 Gabinete do Secretário de Estado Inspeção-Geral do Trabalho Direção-Geral de Gestão e Planeamento Direção Nacional de Administração e Finanças 342 1, ,510 Direção Nacional de Aprovisionamento Direção Nacional de Informação do Mercado de Trabalho Gabinete de Inspeção e Auditoria Direção Nacional da Colocação, Emprego e Proteção do Desemprego

102 Direção Nacional da Segurança e Proteção Social Direção Nacional da Política de Formação Profissional Direção Nacional da Política de Emprego , ,637 Direção Nacional das Relações de Trabalho Secretaria de Apoio ao Conselho Nacional do Trabalho e ao Conselho de Arbitragem do Trabalho Gabinete de Apoio Jurídico Instituto Nacional de Desenvolvimento de Mão-de-Obra Fundo de Emprego e Formação Profissional Adido do Trabalho na Coreia do Sul Direção Nacional dos Recursos Humanos Direção Nacional de Planeamento, Monitorização e Avaliação Direção Municipal de Baucau Direção Municipal de Bobonaro Direção Municipal de Manufahi Direção Municipal de Covalima Direção Municipal de Viqueque Direção Municipal de Aileu Direção Municipal de Ainaro Direção Municipal de Ermera Direção Municipal de Lautém

103 Direção Municipal de Liquiçá Direção Municipal de Manatuto Direção-Geral da Política de Formação Profissional e Emprego Ministro de Estado, Coordenador dos Assuntos da Administração do Estado e da Justiça Gabinete do Ministro de Estado, Coordenador dos Assuntos da Administração do Estado e da Justiça Secretaria de Estado do Fortalecimento Institucional 114 1, ,161 Gabinete do Secretário de Estado 114 1, ,161 Ministério da Educação 56,510 41,044 2, ,613 Gabinete do Ministro Gabinete do Vice-Ministro I Gabinete do Vice-Ministro II Instituto Nacional de Ciência e Tecnologia Gabinete do Inspetor-Geral Gabinete Jurídico Direção-Geral de Administração e Finanças Direção-Geral do Ensino Superior, das Ciências e Tecnologia Direção Nacional de Finanças, Administração e Logística 301 8, ,256 Direção Nacional dos Recursos Humanos 9, ,126 Direção Nacional de Aprovisionamento Direção Nacional do Ensino Superior Universitário ,

104 Direção Nacional do Ensino Superior Técnico Gabinete de Coordenação do Apoio ao Estudante Direção Nacional de Ação Social Escolar ,445 1, ,960 Serviço da Unidade do Currículo Nacional 78 4, ,631 Direção Nacional de Educação Pré-Escolar 1, ,553 Direção Nacional do Ensino Básico 33,682 3, ,444 Direção Nacional do Ensino Secundário Geral 4, ,039 Direção Nacional do Ensino Secundário Técnico-Vocacional 1,214 2, ,161 Direção Nacional do Ensino Recorrente 196 1, ,351 Instituto Nacional de Formação de Docentes e Profissionais da Educação (INFORDOPE) 1,369 2, ,093 Serviços Distritais de Educação de Díli Serviços Distritais de Educação de Baucau Serviços Distritais de Educação de Aileu Serviços Distritais de Educação de Ainaro Serviços Distritais de Educação de Bobonaro Serviços Distritais de Educação de Ermera Serviços Distritais de Educação de Lautém Serviços Distritais de Educação de Liquiçá Serviços Distritais de Educação de Manatuto Serviços Distritais de Educação de Manufahi

105 Serviços Distritais de Educação de Covalima Serviços Distritais de Educação de Viqueque Direção-Geral Pré-Escolar e Ensino Básico Direção-Geral do Ensino Secundário Direção Nacional da Media Educativa e Biblioteca Serviço do Centro de Impressão Direção-Geral da Política, Planeamento e Parcerias Direção Nacional de Infraestruturas Educativas Direção Nacional de Política, Planeamento, Monitorização e Avaliação Direção Nacional das Parcerias e Cooperação Ministério da Agricultura e Pescas 6,019 13, ,080 22,343 Gabinete do Ministro Gabinete do Vice-Ministro Direção-Geral de Florestas, Café e Plantas Industriais Direção Nacional da Conservação da Natureza Direção Nacional de Inspeção das Pescas Direção-Geral de Agricultura Direção Nacional de Veterinária Direção Nacional de Recursos Humanos Direção Nacional de Aprovisionamento Direção Nacional de Agro-Comércio

106 Direção Nacional de Administração e Finanças 245 1, ,321 Gabinete de Inspeção, Fiscalização e Auditoria Direção Nacional de Pesquisa, Estatística e Informação Geográfica Direção Nacional de Quarentena e Biossegurança Direção Nacional de Formação Técnica Agrícola ,077 Direção Nacional de Política, Planeamento, Monitorização e Assuntos Jurídicos Direção Nacional de Agricultura, Horticultura e Extensão 323 3, ,864 Direção Nacional de Aquicultura Direção Nacional de Segurança Alimentar e Cooperação Direção Nacional de Florestas e Gestão de Bacias Hidrográficas ,047 Direção Nacional de Irrigação e Gestão da Utilização de Água ,080 2,439 Direção Nacional de Café e Plantas Industriais Direção Nacional de Pecuária Delegação Municipal de Aileu Delegação Municipal de Ainaro Delegação Municipal de Baucau Delegação Municipal de Bobonaro Delegação Municipal de Covalima Delegação Municipal de Ermera Delegação Municipal de Liquiçá Delegação Municipal de Lautém

107 Delegação Municipal de Manatuto Delegação Municipal de Manufahi Delegação Municipal de Viqueque Gabinete do Secretário-Geral Diretor-Geral de Pecuária e Veterinária Diretor-Geral de Pescas Direção Nacional das Pescas e Gestão de Recursos Pesqueiros Delegação Regional I (Baucau) Delegação Regional II (Ainaro) Delegação Regional III (Ermera) Delegação Municipal de Díli Ministério da Administração Estatal 6,119 10,743 18, ,094 Gabinete do Ministro Unidade de Aprovisionamento Descentralizado Unidade de Apoio Jurídico e Assessoria Técnica Unidade de Tecnologia da Informação e da Comunicação Gabinete do Coordenador das Relações com a Autoridade da RAEOA Gabinete do Vice-Ministro 64 1, ,374 Gabinete do Secretário de Estado da Administração Estatal Direção-Geral da Descentralização Administrativa Direção Nacional de Finanças Municipais

108 Direção Nacional para a Modernização Administrativa Inspeção-Geral da Administração Estatal Direção-Geral de Serviços Corporativos Secretariado Técnico do PNDS 1, , ,029 Direção Nacional de Finanças e Património 125 3, ,069 Direção Nacional para o Desenvolvimento e Avaliação de Políticas Públicas Direção Nacional de Recursos Humanos Direção Nacional de Protocolo e Comunicação Social Arquivo Nacional Secretariado Técnico da Administração Eleitoral 372 1, ,023 Direção-Geral para a Organização Urbana Direção Nacional para a Higiene e Ordem Pública Direção Nacional de Toponímia Direção Nacional para a Mobilidade Urbana Direção Nacional de Apoio à Administração de Sucos Direção Nacional da Administração Local Administração Municipal de Díli 781 1,283 1, ,074 Administração Municipal de Baucau ,263 Administração Municipal de Aileu Administração Municipal de Ainaro Administração Municipal de Bobonaro ,

109 Administração Municipal de Ermera ,152 Administração Municipal de Lautém Administração Municipal de Liquiçá Administração Municipal de Manatuto Administração Municipal de Manufahi Administração Municipal de Covalima Administração Municipal de Viqueque Secretariado de Apoio à Instalação dos Municípios Ministério dos Negócios Estrangeiros e Cooperação 13,109 13, ,375 Gabinete do Ministro Gabinete de Inspeção e Auditoria Instituto de Estudos Diplomáticos Agência de Cooperação de Timor-Leste Gabinete do Vice-Ministro Direção-Geral para os Assuntos da ASEAN Secretário-Geral 13,109 3, ,536 Desvalorização do Dólar Celebração dos Dias Nacionais Direção-Geral para os Assuntos Consulares e Protocolares Direção-Geral para os Assuntos Bilaterais Gabinete de Apoio á Presidência Rotativa da CPLP

110 Direção-Geral para os Assuntos Multilaterais e Regionais Missão Permanente em Nova Iorque Embaixada - Lisboa Embaixada - Jacarta Consulado-Geral de Dempasar Consulado - Kupang Embaixada - Washington Embaixada - Camberra Consulado-Geral de Sidney Consulado - Darwin Embaixada - Kuala Lumpur Embaixada - Bruxelas Embaixada - Banguecoque Embaixada - Tóquio Embaixada - Pequim Embaixada - Maputo Embaixada - Havana Embaixada - Manila Missão Permanente em Genebra Embaixada - Santa Sé Embaixada - Brasilia

111 Embaixada - Seul Missão Permanente - CPLP/UNESCO Embaixada Pretória Embaixada - Luanda Embaixada - Singapura Embaixada - Hanói Agente de Consulado em Atambua Embaixada - Londres Embaixada - Wellington Embaixada - Vienciana Embaixada Naypyidaw Embaixada Phnom Penh Embaixada Bandar Seri Begawan Ministério das Finanças 4,029 14, ,915 Gabinete Executivo Direção-Geral dos Serviços Corporativos , ,740 Direção-Geral das Finanças do Estado Direção-Geral do Tesouro Direção-Geral de Impostos Direção-Geral das Alfândegas Direção-Geral de Estatísticas

112 Unidades Orgânicas do Ministério Dotações para todo o Governo - 68, ,239 2, ,935 Fundo de Contrapartidas - 16, ,500 Auditoria Externa - 1, ,632 Reserva de Contingência - 12, ,131 Quotas de Membro de Instituições Internacionais - 2, ,500 Pensões aos Ex-Titulares e Ex-Membros dos Órgãos de Soberania - - 4, ,000 Serviços de Postos Integrados na Fronteira - 1, ,683 Provisão para g , ,250 Provisão para Serviços Legais - 13, ,577 Provisão para Fundo de Pensões do Regime Contributivo - - 7, ,300 Apoio às Reuniões da Comunidade dos Países de Língua Portuguesa - 3, ,250 Apoio Financeiro Internacional - - 4, ,000 Provisão para Programa de Estatísticas (Censos fo fila fali, LAE,RC,LDS e LCV) - 1, ,507 Provisão para a Reforma Fiscal, Reforma da Gestão do Desempenho e Reforma do Desempenho Orçamental - 4, ,900 Provisão para Capitalização do Banco Central de Timor-Leste - - 5, ,000 Provisão para Parcerias Público-Privadas e Empréstimos - 1, ,487 Provisão para Oficina de Manutenção de Veículos do Governo - 1, ,800 Provisão para Desalfandegamento Rápido - 4, ,000 Provisão para Capitalização do Banco Nacional de Comércio de Timor-Leste - - 5, ,

113 Provisão para Governo Eletrónico ITC ,500-2,230 Provisão para Autoridade da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e Zona Especial de Economia Social e de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro , ,939 Provisão para Adesão à Associação de Nações do Sudeste Asiático - ASEAN Provisão para eleições em São Tomé e Príncipe - - 1, ,500 Provisão para pagamento de Empréstimos Provisão para Campanha de Sensibilização Internacional - 3, ,000 Provisão para Aquisição do Edifício da Embaixada em Singapura - - 6, ,000 Ministério da Justiça 3,296 16, ,233 Gabinete do Ministro Gabinete do Secretário de Estado das Terras e Propriedades Direção-Geral Gabinete de Inspeção e Auditoria Direção Nacional de Administração e Finanças , ,779 Direção Nacional de Assessoria Jurídica e Legislação Direção Nacional dos Direitos Humanos e Cidadania Direção Nacional dos Registos e Notariado 524 2, ,672 Direção Nacional dos Serviços Prisionais e da Reinserção Social 734 1, ,995 Centro de Formação Jurídica Defensoria Pública ,363 Direção Nacional de Terras, Propriedades e Serviços Cadastrais ,

114 Ministério da Saúde 21,922 12,715 7, ,387 Gabinete da Ministra Gabinete da Vice-Ministra Inspeção Geral da Saúde Direção-Geral das Prestações em Saúde Direção Nacional dos Recursos Humanos 2,164 1,072 4, ,986 Direção Nacional do Planeamento e Gestão Financeira Direção Nacional da Saúde Pública 377 1, ,656 Direção Nacional de Política e Cooperação Direção Nacional dos Serviços Hospitalares e Emergência , ,270 Hospital de Referência de Baucau 1,073 1, ,093 Hospital de Referência de Maliana ,282 Hospital de Referência de Maubisse ,118 Hospital de Referência de Suai ,224 Serviços Municipais de Saúde de Aileu ,099 Serviços Municipais de Saúde de Ainaro ,135 Serviços Municipais de Saúde de Baucau 1, ,006 Serviços Municipais de Saúde de Bobonaro 1, ,553 Serviços Municipais de Saúde de Covalima 1, ,329 Serviços Municipais de Saúde de Díli 2, ,505 Serviços Municipais de Saúde de Ermera 1, ,

115 Serviços Municipais de Saúde de Lautém 1, ,477 Serviços Municipais de Saúde de Liquiçá ,183 Serviços Municipais de Saúde de Manatuto 1, ,585 Serviços Municipais de Saúde de Manufahi 1, ,293 Serviços Municipais de Saúde de Viqueque 1, ,790 Gabinete de Garantia da Qualidade na Saúde Direção Nacional da Administração, Logística e Património Direção Nacional do Aprovisionamento Direção Nacional de Farmácia e Medicamentos 216 1, ,395 Gabinete do Diretor-Geral dos Serviços Corporativos Ministério da Solidariedade Social 1,619 8, , , ,959 Gabinete da Ministra Gabinete do Vice-Ministro Direção Nacional do Regime Contributivo de Segurança Social , ,751 Direção Nacional do Regime Não Contributivo de Segurança Social , ,037 Inspeção e Auditoria Direção-Geral dos Serviços Corporativos Centro Regional de Solidariedade Social de Díli Centro Regional de Solidariedade Social de Baucau Centro Regional de Solidariedade Social de Bobonaro Centro Regional de Solidariedade Social de Ermera

116 Centro Regional de Solidariedade Social de Manatuto Centro Regional de Solidariedade Social de Manufahi Unidade de Apoio Técnico Unidade de Tecnologias de Informação Unidade de Comunicação Social e Protocolo Centro de Solidariedade Social do Município de Aileu Centro de Solidariedade Social do Município de Liquiçá Centro de Solidariedade Social do Município de Ainaro Centro de Solidariedade Social do Município de Viqueque Centro de Solidariedade Social do Município de Lautem Centro de Solidariedade Social do Município de Covalima Direção Nacional do Plano, Finanças, Aprovisionamento e Logística 136 1, ,337 Direção Nacional de Administração e Recursos Humanos 82 1, ,178 Direção Nacional dos Assuntos dos Combatentes da Libertação Nacional 135 1, ,000-1, ,231 Direção Nacional de Assistência Social , ,139 Direção Nacional do Desenvolvimento Social , ,222 Direção Nacional de Gestão de Riscos de Desastre Direção-Geral de Proteção Social e dos Assuntos dos Combatentes da Libertação Nacional Ministério do Comércio, Indústria e Ambiente 2,112 9, ,696 Gabinete do Ministro

117 Gabinete do Vice-Ministro Gabinete de Inspeção e Auditoria Interna Gabinete Jurídico Direção-Geral de Administração e Finanças 454 2, ,762 Direção-Geral do Comércio 634 1, ,746 Direção-Geral da Indústria e Cooperativas Direção-Geral do Ambiente ,074 Inspeção Alimentar e Económica Fundo de Segurança Alimentar 121 3, ,861 Ministério do Turismo, Artes e Cultura 857 4, ,590 Gabinete do Ministro Gabinete de Inspeção e Auditoria Interna Gabinete da Secretária de Estado da Arte e Cultura Direção-Geral do Turismo Direção Regional de Turismo I (Município de Díli) Direção Regional de Turismo II (Município de Baucau) Direção Regional de Turismo III (Município de Ainaro) Direção Regional de Turismo IV (Município de Ermera) Direção-Geral das Artes e da Cultura Inspeção-Geral de Jogos Direção Nacional de Bibliotecas

118 Direção Nacional do Património Cultural Direção Nacional de Artes, Cultura e Indústrias Criativas Culturais Direção Nacional de Marketing do Turismo e Relações Internacionais Direção Nacional do Plano e Desenvolvimento Turístico Direção Nacional de Empreendimentos, Atividades e Produtos Turísticos Direção Nacional de Museus Academia de Artes, Cultura e Indústrias Criativas Culturais Gabinete da Direção-Geral da Administração e Finanças 19 1, ,214 Direção Nacional de Administração dos Recursos Humanos Direção Nacional de Gestão Financeira Direção Nacional de Aprovisionamento e Logística ,019 Direção Nacional de Pesquisa e Desenvolvimento Centro de Convenções de Díli Ministério das Obras Públicas, Transportes e Comunicações 6,090 90,048 1,000 3,200 10, ,840 Gabinete do Ministro das Obras Públicas Gabinete do Vice-Ministro I Gabinete do Vice-Ministro II Direção-Geral dos Serviços Corporativos 562 1,392 1,000 3,200 10,502 16,656 Direção-Geral das Obras Públicas 1,095 1, ,693 Direção-Geral da Eletricidade 2,264 81, ,960 Direção-Geral de Água, Saneamento e Urbanização 1,186 2, ,

119 Direção-Geral dos Transportes e Comunicações 780 1, ,267 Ministério do Petróleo e Recursos Minerais 251 1,425 10, ,506 Gabinete do Ministro Direção Nacional de Administração e Finanças , ,689 Secretariado TL- EITI Direção Nacional dos Minerais Ministério da Defesa Incluindo F-FDTL 9,302 14, ,656-26,217 Ministério da Defesa Excluindo F-FDTL 1,044 4, ,156-7,545 Gabinete do Ministro 45 1, ,419 Direção-Geral Gabinete de Inspeção e Auditoria Direção Nacional de Administração e Finanças Direção Nacional de Planeamento Estratégico e Política Internacional da Defesa ,429 Direção Nacional de Aprovisionamento 36 2,730-1,156-3,922 Direção Nacional de Gestão do Património Direção Nacional de Recursos Humanos FALINTIL-Forças de Defesa de Timor-Leste 8,258 9, ,672 FALINTIL-Forças de Defesa de Timor-Leste - 8, ,634 Quartel Geral das F-FDTL 8,258 1, ,038 Ministério do Interior Incluindo PNTL 17,599 20,072-2, ,833 Ministério do Interior Excluindo PNTL 4,206 5,198-1,498-10,

120 Gabinete do Ministro Gabinete do Diretor-Geral dos Serviços Corporativos Gabinete de Inspeção e Auditoria Direção Nacional de Administração e Finanças Direção Nacional de Logística e Gestão do Património Direção Nacional de Proteção Civil 1, ,615 Direção Nacional de Segurança do Património Público 1,724 2, ,120 Direção Nacional de Prevenção de Conflitos Comunitários Direção Nacional de Aprovisionamento Serviços de Migração ,616 Gabinete do Diretor-Geral dos Serviços Operacionais Gabinete de Assessoria Autoridade Nacional Segurança Rodoviária Direção Nacional de Recursos Humanos Polícia Nacional de Timor-Leste 13,393 14, ,931 Direção Nacional de Administração e Finanças 13,393 6, ,822 Unidade Especial da Polícia - 2, ,271 Unidade de Patrulhamento das Fronteiras - 1, ,135 Unidade Marítima - 1, ,208 Comando Nacional de Operações - 1, ,378 Centro da Formação da Polícia

121 Região I Região II Região III Região Oe-Cusse Ministério do Planeamento e Investimento Estratégico 198 8, ,840 36,217 Gabinete do Ministro 136 1, ,724 Secretariado do FDCH Agência de Desenvolvimento Nacional - 3, ,840 30,914 Comissão Nacional de Aprovisionamento - 2, ,383 Unidade de Missão para o Desenvolvimento Regional Integrado Direção Nacional de Habitação e Planeamento Urbano Tribunais 1,602 2, ,848 Conselho Superior da Magistratura Judicial Tribunal de Recurso 1,230 1, ,086 Tribunais Distritais Procuradoria-Geral da República 1,402 1, ,942 Procuradoria-Geral da República 982 1, ,443 Procuradoria Distrital de Baucau Procuradoria Distrital de Suai Procuradoria Distrital de Oe-Cusse Provedoria dos Direitos Humanos e Justica ,

122 Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça ,284 Direções Direitos Humanos e Boa Governação Comissão Nacional de Eleições 542 1,748 6, ,390 Comissão Nacional de Eleições 542 1,748 6, ,390 Comissão Anti-Corrupção ,566 Comissão Anti-Corrupção ,566 Comissão da Função Pública 684 1, ,202 Comissão da Função Pública 684 1, ,202 Universidade Nacional Timor Lorosa'e (Serviço e Fundo Autónomo) 8,476 3, ,911 Universidade Nacional Timor Lorosa'e 8,476 3, ,911 Arquivo e Museu da Resistência Timorense (Serviço e Fundo Autónomo) - 1, ,376 Arquivo e Museu da Resistência Timorense - 1, ,376 Serviço Nacional de Inteligência (Órgão Autónomo sem Receitas Próprias) 225 1, ,702 Serviço Nacional de Inteligência 225 1, ,702 Conselho para a Delimitação Definitiva das Fronteiras Marítimas (Órgão Autónomo sem Receitas Próprias) Gabinete das Fronteiras Marítimas Conselho de Imprensa (Serviço e Fundo Autónomo) Conselho de Imprensa Instituto de Apoio ao Desenvolvimento Empresarial (Serviço e Fundo Autónomo) ,277 Instituto de Apoio ao Desenvolvimento Empresarial ,

123 Agência Especializada de Investimento (Serviço e Fundo Autónomo ) Agência Especializada de Investimento Serviço de Registo e Verificação Empresarial (Serviço e Fundo Autónomo) Serviço de Registo e Verificação Empresarial Instituto de Pesquisa, Desenvolvimento, Formação e Promoção do Bambu (Serviço e Fundo Autónomo) Bambu Centro de Formação SENAI (Serviço e Fundo Autónomo) Centro de Formação SENAI Inspeção-Geral do Estado (Órgão Autónomo sem Receitas Próprias) Inspeção-Geral do Estado Agência Nacional para a Avaliação e Acreditação Académica (Serviço e Fundo Autónomo) Agência Nacional para Avaliação e Acreditação Académica Instituto Nacional da Administração Pública (Órgão Autónomo sem Receitas Próprias) Instituto Nacional de Administração Pública Polícia Científica de Investigação Criminal (Serviço e Fundo Autónomo) ,359 Polícia Científica de Investigação Criminal ,359 Hospital Nacional Guido Valadares (Serviço e Fundo Autónomo) 3,715 2, ,260 Hospital Nacional Guido Valadares 3,715 2, ,260 Serviço Autónomo de Medicamentos e Equipamentos Médicos (Serviço e Fundo 227 5, ,

124 Autónomo) Serviço Autónomo de Medicamentos e Equipamentos Médicos 227 5, ,946 Instituto Nacional da Saúde (Serviço e Fundo Autónomo) Instituto de Ciências da Saúde Laboratório Nacional (Serviço e Fundo Autónomo) Laboratório Nacional Centro Nacional de Reabilitação (Serviço e Fundo Autónomo) Centro Nacional de Reabilitação Instituto de Gestão de Equipamentos (Serviço e Fundo Autónomo) 889 1, ,386 Instituto de Gestão de Equipamentos 889 1, ,386 Administração de Aeroportos e Navegação Aérea de Timor-Leste (Serviço e Fundo Autónomo) ,068 Administração de Aeroportos e Navegação Aérea de Timor-Leste ,068 Administração dos Portos de Timor-Leste (Serviço e Fundo Autónomo) 167 2, ,573 Administração dos Portos de Timor-Leste 167 2, ,573 Autoridade Reguladora das Comunicações (Serviço e Fundo Autónomo) Autoridade Reguladora das Comunicações Instituto de Defesa Nacional (Serviço e Fundo Autónomo) Instituto de Defesa Nacional Fundo das Infraestruturas, incluindo as despesas financiadas por empréstimo (Fundo Autónomo com Receita Própria) , ,

125 Empréstimo , ,

126 ANEXO III Serviços e Fundos Autónomos, incluindo Autoridade da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e Zona Especial de Economia Social de Mercado de Oe-Cusse Ambeno e Ataúro (milhões de dólares norte-americanos) Despesas Receitas Próprias Dotação OGE Arquivo e Museu da Resistência Timorense Salários e Vencimentos - Bens e Serviços 1,376 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total 1,376-1,376 Conselho de Imprensa Salários e Vencimentos 136 Bens e Serviços 404 Transferências Públicas - Capital Menor 160 Capital Desenvolvimento - Total Instituto de Apoio ao Desenvolvimento Empresarial Salários e Vencimentos 458 Bens e Serviços 673 Transferências Públicas - Capital Menor 146 Capital Desenvolvimento - Total 1,277-1,277 Agência Especializada de Investimento Salários e Vencimentos - Bens e Serviços 968 Transferências Públicas - Capital Menor 8 124

127 Capital Desenvolvimento - Total Serviço de Registo e Verificação Empresarial Salários e Vencimentos - Bens e Serviços 779 Transferências Públicas - Capital Menor 23 Capital Desenvolvimento - Total Instituto de Pesquisa, Desenvolvimento, Formação e Promoção do Bambu Salários e Vencimentos - Bens e Serviços 346 Transferências Públicas - Capital Menor 8 Capital Desenvolvimento - Total Centro de Formação SENAI Salários e Vencimentos 93 Bens e Serviços 70 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total Polícia Científica de Investigação Criminal Salários e Vencimentos 998 Bens e Serviços 351 Transferências Públicas - Capital Menor 10 Capital Desenvolvimento - Total 1,359-1,359 Agência Nacional para a Avaliação e Acreditação Académica Salários e Vencimentos

128 Bens e Serviços 176 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total Hospital Nacional Guido Valadares Salários e Vencimentos 3,715 Bens e Serviços 2,545 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total 6, ,103 Serviço Autónomo de Medicamentos e Equipamentos Médicos Salários e Vencimentos 227 Bens e Serviços 5,719 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total 5, ,945 Laboratório Nacional Salários e Vencimentos 276 Bens e Serviços 228 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total Instituto Nacional da Saúde Salários e Vencimentos 266 Bens e Serviços 252 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - 126

129 Total Centro Nacional de Reabilitação Salários e Vencimentos 35 Bens e Serviços 656 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total Instituto de Gestão de Equipamentos Salários e Vencimentos 889 Bens e Serviços 1,497 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total 2, ,238 Administração de Aeroportos e Navegação Aérea de Timor-Leste Salários e Vencimentos 375 Bens e Serviços 693 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total 1,068 2,460 (1,392) Administração dos Portos de Timor-Leste Salários e Vencimentos 167 Bens e Serviços 2,406 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total 2,573 4,730 (2,157) Autoridade Reguladora das Comunicações Salários e Vencimentos - Bens e Serviços

130 Transferências Públicas - Capital Menor - Capital Desenvolvimento - Total Instituto de Defesa Nacional Salários e Vencimentos 145 Bens e Serviços 795 Transferências Públicas - Capital Menor 19 Capital Desenvolvimento - Total Universidade Nacional Timor Lorosa'e Salários e Vencimentos 8,476 Bens e Serviços 3,276 Transferências Públicas - Capital Menor 75 Capital Desenvolvimento 85 Total 11, ,221 Fundo das Infraestruturas Salários e Vencimentos - Bens e Serviços 804 Transferências Públicas - Capital Menor 4 Capital Desenvolvimento 392,960 Total 393, ,768 Total Serviços e Fundos Autónomos 434,626 8, ,014 Autoridade da Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno (ARAEOA) e Zona Especial de Economia Social de Mercado de Oe- Cusse Ambeno e Ataúro (ZEESM) Despesas Receitas próprias Dotação OGE Total 217, ,

131 ANEXO IV Dotações Orçamentais para 2016 do Fundo de Desenvolvimento do Capital Humano (milhares de dólares norte-americanos) Nome do Programas/Subprogramas Despesas financiadas por saldo transitado de 2015 Salários e Vencimentos Bens e Serviços (reforço em 2015) Transferência Públicas Capital Menor Capital Desenvolvimento Total das Despesas Total , ,000 Formação Profissional - - 7, ,835 Formação Técnica - - 5, ,115 Bolsas de Estudo , ,233 Outros Tipos de Formação - - 3, ,817 Page 129

132 Parte 4: Dokumentasaun Apoiu 4.1: Justifikasaun ba Transferensia hosi Fundu Minarai Page 130

133

134

135

136

137

138

139 4.2: Relatoriu RSE 1: Rekisitu ba Transferensia hosi Fundu Minarai ba RSE 2016 Page 131

140

141 Deloitte Touche Tohmatsu ABN Level 11, 24 Mitchell Street, Darwin, NT, 0800, Australia Tel: +61 (0) Fax: +61 (0) RELATÓRIO INDEPENDENTE DE GARANTIA DE FIABILIDADE PARA O MINISTÉRIO DAS FINANÇAS DA REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Fomos contratados pelo Ministério das Finanças, em conformidade com o disposto na alínea c) do Artigo 8º da Lei do Fundo Petrolífero (Lei nº 9/2005) da República Democrática de Timor-Leste ( Lei ), relativamente ao cumprimento por parte do Ministério das Finanças com os parágrafos II e III do Anexo I da Lei, no cálculo do Rendimento Sustentável Estimado para o ano fiscal de Responsabilidade do Ministério das Finanças pelo Cálculo do Rendimento Sustentável Estimado O Ministério das Finanças é responsável pelo cálculo do Rendimento Sustentável Estimado, para o ano fiscal a findar em 31 de Dezembro de 2016, em conformidade com o Anexo I alterado da Lei do Fundo Petrolífero (Lei nº 9/2005, tal como alterada pela Lei nº 12/2011 primeira alteração) da República Democrática de Timor-Leste ( Lei Alterada ). Adicionalmente, o Ministério das Finanças é responsável por garantir que todas as assunções cumprem com o disposto nos parágrafos IV e V do Anexo I. A Nossa Responsabilidade A nossa responsabilidade é expressar uma conclusão sobre se o cálculo do Rendimento Sustentável Estimado para o ano fiscal a findar em 31 de Dezembro de 2016 foi efectuado, em todos os aspectos materiais, de acordo com as fórmulas constantes dos parágrafos II e III do Anexo I da Lei Alterada. A nossa auditoria foi conduzida de acordo com a Norma Internacional sobre Trabalhos de Garantia de Fiabilidade (ISAE) 3000 Trabalhos de Garantia de Fiabilidade Que Não Sejam Auditorias ou Exames Simplificados de Informação Financeira Histórica, de modo a obter garantia razoável sobre se o Ministério das Finanças cumpriu com os requisitos que se encontram dispostos na Lei. Os nossos procedimentos consistiram principalmente em indagações a responsáveis do Ministério das Finanças, em inspecções de evidências, incluindo do Orçamento, e na obtenção e revisão do cálculo do Rendimento Sustentável Estimado. Estes procedimentos foram executados de modo a concluir sobre se o Ministério das Finanças cumpriu, em todos os aspectos materiais, com os requisitos que se encontram dispostos na Lei. Conclusão Em nossa opinião, o Ministério das Finanças cumpriu, em todos os aspectos materiais, com os parágrafos II e III do Anexo I da Lei do Fundo Petrolífero (Lei nº 9/2005, tal como alterada pela Lei nº 12/2011 primeira alteração) da República Democrática de Timor-Leste, no cálculo do Rendimento Sustentável Estimado para o ano fiscal a findar em 31 de Dezembro de O cálculo evidencia um Rendimento Sustentável Estimado de milhões de Dólares dos Estados Unidos da América. DELOITTE TOUCHE TOHMATSU Chartered Accountants Darwin 9 de Outubro de 2015 Responsabilidade limitada por regime aprovado no âmbito da legislação de Normas Profissionais. Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited

142 4.3: Relatoriu RSE 2: Rekisitu ba Transferensia hosi Fundu Minarai ba RSE mediu termu Page 132

143

144 4.4: Relatoriu Deloitte kona ba RSE Page 133

145 Deloitte Touche Tohmatsu ABN Level Mitchell Street Darwin NT 0800 GOP Box 4296 Darwin NT 0801 Australia Tel: +61 (0) Fax: +61 (08) V. Excelência Santina JRF Viegas Cardoso Ministério das Finanças República Democrática de Timor-Leste Edifício Nº. 5, Rés-do-Chão Palácio do Governo, Díli, Timor-Leste 23 de outubro de 2015 Estimada Ministra Relatório de Conclusões Factuais relacionado com as estimativas da redução do Rendimento Sustentável Estimado (Artigo 9º) De acordo com o Contrato RDTL e suas adendas subsequentes, executámos determinados procedimentos acordados unicamente com o propósito de fornecer ao Governo da República Democrática de Timor-Leste um relatório em conformidade com a alínea c) do Artigo 9º da Lei nº 9/2005 Lei do Fundo Petrolífero, tal como alterada pela Lei nº 12/2011 Primeira Alteração à Lei do Fundo Petrolífero. O nosso trabalho foi executado de acordo com a Norma Internacional Sobre Serviços Relacionados (ISRS) 4400 Trabalhos Para Executar Procedimentos Acordados Respeitantes a Informação Financeira. O presente relatório deve ser lido juntamente com o nosso contrato, o qual estabelece a base sobre a qual o nosso trabalho foi executado. Âmbito do trabalho e declaração de responsabilidade A pedido de V. Exas. e conforme acordado, executámos os procedimentos descritos na tabela abaixo. O âmbito do nosso trabalho limitou-se unicamente a esses procedimentos. V. Exas. são responsáveis por determinar se o âmbito do nosso trabalho é suficiente para os V. propósitos e não efectuamos quaisquer representações relativamente à suficiência destes procedimentos face aos V. propósitos. Caso tivéssemos efectuado procedimentos adicionais, outras matérias podiam ter chegado ao nosso conhecimento que teriam sido relatadas a V. Exas. O presente relatório não deve dispensar quaisquer outras indagações e procedimentos que podem ser necessários para satisfazer os requisitos dos destinatários do relatório. Os procedimentos executados não constituíram qualquer forma de revisão ou de auditoria e não expressámos qualquer opinião nem tirámos conclusões com base nos procedimentos executados. Não submetemos a informação constante no presente relatório ou que nos foi fornecida pelo Ministério das Finanças a procedimentos de conferência e verificação, excepto na medida do que é estritamente indicado abaixo. Isto é a prática normal na execução de tais procedimentos de âmbito limitado, contudo contrasta significativamente com, por exemplo, uma auditoria. Os procedimentos que executámos não foram desenhados com o intuito de identificar fraude ou representações incorrectas por parte do Ministério das Finanças e não é expectável que revelem tais situações. Consequentemente, não podemos aceitar responsabilidades pela detecção de fraude (quer por parte da administração, quer por parte de entidades externas) ou de representações incorrectas por parte da administração do Ministério das Finanças.

146 O presente relatório destina-se unicamente ao V. uso exclusivo e tem por finalidade única satisfazer os requisitos da alínea c) do Artigo 9º da Lei nº 9/2005 Lei do Fundo Petrolífero, tal como alterada pela Lei nº 12/2011 Primeira Alteração à Lei do Fundo Petrolífero. O nosso relatório não pode ser usado para qualquer outra finalidade, recitado ou referido em qualquer documento, copiado ou disponibilizado (total ou parcialmente) a qualquer outra pessoa sem o nosso consentimento escrito prévio. Não aceitamos qualquer dever, responsabilidade ou obrigação perante outros em resultado do presente relatório ou deste trabalho. Procedimentos e Situações Detectadas Procedimentos 1. Obtenção dos cálculos de suporte subjacentes ao relatório do Governo a ser fornecido ao Parlamento no seguimento da alínea b) do Artigo 9º; 2. Concordar a metodologia de cálculo com os cálculos do Rendimento Sustentável Estimado para o orçamento do ano fiscal de 2016, tal como previamente obtidos pela Deloitte; 3. Obtenção do valor proposto da transferência do Governo, que consiste num montante em excesso relativamente ao Rendimento Sustentável Estimado pelo Governo para efeitos do orçamento do ano fiscal de 2016, e concordar o valor com o cálculo subjacente actualizado, que incorpora a transferência do Governo proposta; 4. Re-execução dos cálculos da estimativa de redução do Rendimento Sustentável Estimado para o ano fiscal a iniciar-se em 1 de Janeiro de 2017, que resulta da proposta de transferência do Governo do Fundo Petrolífero no ano fiscal de 2016; 5. Fornecimento de um relatório ao Governo em conformidade com a Lei nº 9/2005 Lei do Fundo Petrolífero, tal como alterada pela Lei nº 12/2011 Primeira Alteração à Lei do Fundo Petrolífero. Situações Detectadas 1. Os cálculos de suporte subjacentes ao relatório do Governo a ser fornecido ao Parlamento no seguimento da alínea b) do Artigo 9º foram obtidos do Ministério das Finanças no dia 23 de outubro de A metodologia de cálculo foi concordada com os cálculos do Rendimento Sustentável Estimado para o orçamento do ano fiscal de 2016, tal como previamente obtidos pela Deloitte. 3. O Ministério das Finanças comunicou à Deloitte uma transferência do Governo de 1,283.8 milhões de dólares dos Estados Unidos, constatando-se que excede o Rendimento Sustentável Estimado de milhões de dólares dos Estados Unidos, tal como previamente calculado pelo Governo para efeitos do orçamento do ano fiscal de 2015, em 739 milhões de dólares dos Estados Unidos. O montante de 1,283.8 milhões de dólares dos Estados Unidos foi incorporado no cálculo subjacente actualizado. 4. Foram re-executados os cálculos da estimativa de redução do Rendimento Sustentável Estimado para o ano fiscal a iniciar-se em 1 de Janeiro de 2017 sem terem sido detectadas excepções. A redução estimada em cada um dos anos futuros de 2016 a 2025 variou entre 22.7 e 28.2 milhões de dólares dos Estados Unidos, conforme estabelecido no Anexo A. 5. O presente relatório. Atenciosamente. Deloitte Touche Tohmatsu.

147 ANEXO A Pagamentos futuros projectados Como requerido na alínea b) do artigo 9. o, a tabela abaixo mostra a redução do Rendimento Sustentável Estimado para os anos fiscais a partir de 2016, em resultado da proposta de tranferência do Fundo Petrolífero de um montante que excedeo Rendimento Sustenável Estimado em 2016: Levantamentos Estimados do Rendimento Sustentável em 2016 Ano Fiscal milhões de dólares 1,283.8 milhões de dólares

148 MINISTERIU FINANSAS Edifício 5, 1.º Andar, Palácio do Governo, Díli, Timor-Leste Phone Fax Website -

LHOxfamOJE3May2019te

LHOxfamOJE3May2019te Observasaun no Analiza ba Politika Governu Iha Jeral Estadu La o Hamutuk Dili, 3 Maiu 2019 Outline Prioridade iha livru OJE Objetivu OJE Fontes Finansiamentu OJE Sustentabilidade Fundu Petrolíferu RAEOA-ZEESM

More information

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_ DISKURSU HOSI ESELÉNSIA PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE, DR. RUI MARIA DE ARAÚJO, IHA BIBAN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2016 Parlamentu Nasionál Loron 1, fulan

More information

República Democrática de Timor-Leste

República Democrática de Timor-Leste República Democrática de Timor-Leste Introdusaun Prinsipiu ne ebé durante aplika ba Orsamentu Jeral Estadu presiza tama vigôr no nia implementasaun hahú iha loron 1 fulan Janeiru. Wainhira seidauk vigôr,

More information

ViolasaunAmbientalDec2018pptx

ViolasaunAmbientalDec2018pptx APRENDE HAMUTUK ESPERIÉNSIA AT KONA BA VIOLASAUN LISENSAMENTU AMBIENTÁL HUSI IMPLEMENTASAUN PROJETU BOOT SIRA IHA TIMOR-LESTE Diskusaun Nakloke iha Programa Ita ba Ita LH nia Public Fundraising. Dili,

More information

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu Anuál Ajénsia Nasionál Dezenvolvimentu RDTL nian 18 Jullu 2013 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste

More information

BriefingBankadaDez2018te

BriefingBankadaDez2018te PIB Petróleu PIB Naun-petróleu 2013 2014 2015 2016 $4,234 (75%) $1,415 (25%) $2,591 (64%) $1,454 (36%) $1,496 (48%) $1,609 (52%) $820 (33%) $1702 (67%) Produtivu (agric.& manuf.) $306 $310 $294 $305 Reseita

More information

TLDPMEconomia24Jul2014te

TLDPMEconomia24Jul2014te Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor- Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2014 Setór Estratéjiku Ekonómiku 25 Jullu 2014 Konteúdu Introdusaun...1 Dezenvolvolve ekonomia sustentável no ekitavel...2

More information

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone:

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: 3317202 E-mail: komunikasaun@estatal.gov.tl Suporta hosi: Programa Apoiu Governasaun

More information

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL DISKURSU SUA ESELÊNSIA, PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE DR. RUI MARIA DE ARAÚJO NIAN BA LANSAMENTU BA TIMOR-LESTE NIA DOKUMENTU POLÍTIKA KONA BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS Dili 29 Agostu

More information

InflRD7te.pdf

InflRD7te.pdf Nota Informativa Kona-ba Inflasaun Iha Timor Leste Moda Inflasaun o 2010. Linha Azul iha grafiku ida- - aumentu ida- - uke média iha tinan neen tinan 2011. flasaun. Fátor prinsipál husi inflasaun mak ai-han

More information

DISCURSO DE

DISCURSO DE DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU RETIFIKATIVU 2012 NIAN Parlamentu Nasional, Díli 11 Outubru 2012 Sua Exelênsia

More information

Konta Jeral Estadu 2011

Konta Jeral Estadu 2011 DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMAO NIAN IHA OKAZIAUN DEBATE KONA-BA KONTA JERAL ESTADU NIAN 2011 Parlamentu Nasional, Díli 11 Dezembru 2012 Sua Exelênsia Señor Prezidente Parlamentu

More information

LHSubPNOJE2018te

LHSubPNOJE2018te La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitoriza no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel : +670 332 1040 Email : laohamutuk@gmail.com Sítiu : www.laohamutuk.org

More information

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia okos. 80% povu hela iha area rurais, moris ho agrikultura subsistensia. Liu 1,500 labarik ho idade menus tinan lima mate kada tinan husi kondisaun bele prevene maizumenus

More information

DebateRai2Julhu2012

DebateRai2Julhu2012 Rede ba Rai Sekretariadu, Fundasaun Haburas, Rua Celestino da Silva, Farol, Dili- Timor-Leste Email: redebarai@gmail.com Telemovel: +670 7922648 Rede ba Rai nudár mahon ba Organizasaun besik 20 ne ebé

More information

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d Nota Prátika 8 Jéneru no Pakote Matéria RSS Halo Polítika kona-ba Seguransa Nasionál no Jéneru KONTEÚDU Tanba sá mak jéneru ne e importante ba polítika seguransa nasionál? Oinsá mak bele integra jéneru

More information

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan 2011 2015 AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS 1 Mapa Dalan iha Setór ne e 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór ne e a. Atividade bankáriu

More information

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu Hosi S. Exelénsia Primeiru-Ministru, Sr. Taur Matan Ruak Loron 07 fulan-juñu tinan 2019 Introdusaun Iha tinan 17 ikus ne e, governu sira tuituir-malu iha ona susesu hodi hametin pás no estabilidade sosiál,

More information

TransVieira

TransVieira Kandidatu PR Sr. Amorin Vieira Ema hotu iha Timor hakfodak bainhira Sr. Amorin kandidata nia an hanesan Prezidente hodi bele kandidata ho lider sira seluk iha TL. Saida mak sai hanesan motivasaun husi

More information

Alkatiri4Feb2013en

Alkatiri4Feb2013en INTERVENSAUN IHA ABERTURA DEBATE LEI OJE 2013 SEKRETÁRIU-JERÁL FRETILIN NO DEPUTADU, HODI BANKADA PARLAMENTÁR FRETILIN NIA NARAN KOMBATE KIAK NO HATUUN INFLASAUN NU UDAR PEDRA-DE-TOQUE HODI LAO BA DEZENVOLVIMENTU

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projetu Lei Nú. 9/III kona-ba Pensaun Mensál Vitalísia ba

More information

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 3321040 no +670 7234330, email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu s INSTITUTU BA PESQUIZA/INVESTIGASAUN, ADVOKASIA NO KAMPAÑA Timor-Leste Institute for Research, Advocacy and Campaigns Add: Rua Gov. Celestino da Silva-Farol, Aldeia Lirio, Suco Motael, Vera Cruz, Dili

More information

CBA FAQs_TETUM

CBA FAQs_TETUM MOBILIZASAUN KOMUNITÁRIU Hapara violénsia hasoru feto liuhosi asaun komunitária PERGUNTA SIRA BAIBAIN EMA HUSU (FAQS) SETEMBRU 2017 Pergunta sira baibain ema husu (FAQs) kona-ba Nabilan nia Serbisu Mobilizasaun

More information

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé tasi haleu (kosteiru) iha direitu atu determina sira-nia

More information

Microsoft Word - Livru Matadalan_2017.docx

Microsoft Word - Livru Matadalan_2017.docx República Democrática de TimorLeste Matadalan ba Orsamentu Geral Estadu 2017 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun Contents Saida mak orsamentu?... 3 Saida mak orsamentu jeral estadu 2017?...

More information

QUARTERLY REPORT

QUARTERLY REPORT RELATORIU BA FULAN TOLU NIAN FUNDU PETROLEU TIMOR - LESTE Ba fulan tolu remata iha 30 hu 2006 esenta ba Ministra Plano no Finansas Husi Autoridade Bankaria no PagamentusTimor-Leste nian INTRODUSAUN Relatoriu

More information

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

LIA ULUK

LIA ULUK ESTATUTU FFS LIA DAULUK Fundasaun Foin Sãe ne ebé ho lia badak FFS ne e orgaun Juventude ne ebé maka moris iha tinan 2011. Uluk nanain Juventude ne ebé iha inisiativu atu organiza povu Timor Leste hola

More information

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unidade mai husi soberania husi fronteira sira, valór husi

More information

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx MODUL III JLIDERANSA Belun Rua No. 5 de Farol PO. Box 472 Telefone: +670 3310 353 www.belun.tl 1 Lideransa iha Organizasaun... 3 A. Jeitu no lalaok lideransa... 4 B. Komunikasaun... 5 C. Transparensia...

More information

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C INSTITUTUBAPESQUIZA/INVESTIGASAUN,ADVOKASIANOKAMPAÑA Timor LesteInstituteforResearch,AdvocacyandCampaigns Add:RuaGov.CelestinodaSilva Farol,AldeiaLirio,SucoMotael,VeraCruz,Dili EmailAdd:lutahamutuk2005@yahoo.comorlutahamutuk.timorleste@gmail.com

More information

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1 4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 4/17/2019 Intro Sumariu Hodi Integra hamutuk pratika save konsumu manutolun iha kampana vasinasaun moras manu husi departementu

More information

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial Governu ba Asuntus Petroleu 1 Istória Badak Tasi Timor

More information

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby)

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Pamfletu ida-ne'e fó informasaun konaba teste raan (koko raan) ne'ebé baibain oferese no

More information

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun A. Introdusaun Many Hands International nu udar ONG ida nebe mai hahu nia serbisu iha

More information

ETAN for UNTL

ETAN for UNTL Solidaridade ba Timor Leste husi povo EUA no rai seluk. ETAN no IFET Charlie Scheiner, UNTL, 17 Abril 2009 http://www.etan.org East Timor Action Network/U.S. Rede Aksaun Timor Leste/EUA Hahu 10 Dezembru

More information

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtRes) Maiu-Junhu 2010 Atividade TNI indika tensaun tamba demarkasaun fronteira seidauk rezolve iha Oe-cusse 16 Julhu 2010 Sistema AtRes (Sistema Atensaun no Responde

More information

Relatóriu Final_EA_LH2018 1

Relatóriu Final_EA_LH2018 1 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

Aprezentasaun OJE Jan 2011

Aprezentasaun OJE Jan 2011 REPÚBLIKA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2011 PARLAMENTU NASIONÁL 12

More information

FretilinOGE19-21Dez2018te

FretilinOGE19-21Dez2018te INTERVENCAO FINAL DA BANCADA FRETILIN NA OCASIAO DA VOTACAO FINAL E GLOBAL DA LEI DO OGE 2019 21 Dezembru 2018 Sr. Presidente Parlamento Nacional, Sr. Primeiro Ministro, e Membros do VIII Governo Constitucional,

More information

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another copy

More information

Deklarasaun Politika CNRT

Deklarasaun Politika CNRT Deklarasaun Politika P-CNRT DEBATE GENERALIDADE OGE 2017 23 Novembru 2016 Deputado Natalino dos Santos Nascimento - Prezidente Bankada CNRT Parlamento Nacional SE. Presidente do Parlamento Nasional, Sr.

More information

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx Excelentismos - Senhor Prezidente Parlamento Nacional IV Legislatura Sesante Dr. Aniceto Longuinos Guterres Lopes, - Distinto Eis- Deputado/Deputada sira IV lezislatura nian, - Senhor Primeiru Ministru

More information

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 Rede ba Rai (RbR) Copyright 2019 Rede ba Rai kompostu husi organizasaun

More information

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideransa nutrisaun di ak, Sua Eselénsia Prezidente Repúblika

More information

World Bank Document

World Bank Document Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized 43480 Timor-Leste s Foin-sa e iha Krize: Analiza Situasional kona ba Opsaun Politika

More information

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G ««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no Governu VIII La o Hamutuk hakarak hato o parabens ba

More information

Jornál Repúblika ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Pa

Jornál Repúblika ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Pa ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Partidu polítiku sira estimula no organiza sidadaun sira nia partisipasaun

More information

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia 7 Teste adaptasaun koto nani iha Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobias Moniz Vicente, Luis Fernandes, Apolinario Ximenes, Maria Martins

More information

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc Anexu 2 ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR-LESTE (ARKTL) ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR LESTE (ARKTL) KONSTITUISAUN KÁPITULU Artígu 1 NARAN, STATUTA NO FATIN 1.1. Organizasaun nia naran: Organizasaun

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Aktualizasaun Justica Periodo : Maiu 2008 Edisaun:... /2008 Perspektiva Legal Konaba Klemensia Prefasiu Iha loron 23 Abril

More information

PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik

PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik Relatóriu Polítika IX Rua No. 5 de Farol PO Box 472 Dili, Timor-Leste +670-331-0353 www.belun.tl Dili, 18 Dezembru 2014 Autór: Constantino da Conçeição Escollano Brandão Costa Ximenes Editór Sira: Hannah

More information

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx Planu&Estratéjiku&Rede&ba&Rai& 2015"2018 2 Konteúdu Introdusaun*...*3 Istoria*Rede*ba*Rai*...*3 Planu*Estratejiku*2015* *2018*...*5 Observasaun*Forsa*no*Limitasaun*Prosesu*Planu*Estratéjiku*...*6 Estrutura*Relatoriu*Ida*Ne

More information

Graphic2

Graphic2 KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Tradusaun La Ofisial KONVENSAUN INTERNASIONÁL DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Adotadu no

More information

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP)

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Asosiasaun Chega! ba ita (ACbit) Asia Justice and Rights

More information

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-district Nitibe, District Oecussi Janeiru 2013 Durante

More information

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Timor-Leste Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik

More information

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e suporta husi povu Amerikanu liu husi Ajénsia Estadus Unidus

More information

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc Introdusaun Mahein Nian Lian Nú. 33, 27 Abril 2012 Serbisu Polisia Tránzitu no Siguransa Rodoviária 1 Serbisu polisia tranzitu no siguransa rodoviária (parajen, hein kareta fatin) hanesan serbisu ne ebé

More information

World Bank Document

World Bank Document Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized 42769 2 0 0 7, ii/24 TIMOR-LESTE DEZENVOLVIMENTU JUVENTUDE NO MERKADU TRABALLU: REZUMU

More information

Remembering the past Final Tetum

Remembering the past Final Tetum TIMOR-LESTE HANOIN-HETAN PASADU Rekomendasaun sira atu harii ho efikás Programa Nasionál ba Reparasaun no Institutu Públiku ba Memória Publikasaun Amnesty International Publikasaun dahuluk iha Fevereiru

More information

Land_Law_tetum_Version_3_change[1]

Land_Law_tetum_Version_3_change[1] LEI Nº /2009 [Preâmbulo] REJIME ESPESIÁL KONA BA DEFINISAUN NA IN BA BENS IMÓVEIS NIAN KAPÍTULU I OBJETU NO DEFINISAUN SIRA Artigu 1.º (Objetu) 1. Lei ida ne e estabelese rejime espesiál ba definisaun

More information

Microsoft Word - judecsetesarailos_t

Microsoft Word - judecsetesarailos_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Justice Update Periodu : Dezembru 2009 Pubikasaun : Dezembru 2009 Railos Hetan Sentensa Tinan 2 Fulan 8 Tanba Simu no

More information

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Saida mak kankru susun ne e? 4 Saida mak ezame-médiku ba susun? 5 Rezultadus ezame-médiku ba susun 8 Halo eskolla ida benefísius no riskus posível

More information

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Aileu demonstra prepara ai-han-super. Foto: Suzy Sainovski/World

More information

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies for Peace and Development (CEPAD) Timor-Leste no Johns

More information

Yellow Road Workshop

Yellow Road Workshop YELLOW ROAD WORKSHOP 2014 H H A D I A A M E T I U M A - L A R A N N 1 YELLOW ROAD WORKSHOP 29-30 MAIU - 2014 AJENDA 1. ITA ATU BA NEBE? 2. 3. ITA PRESIZA HALO SAIDA? 2 ITA ATU BA NEBE? APREZENTASAUN 1:

More information

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insidente violénsia ne ebé akontese loro-loron iha teritoriu

More information

PRELIMINARY STATEMENT TETUM

PRELIMINARY STATEMENT TETUM Misaun Observasaun Eleitoral husi Uniaun Europeia TIMOR-LESTE, Eleisaun Prezidensial no Lejislativa, 2017 DEKLARASAUN PRELIMINARIU DAHULUK 22 Marsu 2017 Timor-Leste organiza eleisaun prezidensial ne ebé

More information

LH konaba PAN Fome Zero

LH konaba PAN Fome Zero La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua dos Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information

Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 20

Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 20 Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 2009 Sesaun Plenária ba loron ohin nian, preside husi

More information

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost 11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacoste Seeds of Life Rezultadu teste adaptivu ba hare natar

More information

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final Relatóriu Monitorizasaun Insidente Violénsia Eleitorál iha Eleisaun Prezidensiál 2017 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) Dokumentasaun NGO Belun, Kampaña no Eleisaun Prezidensiál, 20 Marsu 2017.

More information

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK PDHJ Públika Rejultadu Inisiu Monitorizasaun Ba Implementasaun Projetu

More information

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Heather Wallace, Agostu 2014 2 Persepsaun Husi Inan-Feton sira konaba Planeamentu

More information

Microsoft Word - JSMPSubmisaunindultubaMoJOct_t

Microsoft Word - JSMPSubmisaunindultubaMoJOct_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Poder Prezidensiál ba Indultu no Hamenus Sentensa: Persiza Lei ida Ne ebé Klaru 1. Introdusaun Submisaun JSMP ba Ministériu

More information

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013 ANALIZAA POTENSIÁL KONFLITU Trimestre XII Outubru 20122 to o Janeiru 2013 Monitorizasaunn programa AtReS (Atensaun no Responde Sedu) ba relatoriu Trimester XII, ne ebé kobre periodu Outubru 2012 to o Janeiru

More information

16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia

16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia 16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia ESKOLA Ambiente ne ebé dezenvolve matenek ne ebé sira iha tuir

More information

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est 9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar estadu demokratiku post konflitus, Timor-Leste (TL) sei

More information

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa SOBREVIVE IHA IMPUNIDADE Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Edisaun Daruak, Fevereiru 2018 Ekipa Hakerek Na in

More information

IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Es

IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Es IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Estruktura Jeolojia), Luis Teofilo da Costa (Especialista

More information

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/ Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kul

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/ Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kul REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/2016 8 Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kulturál no iha mobilizasaun husi ita nia komunidade lokál

More information

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc REVISTA SITUASAUN MARSU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN u PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu KRM PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu Konsellu

More information

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Desenvolvimentu I/1a Rua Mozambique, Farol, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 5013 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org Justisa

More information

TFETReport main text edited cleared Tetum.doc

TFETReport main text edited cleared Tetum.doc Fundu Fidusiáriu ba Timór Leste (TFET) Relatóriu Administrador Nian No Programa Servisu Propostu ba Julhu Dezembru 2004 Sorumutu Konselhu Doadores 17 Maiu 2004 Sumáriu Ezekutivu i. Tulun hosi doadores

More information

Tema Liturjia domingu ikus Kuarezma nian konvida ita atu kontempla Maromak ne ebé, tan domin, tuun mai hasoru ita, fahe ita-nia umanidade, halo An sai

Tema Liturjia domingu ikus Kuarezma nian konvida ita atu kontempla Maromak ne ebé, tan domin, tuun mai hasoru ita, fahe ita-nia umanidade, halo An sai Tema Liturjia domingu ikus Kuarezma nian konvida ita atu kontempla Maromak ne ebé, tan domin, tuun mai hasoru ita, fahe ita-nia umanidade, halo An sai ema nia atan, husik ema oho Nia atu manán egoízmu

More information

Microsoft Word - TL Econ & Social Brief Final-tetum-jg.doc

Microsoft Word - TL Econ & Social Brief Final-tetum-jg.doc Agostu 2007 Grupu Banku Mundial no Banku ba Dezenvolvimentu Asiatiku nian mak prepara, liu husi konsultasaun ho Parseiru Dezenvolvimentu sira LAOS TRADUSAUN OFISIAL. KARIK IHA DUVIDA RUMA, FAVOR KONSULTA

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu Kazu ne e deskreve faktu sira no prosesu iha tribunál

More information

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Timor Leste ho asesu ne ebé siguru ba fini kualidade di

More information

Tema Liturjia domingu da-22 propoin mai ita reflesaun kona-ba Ukun-fuan. Maromak hakarak ema nia realizasaun no moris nakonu no, iha sentidu ida-ne e

Tema Liturjia domingu da-22 propoin mai ita reflesaun kona-ba Ukun-fuan. Maromak hakarak ema nia realizasaun no moris nakonu no, iha sentidu ida-ne e Tema Liturjia domingu da-22 propoin mai ita reflesaun kona-ba Ukun-fuan. Maromak hakarak ema nia realizasaun no moris nakonu no, iha sentidu ida-ne e maka nia propoin Ninia Ukun-fuan. Maromak nia Ukun-fuan

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu julgamentu kazu iha Tribunál Distritál Oe-Cusse Periódu

More information

Traditional justice workshop report _tetun_

Traditional justice workshop report _tetun_ JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAM PEMANTAUAN SISTEM YUDISIAL RESULTADU REPORTAJEN SORU MUTU KONA BA SISTEMA JUDISIAL FORMAL HO LOKAL Dili, East Timor Juliu 2002 KONA BA JSMP Program pemantaun

More information

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK!

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK! VALORIZA AGRIKULTÓR SIRA-NIA LIAN NO SIRA-NIA MATENEK Relatóriu Konsultasaun ho Agrikultór-sira Relatóriu husi: Institutu Timor-Leste ba Monitorizasaun no Analiza Dezenvolvimentu Agostu 2011 i VALORIZA

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun:

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun: JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun: Sumáriu Kazu tuirmai ne e deskreve faktu sira no prosesu

More information

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holly Schauble 4 Fotografia: Membru komunidade iha Tutuala

More information

ANÁLIZA RISKU NO BENEFISIU PIPELINE G

ANÁLIZA RISKU NO BENEFISIU PIPELINE G http://www.lestenews.com/2019/05/21/analiza-risku-no-beneisiu-pipeline-gas-kampu-greater-sunrise-mai-timor-leste ANÁLIZA RISKU NO BENEFISIU PIPELINE GAS KAMPU GREATER SUNRISE MAI TIMOR LESTE Teodoro M.

More information

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final REVISTA SITUASAUN MARSU 2013 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA ATENSAUN IHA FULAN IDA NE E: Buatus Grupu 51 Kaer Aikulit at Tensaun Konflitu iha Fronteira Asaun Violénsia entre grupu arte marsiais balu TENDENSIA KONFLITU

More information

Microsoft Word - jujunepozisaunjsmp_t

Microsoft Word - jujunepozisaunjsmp_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Justice Update June 2009 Abortu Entre Moral no Direitu Umanos Resposta no Klarifikasaun Pozisaun Institusiaonal JSMP ba

More information

Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva

Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva Introdusaun Artigu ida-ne'e esplora dezafiu ida-ne'ebé

More information