PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik

Size: px
Start display at page:

Download "PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik"

Transcription

1

2 Relatóriu Polítika IX Rua No. 5 de Farol PO Box 472 Dili, Timor-Leste Dili, 18 Dezembru 2014 Autór: Constantino da Conçeição Escollano Brandão Costa Ximenes Editór Sira: Hannah Isobelle Smith; Sarah Dewhurst; Luis da Costa Ximenes; Marilia Oliveira da Costa; Jesuina Maria; Celestino Ximenes; Zach Abugov Dokumentu ne e hetan suporta husi: Departamentu Negosiu Estranjeiru Governu Irlandia liuhusi Unidade Rezolusaun Konflitu; União Europeia liuhusi Instrumentu ba Estabilidade; Governu Alemaña liuhusi Organizasaun GIZ (Ajénsia Alemaña ba Kooperasaun Internasionál) nia Fundu Pás liuhusi Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu (SEJD); United States Agency for International Development (USAID) husi Povo Amerikanu liuhusi Sosiedade Sivil ba Dezenvolvimentu Setór Seguransa (CSM-SSD). Ideas, opiniaun no komentariu iha relatóriu laran, la refleta ka reprezenta polítika Governu Irlandia, Uniaun Eroupeia, GIZ, SEJD no USAID. 2

3 Kontiúdu Agradesimentu... 4 Rezúmu... 5 Introdusaun Kontestu no Koñesimentu Rezultadu Peskiza no Análize I. Ameasa Seguransa Ba Benefisiáriu Sira II. Frakeza Iha Sistema Administrasaun III. Konflitu Entre Família IV. Preokupasaun ho Utilizasaun Osan Estadu Nian V. Esforsu Governu ba Hatan Dezafius Husi Sistema Pagamentu Subsídiu Konkluzaun Aneksu: Aneksu I. Metodolojia Aneksu II. Revista Literatura Aneksu III. Prosesu Pagamentu Entre Governu Timor-Leste no BNCTL Aneksu IV. Insidente ne ebé akontese relasaun ho subsídiu idozus Aneksu V. Programa AtReS (Belun) Nian Metodolojia Bibliografia:

4 Agradesimentu Iha tinan 2008, Belun hala o kooperasaun ho Sentru ba Rezolusaun Konflitu Internasionais (CICR) iha Universidade Columbia hodi harii sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) iha Timor-Leste. Harii sistema ida ne e ho objetivu hodi responde sedu ba konflitu no prevene insidente violénsia ne ebé aas iha nivel nasionál no nivel komunidade. Belun rekoñese katak sistema AtReS presiza baze koordenasaun ho programa no asaun konjunta husi parseiru hotu iha nivel subdistritu no nivel nasionál. Ho ida ne e, ami rekoñese Governu Timor-Leste, organizasaun sosiedade sivíl nasionál no reprezentante seluk husi Estadu no mós autór xave no komunidade ba sira nian kooperasaun no dedikasaun ativu ba asuntu prevensaun violénsia iha Timor-Leste. Belun hakarak mós hato o obrigadu ba Polísia no mós Departementu balu husi Governu Timor-Leste ba sira nian kooperasaun hodi fasilita asessu ba estatístika krime nasionál. Nune e mós lahaluha hato o obrigadu ba autór xave no komunidade sira ne ebé envolve iha prosesu peskiza liuhusi entrevista no Fokus Grupu Diskusaun (FDGs) nu udar fontes ba asesu dadus esternál ne ebé mak halo sistema AtReS sai di ak liu iha nia relatóriu no fó tulun iha preparasaun dadus. Sistema AtReS hetan suporta husi Governu Alemaña liuhusi Organizasaun GIZ (Ajénsia Alemaña nian ida ba Kooperasaun Internasionál) nia Fundu Pás liuhusi Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu (SEJD), nune e mós ba United States Agency for International Development (USAID) husi Povu Amerikanu liuhusi Sosiedade Sivíl ba Dezenvolvimentu Setór Seguransa (CSM-SSD). Iha pasadu hetan osan mós husi Departamentu Negosiu Estranjeiru Governu Irlandia liuhusi Unidade Rezolusaun Konflitu, husi União Europeia liuhusi Instrumentu ba estabilidade. Ideas, opiniaun no komentariu iha relatóriu ne e la refleta ka reprezenta polítika Governu Irlandia, União Europeia, GIZ, USAID no Governu Timor-Leste. 4

5 Rezúmu Komunidade sira hasoru dezafiu no iha preokupasaun lubuk ida kona-ba asisténsia sosiál idozus nian. Relatóriu ne e buka dalan konstrutivu husi parseiru dezenvolvimentu sira hodi hatan ba tensaun atu nune e asisténsia sosiál husi Governu fó duni benefísiu ba povu no komunidade nian moris. Lala ok atu jere no proteje ema ne ebé simu osan husi Governu no prevene inveja-sosiál no asaun kriminál iha komunidade hodi minimiza eskalasaun tensaun ba konflitu. Objetivu seluk husi relatóriu ida ne e atu fó naroman ba difikuldade sira husi tarefas ne ebé fórmulador polítika sira hasoru no atu enkuadra área xave sira hodi bele iha diskusaun kompriensivu liután ba dezenvolvimentu polítika iha futuru. Hodi nune e oinsá bele valoriza idozu sira nu udar sidadaun Timor-Leste ne ebé hanesan mós parte ida husi prosesu sustentabilidade husi asisténsias sosiál ba tinan naruk nian. Ameasa Seguransa Ba Benefisiáriu Sira Asisténsia sosiál liga-bá subsídiu idozus ho osan, dalaruma bele fó ameasa ba seguransa benefisiáriu sira nian, tanba sentru rejistu no pagamentu subsídiu idozus iha fatin administrasaun subdistritu, sede suku no postu polísia, dook husi benefisiáriu sira nia hela fatin kondisaun estrada ne ebé ladi ak, difikulta mós benefisiáriu sira atu to o ba fatin pagamentu. Preokupasaun seluk mak laiha transporte, ferik no katuas balu família kous de it, hodi ba simu sira nia direitu, kondisaun ne e la bele ajuda povu. Tanba ne e, Ministériu Finansas (MF) presiza halo pagamentu iha nivel suku. Ekipa pagamentu movel bele mós ba halo pagamentu iha kedas hela fatin idozus sira ne ebé labele hakat ba Sede Suku, presiza mós hetan akompañamentu husi Polísia ida ka rua depende ba vulnerabilidade area ne ebé benefisiáriu sira hasoru. Seguransa, la ós de it sai ameasa ba idozu sira maibé ekipa Ministériu Solidaridade Sosiál Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál (SMSS-SESS) mós hetan asaltu beibeik husi grupu deskoñesidu ne ebé uza faru ninja ataka kareta iha dalan bainhira ekipa ba baze hodi fahe osan. Ne e bele akontese tanba pesoál polísia ida de it la sufisiente atu garante seguransa. 5

6 Frakeza iha Sistema Administrasaun ba Subsídiu Idozus Frakeza iha sistema administrasaun ba subsídiu idozus hamosu preokupasaun oioin. Laiha orariu ka oras fiksu ba simu osan bele rezulta problema hanesan ema idozus sira dalaruma toba iha fatin nakloke hanesan jardin, ai-huun no seluseluk besik fatin pagamentu, no mós ekipa ne ebé fahe osan laiha tempu deskansa no sente kole tanba servisu liutiha oras. Ema balu mós preokupa kona-ba períodu simu osan, tanba laiha kalendariu fiksu. Iha mós fallansu ho sistema rejistu ba subsídiu idozus husi jestaun iha prosesu halo rejistu, hanesan ezemplu ema balu tinan seidauk to o ba neen nolu maibé hetan tiha ona subsídiu no ema balu ne ebé tinan to o ona ka liu, maibé naran la sai nu udar idozu. Ida ne e bele akontese tanba ema balu deliberadamente ka ho intensaun hakarak falsifika dokumentus ba tinan, nune e mós fallansu husi ekipa MSS-SESS wainhira halo rejistu inísiu. Tanba ne e ekipa husi MF no MSS-SESS partikularmente ba Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál - Diresaun Nasionál Seguransa Sosiál (DNSS) presiza kria orariu ne ebé klaru ba kada suku tuir oras determinadu no halo iha tempu loron. Liga-bá falsifikasaun dokumentu, ekipa rejistu MSS- SESS presiza servisu hamutuk ho xefe suku sira no katekista hodi bele hetan referénsia ne ebé klaru ba sira ne ebé rezista an nu udar idozus. Dezafiu seluk mak mekanizmu atende reklamasaun husi idozu sira la la o ho di ak no ema iha areas rurais ladún bele asesu. Karik pagamentu latuir prosedimentu normál, hanesan iha indikasaun korrupsaun ruma, ema ka idozu sira presiza bele iha mekanizmu hodi hato o keixa ka reklamasaun. Konflitu Ne ebé Mosu Entre Família Iha posibilidade boot ne ebé bele kria konflitu entre oan no bei-oan sira husi benefisiáriu. Iha indikasaun katak família sira iha interese ba montante osan ne ebé benefisiáriu sira simu, iha protestu internál ne ebé ezije katak, presiza fahe osan ba malu entre oan ka beioan sira. Konflitu entre família benefisiáriu ne ebé hola feen dala-rua mosu dala barak tuir informasaun iha entrevista no Fokus Grupu Diskusaun sira (FGDs). Katak, feen segundu ho nian oan sira mak uza osan husi benefisiáriu nian subsídiu idozu tanba hela hamutuk ho nia feen segundu. Ho kondisaun ne e, entre feen-primeiru ho feen segundu dala-barak iha 6

7 indikasaun atu kria konflitu boot iha família. Dalan alternativa atu responde ba kazu hirak ne e, husu ba lider lokál sira atu bele fasilita mediasaun hodi rezolve tuir dalan kultura oinsá família husi parte rua bele tuur hamutuk hodi simu malu di ak. Preokupasaun ho Utilizasaun Osan Estadu Nian Benefisiáriu barak hatete katak subsídiu idozus ho montante US$30.00/fulan la sufisiénte ba sustenta moris, hanesan saúde, transporte nss. Bazeia ba Dekretu lei No. 19/2008, artigu 8, pontu 1 no 2 iha razaun forte atu halo mudansa ba montante osan ba idozus. Veteranu balu mós la konkorda ho polítika tanba la asesu ba subsídiu idozus. Tuir polítika Governu ema ida labele simu osan asisténsia sosiál Estadu husi parte rua (veteranu no idozus). Maibé tuir interpretasaun husi partisipantes balun, ne e aplika de it ba veteranu ki ik sira, autór lideransa másimu sira hetan nafatin duplu ba orsamentu Estadu hanesan ezemplu simu subsídiu veteranu nune e mós sira simu hela salariu husi Estadu. Povu presiza iha klarifikasaun informsaun bazeia ba lei Konstituinte Timor-Leste nian artigu 11 (Fó valór ba Rezisténsia) no dekretu lei No. 19/2008 Subsídiu de Apoiu ba Idozus no Invalidu Sira hodi labele kria deskontentamentu tanba informasaun ne ebé la klaru ba sira. Nota mós katak iha indikasaun manipulasaun dadus hanesan falsifikasaun ba dokumentu liga-bá data moris. Dalaruma família no mós parte seluk simu nafatin idozu ne ebé falesidu/a nia osan. Rezultadu peskiza hatudu katak iha manipulasaun ba dadus, tanba ne e presiza iha transparénsia iha prosesu hodi labele estraga orsamentu Estadu. Evidénsia ba asuntu falsifikasaun ba tinan, reforsa ho dadus husi MF Diresaun Nasionál Estatístika iha tinan 2010 hatudu entre tinan 60 to o 64 tuir fali mak tinan iha piramida sensu populasaun kompara ho modelu piramida normalmente husi tinan 55 to o 59 haksuit sa e maka as liu. 7

8 Figure 1 - Sensu Populasaun 2010 husi Estatístika Nasionál hatudu indikasaun dalaruma manipulasaun akontese entre kategoria tinan no Esforsu Governu ba Hatan Dezafius Husi Sistema Pagamentu Subsídiu Governu liuhusi Banco Nacional Comercio Timor-Leste (BNCTL) hatuur ona sistema nu udar solusaun alternativa. BNCTL halo ona programa pilotu iha subdistritu haat iha distritu Dili hodi fasilita prosesu pagamentu subsídiu ba idozus to o iha suku ka idozu sira nian uma hela fatin (liuliu ba ema ne ebé moras) hodi hatan ba dezafius seguransa. Programa fahe osan subsidiu idozus ba Subdistritu Metinaro ho Atauro, uza kareta hodi hala o pagamentu to o iha suku sira ne ebé refere. Ba benefisiáriu sira balun ne ebé moras, iha prosesu seluk ne ebé ekipa BCNTL ho kareta bá vizita to o uma hodi halo pagamentu direta ba benefisiáriu sira ne e. Programa Pilotu ida ne e mós aplika ona iha distritu Baucau, Aileu, Vikeké, Covalima no Oekuse. Projetu pilotu ne e nu udar pasu pozitivu ne ebé importante duni no ba futuru bele aplika iha Distritu hotu iha territóriu nasionál. Iha Distritu Dili BNCTL halo nafatin pagamenentu diretu iha edifisiu BNCTL Mandarin Dili. Maski nune e, iha tempu pagamentu, nota nafatin problemas lubuk ida hanesan ema dudu malu, forma iha loron manas husi dadeersan to o lokraik. Seidauk iha mekanizmu oinsá fahe benefisiáriu sira ho kalendariu atu nune e ema lalika forma ho tempu naruk hodi hein pagamentu. Kondisaun hirak ne e bele rezulta katuas/ferik sira balu monu/dezmaia. Ba 8

9 kondisaun ne e, BNCTL presiza kria kondisaun no prosesu ne ebé di ak hodi bele tulun ho dignu benefisiáriu sira. Konkluzaun Bazeia ba peskiza no konfirmasaun iha terrenu konklui katak, prosesu pagamentu pensaun ba idozu sira hasoru dezafius no preokupasaun oioin. Porezemplu ameasa seguransa ba benefisiáriu sira, frakeza iha sistema administrasaun, konflitu entre família, falsifikasaun dokumentu sira no laiha prosedura oinsá benefisiáriu sira hato o sira nia reklamasaun sira. Dalan ida hodi hatan ba preokupasaun sira no dezafius ne ebé hasoru, Governu liuhusi Banco Nacional Comercio Timor-Leste (BNCTL) hatuur ona sistema nu udar solusaun alternativa. BNCTL halo ona programa pilotu iha subdistritu haat iha distritu Dili hodi fasilita prosesu pagamentu subsídiu ba idozus to o iha suku ka sira nian hela fatin, liuliu ba benefisiáriu ne ebé moras hodi hatan ba dezafius seguransa. Programa Pilotu ne e mós aplika ona iha distritu Aileu, Baucau, Covalima, Oekuse no Vikeké. Rekomendasaun xave ne ebé mosu husi peskiza ida ne e mak atu responde ba nesesidades seguransa idozus nian, liuhusi halo pagamentu direta iha nivel suku, no mós atu hadi ak sistema administrasaun hodi bele minimiza korupsaun, manipulasaun no falsifikasaun dokumentus ne ebé ikus mai bele fó dezafiu ba orsamentu Estadu. Belun husu ba parseiru dezenvolvimentu hotu atu hateke ba oin, hodi bele responde rekomendasaun tuir polítika no planu asaun Governu liuhusi Ministériu Solidaridade Sosiál espesiál liu Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál no Diresaun Nasionál Seguransa Sosiál (DNSS). 9

10 Rekomendasaun Haree ba problema ne bé eziste iha prosesu pagamentu idozus no atu hamenus tensaun iha komunidade relasiona ho prosesu pagamentu sira, Belun hato o ba autoridade relevante iha Governu, presiza konsidera rekomendasaun hirak tuir mai: 1. Ameasa Seguransa Ba Benefisiáriu Sira rekomenda ba Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál Ministériu Solidaridade Sosiál (MSS- SESS), MF, Xefe Suku no PNTL: 1.1 Ekipa husi MSS-SESS no MF presiza kria orariu ba kada aldeia hodi bele maneja benefisiáriu sira ho di ak wainhira atu halo pagamentu, koordena ho xefe suku, nune e benefisiáriu sira la presiza hein kleur, presiza fahe infomasaun ida ne e ba idozu sira kona-ba loron halo pagamentu; 1.2 Ekipa MSS-SESS presiza mós identifika idozus ne ebé hela dook liuhusi fatin pagamentu, hodi identifika posibilidades prosesu pagamentu ne ebé di ak liu. Hanesan ezemplu, fó sira nian osan liuhusi servisu hamutuk ho xefe suku, ka bele mós iha posibilidade ekipa MF no MSS-SESS atu to o ba iha sira nian hela fatin, kontinua fasilita banku movel iha distritu hitu sira seluk hanesan (Ainaro, Bononaro, Ermera, Lautein, Likisá, Manatuto, Manufahe); 1.3 Ekipa MSS-SESS no MF presiza servisu hamutuk hodi kria mekanizmu ida hodi bele atende reklamasoens husi idozu sira, wainhira iha violasoens ruma durante prosesu; 1.4 Ekipa MF no MSS-SESS Seguransa Sosiál iha nivel subdistritu ne ebé atu halo pagamentu ba idozus, presiza husu tulun PNTL atu fó seguransa ba idozu sira no ekipa iha loron halo pagamentu iha aldeia ka suku. atu bele realiza di ak liu, presiza iha Akordu Servisu Hamutuk (ASH) entre parte MSS-SESS no Instituisaun PNTL; 1.5 Hato o ba MF no lider lokál presiza verifika didi ak ema ne ebe hetan mandatu atu simu fodik benefisiáriu nia osan (oan ka bei-oan) hodi bele garante katak, benefisiáriu simu duni nia osan; 1.6 PNTL hanesan parte seguransa presiza fó orientasaun ba família benefisiáriu sira liuliu katuas ferik sira kona-ba importansia la o iha grupu 10

11 ka la o ho asisténsia família, hodi bele asegura seguransa ba sira nia an rasik. 2. Frakeza iha sistema administrasaun (atendimentu reklamasoens) Belun rekomenda ba Diresaun Nasionál Seguransa Sosiál Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál MSS-SESS: 2.1 Presiza dezenvolve mekanizmu reklamasaun ba idozu sira. Karik eziste ona bele públika no sosializa ba komunidade liuliu ba ekipa ne ebé simu reklamasaun no ba idozus atu bele klaru hodi sira bele kontaktu kuandu iha problema no presiza responde reklamasoens didi ak iha tempu badak; 2.2 Presiza iha lista reklamasaun no lista baze de dadus hodi bele ajuda identifika fallansu ne ebé eziste iha prosesu, no halo akompañamentu no atendimentu ba keixa hirak ne e; 2.3 Presiza iha esplikasaun ba benefisiáriu sira ka benefisiáriu proponente sira kona-ba dekretu lei ne ebé regula kona-ba subsídiu idozus. 3. Konflitu ne ebé mosu entre família Belun rekomenda ba MF no MSS-SESS atu servisu hamutuk ho lider lokál no família liga-bá utilizasaun osan subsídiu: 3.1 Presiza iha sosializasaun kle an kona-ba Governu-nia objetivu fó subsídiu ba idozus ba komunidade no família hodi bele hamenus konflitu iha família. 4. Preokupasaun ho utilizasaun osan Estadu nian Belun rekomenda MSS-SESS katak: 4.1 Presiza haklaru dadus, ema tenke tinan 60 ba leten, tanba ne e ekipa MSS- SESS presiza halo verifikasaun ho instituisaun ka ajénsia relevante hodi prevene falsifikasaun dokumentu sira 1 ; 4.2 Hato o ba Diresaun Nasionál Seguransa Sosiál (DNSS) Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál MSS-SESS atu halo kontrolu hodi garante katak 1 Belun nota katak Governu liuhusi Ministeriu Justisa dezenvolve hela sistema billete identidade nasionál. Espera katak sistema ne e bele hadi ak jestaun detallus benefisiárius pensaun sira, hodi evita problema sira liga ba prosesu rejistrasaun, falsifikasaun dokumentus ka duplikasaun benefisiáriu. 11

12 asisténsia sosiál espesiál ne e, ba sidadaun ne ebé hela iha Timor-Leste de it, la ós ba ema ne ebé sai sidadaun ba rai seluk. Tanba iha indikasaun no mós keixa katak ema timor maibé la ós sidadaun Timor-Leste mós halo dokumentu falsifikasaun hodi simu subsídiu, atu hatene loloos ida ne e presiza halo, koolabora di ak ho Embasada Indonézia no konsuladu Timor- Leste iha Kupan hodi prevene duplikasaun sidadania ba asesu subsídiu Servisu hamutuk ekipa MSS-SESS ho lider lokál ka membrus konsellu suku atu halo verifikasaun dadus hodi garante idozu sira mak ema sidadaun Timor-Leste duni; Karik nia adopta dupla sidadania, nia tenke hela permanente iha Timor-Leste ba kada períodu pagamentu subsidiu. Ezemplu, karik subsidiu selu kada fulan 6, entaun durante fulan 6 tomak períodu pagamentu subsidiu nian, nia tenke hela dúni iha Timor-Leste. Se la tuir kriteriu ida ne e, nia laiha direitu atu simu pensaun. 5. Esforsu Governu ba hatán dezafius husi sistema pagamentu subsídiu idozus 5.1 Hato o ba Quintu Governu Konstitusionál atu fó nafatin fiar no oportunidade ba BNCTL atu hala o knár fahe osan pagamentu ba idozu sira durante tinan lima oin mai ba distritu 13 iha territóriu no kompleta númeru fasilidade transporte ba atividade ne e, tanba BNCTL hatudu ona esforsu hodi fahe osan iha Dili nu udar projetu pilotu nune e mós iha distritu lima seluk. Governu presiza fó apoiu ba rekursu umanu hodi fó treinamentu hodi hametin kapasidade oinsá atu fasilita komunidade iha prosesu pagamentu osan iha nivel suku ka aldeia; 5.2 Hato o ba Governu liuliu ba Ministériu Finansas atu kria sistema ida interligadus hahú husi xefe suku ba MSS-MF no ikus liu ba BNCTL, nune e antes halo pagamentu dadus hotu-hotu kona-ba benefisiáriu sira atualizadu hotu ona. Nune e bele prevene pagamentus ba benefisiáriu ne ebé falesidu/a. Kria mós mekanismu hodi BNCTL bele lori fila orsamentu husi 12

13 benefisiáriu sira ne ebé to o agora la simu sira nia osan ba fali konta estadu nian. 5.3 Ba Ministériu Justisa Diresaun Nasionál ba Rejistu Sivíl no Notariadu, presiza iha sistema úniku ba identifikasaun, polítika ba fasilita sidadaun hotu-hotu hodi halo Billete Identidade Nasionál (BIN) iha distritu hotu-hotu hodi prevene manipulasaun; 5.4 Servisu Integradu entre MF, MSS-SESS, MJ, Bamku Sentrál no BNCTL: Presiza realiza enkontru regulár entre instituisaun ne e hodi halo Reconcile account 2 (rekonsiliasaun ba konta) no bele halo diskusaun oinsá atu haree ba prosesu pagamentu ba estatus idozus (matebian) no ema sira ne ebé la tuir kriteria, bele filafali ba kofre estadu nian, ho relatóriu ne ebé klaru no justifikadu (osan hirak mak fahe ona no hira mak la fahe ho deskripsaun lójiku katak iduzu matebian mak la ba simu duni ka, tanba preokupasaun seluk; 5.5 Ba MSS-SESS ho BNCTL Dezenvolve sistema formál ba simu keixa no reklamasaun sira husi benefisiárius no kria ka reforsa sistema monitorizasaun no evaluasaun hodi evita fallansu ne ebé akontese iha baze relasiona ho subsídiu idozus; Kontinua halo sosializasasaun prosesu pagamentu diretu no mós liuhusi media, TVTL, radio; 5.6 Ba MSS-SESS ho ESTATAL (dirasaun apoiu suku) kria akordu servisu hamutuk entre xefe suku, xefia husi ESTATAL ho MSS-SESS hodi xefe suku iha knaar espesífiku ba antendementu no envolvimentu iha prosesu pagamentu subsídiu idozus; 5.7 Estrutura iha MSS nian liga-bá atendementu Sosiál 2 Reconcile account katak konta ho verifikasaun balansu entre osan ne ebé simu, gastu no restu ne ebé halo transferénsia husi Banco Central ba Banco Nacional Comercio Timor-Leste (BNCTL). 13

14 Bele haklaru knaar/papél no responsabilidade no bele halo separasaun entre parte rua rejime seguransa sosiál kontributivu no naun kontributivu iha MSS Ba Belun Sujere ba Belun atu halo advokasia relasaun ho subsídiu idozus no sustentabilidade husi asisténsia sosiál ba ema vulneravel sira. 3 Aprezentasaun relatóriu husi Sra. Fernandes, Rita (Espesialista ba Proteksaun Sosiál Banku Mundial) no afirmasaun husi Asesor Sekretariu Estadu Seguransa Sosiál, Sr. Da Silva, Hermenegildo. Iha serimonia Diskusaun Meja Kabuar, 27 Agustu 2014, iha Hotel Vila Verde, Dili. Nota katak iha fallansu ba konseitu estrutura MSS entre Asisténsia Sosiál no Seguransa Sosiál (Asistensia sosiál, xefia husi Vice Ministro ne ebé hola konta ba programa Rejime Naun Kontributiva hanesan bolsa da maen, subsídiu idozus, apoiu humanitariu hanesan vítima ba dezastri naturais. Seguransa Sosiál hola konta ba programa Rejime Kontributiva hanesan pensaun ba funsionariu Estadu ka governu no pensaun vitalisia. 14

15 Introdusaun Idozus nu udar grupu vulneravel ida iha sosiedade nia leet. Tán ne e, Governu kria polítika asisténsia sosiál ba idozus ho objektivu atu sira bele sustenta sira nia moris. Maski nune e, dadus monitorizasaun husi AtReS hatudu katak polítika ida ne e no prosesu pagamentu subsídiu idozus bele hamosu tensaun no konflitu iha komunidade nia laran, no dalaruma sai hanesan risku ba idozus nia saúde no seguransa rasik. Relatóriu ida ne e identifika preokupasaun no dezafius balun relasiona ho implementasaun polítika ne e, hodi bele loke hanoin konstrutiva kona-ba oinsá bele minimiza potensiál ba konflitu liga-bá polítika asisténsia sosiál ba idozus. Objetivu no insiativa Belun nian hein katak, relatóriu peskiza ida ne e bele loke dalan ba parseiru dezenvolvimentu hotu-hotu hodi tabik ideia konstrutivu ba hatan dezafius no preokupasoens atu nune e asisténsia sosiál husi Governu fó duni benefísiu ba povu, idozus no komunidade nian moris. Peskiza ne e mós hakarak atu aumenta informasaun liga-bá prosesu asisténsia sosiál ne ebé Belun publika ona iha programa AtReS nia relatóriu polítika ba dala neen nian Impaktu Sosiál Husi Prosesu Administrasaun Pensaun ba Veteranus Sira. Nune e mós ba asuntu idozus nu udar relatóriu polítika tuir mai atu oinsá bele hadi a prosesu monitorizasaun besik liután hodi maneja no proteje ema ne ebé simu osan husi Governu no prevene deskontentamentu iha komunidade laran hodi minimiza eskalasaun tensaun ba konflitu. Iha relatóriu ne e ba dala uluk Belun sei esplora kontestu no koñesimentu ba polítika idozus no ninia implementasaun, inklui dadus monitorizasaun husi NGO Belun no mós polítika nia objetivu. Parte daruak, sei aprezenta analizasaun rezultadu peskiza ne ebé inklui asuntu hirak tuir mai: 1. Ameasa seguransa ba benefisiáriu sira; 2. Frakeza iha sistema administrasaun; 3. Konflitu ne ebé mosu entre família; 4. Preokupasaun ho utilizasaun osan estadu nian; no mós esforsu governu atu hataan ba dezafius sira. 15

16 Kontestu no Koñesimentu Programa Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ne ebé halo monitorizasaun konflitu 4 konsege hetan infomasaun nu udar problema sériu liga-bá implementasaun polítika asisténsia sosiál ba idozus. Tuir mai diagrama ne ebé hatudu insidente violénsia ne ebé rekolla no identifika liuhusi Belun nia programa monitorizasaun sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS). Dadus ne e involve ona insidente ne ebé hetan husi peskiza no observasaun husi media no keixa ka reklamasaun husi idozus rasik to o Novembru Períodu Tinan 2010 Tinan 2011 Tinan 2012 Tinan 2013 Totál Distritu Insidente Insidente Insidente Insidente Insidente Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Lautein Likisá Manatuto Manufahi Oekuse Vikeke Dadus insidente relasaun ho subsídiu idozus husi tinan Fonte AtReS, Belun. 5 4 Atu hetan infomasaun klean liután ba programa AtReS nia metodolojia bele refere ba Annex V. 5 Dadus ne e maihusi rezultadu monitorizasaun AtReS no peskiza direta iha terenu. 16

17 Insidente relasiona ho pensaun idozus ( ) Total Insidente 2 0 Bazeia ba diagrama leten nu udar rezultadu husi monitorizasaun AtReS iha períodu tau matan husi fulan Outubru 2010 no kontinua to o Novembru 2013, hetan indikasaun barak refere ba asuntu insidente ne ebé iha ligasaun ba kria tensaun konflitu. Tanba ne e Belun identifika no hili tópiku idozus no titulu Prosesu Pagamentu ba Idozus no Potensialidade ba Konflitu ba halo peskiza hodi hatene kle an problema hirak ne e nia abut loloos. Programa AtReS hetan kazu insidente ne ebé akontese, refere liubá disputa família relasiona ho osan subsídiu no mós insidente lubuk ida mak hatudu ema deskoñesidu asalta benefisiáriu sira hodi foti sira nian osan, oho, ataka no halo asaun abuzu seksuál. Seluk tán kazu konflitu entre ekipa fahe osan husi MSS-SESS nasionál no distritál tanba idozus balu simu osan no balu la e, balu falesidu/a maibé naran sai nafatin iha lista editál, balu simu períodu ida ka rua no ikus mai naran lakon husi lista editál nian. Kondisaun ne e iha komunidade mosu duni deskontente sosiál ne ebé mak ba futuru iha pontensia ba kria konflitu entre idozu sira ho ekipa MSS-SESS ne ebé fahe osan ne ebé mak la halo tratamentu justu husi programa asisténsia sosiál tuir polítika Estadu no Governu ba idozu sira. Membru sira ne ebé tuir kriteria loloos no laiha manipulasaun ne ebé mak atu simu pagamentu bele aumenta maka as. Kuandu ema barak liután mak sei simu pagamentu, se 17

18 karik laiha resposta ba asuntu balun ne ebé identifika iha relatóriu ne e nu udar preokupasaun, iha posibilidade katak númeru konflitu relasiona ho prosesu pagamentu idozus nia eskalasaun bele sai boot liután. Observasaun ida ne e fó motivasaun ba Belun atu hahú halo peskiza kle an liután atu estuda dezafius liga-bá prosesu distribuisaun (subsídiu ba idozu sira) no ninia impaktu iha moris komunidade. Dadus husi rezultadu peskiza ida ne e hatudu duni dezafius ne ebé benefisiáriu no sira nia família hasoru husi prosesu pagamentu ne ebé iha pontensiá atu hasa e tensaun iha komunidade. Polítika Asisténsia Sosiál ba Idozus Sira Hahú husi primeiru governu konstitusionál to o fali Governu AMP, halo ona mudansa boot-liu ba resposta atendementu nesesidade ema idozu sira liuhusi faze barak ba dezenvolvimentu polítika asisténsia sosiál no kontinua ba Governu Bloku Kolegasaun (BK) agora. Polítika atuál dezenvolve liuhusi dalan ida ne ebé naruk tebes, hodi fornese rekursu ba asisténsia sosiál ba ema idozus iha país ne e, no mós kria polítika ida ne ebé ekilibriu no propórsionál ba ema idozu sira tuir dekretu lei No. 19/2008 Subsídiu de Apoiu ba Idozus no Invalidu Sira. Governu atuál mós dezenvolve programa asisténsia sosiál ne ebé luan no kompriensivu, inklui asisténsia ba idozus ne ebé tinan to o ona neen-nolu. Polítika ida ne e mak susesu boot ba governu ne ebé hetan apresiasaun husi família sira. Tuir lei inan artigu 56 Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste kona-ba Seguransa no Tulun Sosiál Nian pontu (1) Sidadaun hotu-hotu iha direitu ba seguransa no asisténsia sosiál, tuir lei haruka. Bazeia ba lei ida ne e hatudu komprensivel loos, maka programa Primeiru Governu no to o IV Governu Konstitusionál planea tiha ona subsídiu ba apoiu idozus no ema invalidu/defisiente sira. Atu haforsa no ko alia kona-ba dekretu lei nu udar prestasaun ho osan ne ebé mai husi Orsamentu Jerál Estadu (OJE) hodi ajuda katuas-ferik nu udar idozus ne ebé hela iha territóriu nasionál hodi bele hetan moris ne ebé di ak liu. Lei númeru 19/2008, Artigo 5 dehan katak Kondisaun sira atu fó apoiu ba idozus sira, artigu ne e fó rekoñesimentu direitu subsídiu ba idozus depende ba rekerente ida-idak atu halo tuir kondisaun hirak tuir mai: a) Nu udar timor oan; 18

19 b) Hela fatin iha territóriu nasionál pelu menus tinan ida konta husi loron ne ebé nia aprezenta reqerimentu ba subsídiu ne e; c) Tenke iha idade tinan 60 ba leten. Entrevista ho Diretora Diresaun Nasionál Seguransa Sosiál (DNSS) hetan informasaun katak tuir polítika Governu, prosesu pagamentu idozus sei hala o liuhusi Ministériu Finansas (MF) tanba sira mak kaer osan no Ministériu Solidaridade Sosiál (MSS-SESS) sira mak kaer lista editál jerál iha prosesu simu osan. MSS-SESS mós halo prosesu tau matan (monitorizasaun), tanba MSS-SESS iha dever atu salva osan Estadu, prosesu halo tuir lei. Informasaun ne ebé Belun halibur sujere katak benefisiáriu sira uza osan ne e hodi suporta sira nia moris loroloron. Maski idozus balu mós uza osan subsídiu ne e ho maneira ne ebé la apár ho objetivu polítika asisténsia sosiál, hanesan ezemplu uza ba (futu-manu, joga karta no ba fatin prostituisaun nsst). Lei ne ebé iha atu garante Estadu no Governu fó seguransa no asisténsia sosiál ba idozus no defisiente sira. Polítika kona-ba idozus refere ba (lei 19/2008 Artigu 20 Katuas no Ferik sira), ne ebé mak to o tinan 60 ba leten hetan protesaun espesiál husi Estadu no tuir artigu 21 katak (Sidadaun ne ebé iha defisiensia) no fortifika ho artigu 56 katak (sidadaun hotu-hotu iha direitu ba seguransa sosiál no tulun ka asisténsia sosiál). Dekretu lei 19/2008 (Subsídiu ba Apoiu Idozus no Invalidu sira ne e, hatudu katak idozu sira no defisiente sira iha direitu ba protesaun Sosiál). Governu fó asisténsia sosiál iha distritu hotu-hotu, rezultadu entrevista ho Diretora Nasionál DNSS hato o katak - iha 2006, halo reajustamentu ba dadus, lista hamutuk hatudu ema 17,000 ba suku 442 ho totál ema hamutuk 5,000 ne ebé tuir prosesu, hetan ona pagamentu. 6 Ministra MSS-SESS hato o katak Dadus agora sa e maka as liután, asisténsia ba benefisiáriu idozu sira: ema hamutuk na in husi Distritu 13 maibé, aprova idozus ema na in Governu aloka osan ho valor US$40.00 millaun ba idozu sira, iha gastu orsamentu to o tinan 2011) 7, númeru aumenta nafatin sa e iha tinan Rezultadu entrevista ho Diretora Nasionál Ba Seguransa Sosiál (DNSS) Sra. Mota, Aida, iha ofisiál Kaikoli Fulan Jullu Informasaun husi Ministra Solidaridade Sosiál iha panelista, Sra. Maria Domingas Fernandes Alves Kursu Defeza no Seguransa, realiza husi Casa Militar Gabinete Prezidente da Repúblika Timor-Leste husi 17 Outubru to o 2 Dezembru 2011 iha Akademia Polísia Komoro, Dili, Timor-Leste. 19

20 Ho lei ida ne e ema treseira idade ka idozus, hetan apoiu subsídiu husi Estadu ka Governu ho valor tuir Dekretu lei No. 18/2008 artigu 8 Totál osan ba subsídiu de apoiu parte (1 no 2). Tuir lei Totál osan ba subsídiu de apoiu bele altera liuhusi diploma konjunta membrus Governu sira nian ne ebé kaer tutela ba protesaun sosiál no finansas; Totál osan ne ebé ema ida simu labele boot liu um tersu (1/3) husi saláriu mínimu estipuladu ba funsaun públika iha tinan ne ebé la o hela no labele ki ik liuhusi totál ne ebé fó iha tinan uluk. Aplikasaun lei ne e, Governu agora tau osan ba kada fulan ho montante US$30.00 ba ema idozus no defisiénte sira. Tanba konsidera sira nia tinan la produtivu ona no laiha kbi it atu serbisu ba sustenta sira nia moris rasik. Entidade Estadu ne ebé responsavel atu fó subsídiu ba idozu sira mak Sekretáriu Estadu Seguransa Sosiál iha MSS-SESS. Banku mundiál halo ona peskiza no fó sai rezultadu ba parte protesaun sosiál liuhusi kolaborasaun ho MSS iha tinan Rezultadu hatudu katak iha dezafiu oioin iha prosesu implementasaun asisténsia sosiál, ida ne e sai baze ba relatóriu husi peskiza ne e. Dezafiu sira ne e mak inklui falta kuadru polítika ba asisténsia sosiál, kapasidade administrativa ne ebé menus, no infraestrutura limitadu. Iha parte administrasaun, envolve entidade barak tebes, hanesan Ministériu no lider lokál sira, no mós Igreja. Ida ne e aumenta tán dezafiu no sai komplikadu. Iha etapa prinsipál haat ne ebé identifika hanesan dezafiu: 1. identifikasaun benefisiáriu sira; 2. asesu ba benefisiu; 3. prosesu keixa no reklamasaun sira; 4. Jestaun ba monitorizasaun, avaliasaun no implementasaun. Iha parte identifikasaun benefisiáriu, seidauk iha sistema úniku. Rejistu la o iha komunidade liuhusi autoridade lokál sira, verifikasaun sentralizadu iha Dili. Kona-ba asesu ba benefisiu, barak mak laiha informasaun klaru fahe informasaun entre parte sira envolve seidauk la o di ak, nune e mós infraestrutura bankaria sei limitadu. Kona-ba prosesu keixa, reklamasaun sira, no resposta; iha problema ho relatóriu keixa sira ne ebé la eziste. Lider lokál sira koko atu fó resposta maibé difisíl tanba ne e ministériu mak bele fasilita. Iha MSS mós laiha jestaun ba monitorizasaun no evaliasaun (M&E), no implementasaun. 8 8 Sra. Fernandes, Rita nu udar Espesialista Protesaun Sosiál husi Banku Mundiál nia aprezentasaun iha Diskusaun Meja Kabuar, Hotel Vila Verde Dili, dia 27 Agustu

21 Rezultadu Peskiza no Análize Ba sidadaun ne ebé tama ona ba kategoria treseira idade (idozus) hetan benefísiu balun iha sira nian moris, maski iha peskiza ne e komunidade barak mak hato o sira nian preokupasaun nu udar sentimentu deskontente maibé iha parte seluk sira mós rekoñese katak asisténsia sosiál ne ebé Estadu fó liuhusi Governu (MSS-SESS) fó duni tulun ba idozu sira. Benefisiáriu sira ne ebé hetan ona subsídiu osan US$30.00 husi pagamentu, sira uza duni hodi sustenta ba hadi ak moris. Maski la barak maibé idozus balu uza osan ne e hodi halo atividade sosio-ekonómiku hanesan negosiu ki ik hodi hadi a vida moris família liuhusi loke kios, reforsa atividade movimentu negosiu iha merdaku iha area rurál liuhusi sosa no fa an sasan produtu lokál no roupa obralan tuir sira nia kbiit rasik ho osan ne ebé sira simu. Benefísiu espesífiku seluk hanesan halo ka hadi a uma, modál ba hakiak animál, sosa aihan, tratamentu saúde. Bazeia ba rezultadu entrevista no FGDs, idozus balu hato o katak ho osan subsídiu ne e bele ajuda tebes sira atu selu oan ka bei-oan ba eskolaiha nivel báziku. Seksaun sira tuir mai identifika preokupasaun no dezafius balun relasiona ho implementasaun polítika ne e, hodi bele loke hanoin konstrutiva kona-ba oinsá bele minimiza poténsia ba konflitu liga-bá polítika asisténsia sosiál ba idozus. I. Ameasa Seguransa Ba Benefisiáriu Sira a. Sentru pagamentu dook husi benefisiáriu sira nia hela fatin Bazeia ba rezultadu entrevista ho Sra. Aida Mota nu udar Diretora Direcção Nacional Seguransa Sosiál (DNSS), hato o katak iha Dekretu lei N. 18/2008, kona-ba idozus hetan subsídiu Artigu 19 (Reqerementu Ba subsídiu Ba Apoiu). Atu hetan oportunidade ida ne e, katuas-ferik sira presiza halo rekerementu ba MSS-SESS, priense formulariu no assina. Prosesu halo iha fatin ne ebé besik husi sira hanesan iha administrasaun subdistritu, sede suku, postu polísia, fatin hirak ne e mós uza hodi fahe osan pagamentu sosiál direta. 21

22 Fatin hirak ne ebé mensiona iha leten ne e, balun dook husi benefisiáriu sira nia hela fatin, nune e laiha garantia ba seguransa. 9 Rekomendasaun husi komunidade ne ebé involve iha peskiza katak, karik bele simu iha nivel suku maka ema ne ebé atu mai simu sira nian pagamentu, tuir orariu ba kada aldeia atu bele fasilita ema labele hein malu to o loron ida ka kalan ida tomak. Relasiona ho preokupasaun hirak ne e família balu hato o katak ferik/katuas ne ebé vulneravel ka kondisaun fíziku la permite liga-ho razaun seguransa, sira nian oan ka beioan bele reprezenta sira hodi ba simu sira nia osan. Maski nune e iha fatin balun iha keisa husi idozu sira rasik katak, oan ka bei-oan sira ba simu tiha osan, gasta liutiha no la fó ba na in. Iha m os keisa seluk ne ebé konsege hetan iha peskiza ne e maka, xefe aldeia balun ne ebé reprezenta sira hodi ba simu sira nian osan, maibé baihira fila dala ruma fó uitoan de it ba na in sira. Atu konfirma dezafiu ne ebé hetan husi baze, Belun halo entrevista ho Diretora Nasionál Seguransa Sosiál (DNSS) Ministériu Solidaridade Sosiál, rekoñese no hato o katak Iha risku pesoál, hanesan ezemplu depois sira simu osan hetan ameasa husi ema ka grupu balu hodi hadau sira nian osan bainhira la o mesak iha dalan no fila ba uma, informasaun atuál bele haree iha parte (c. Idozus sai tarjetu husi grupu kriminál...) relatóriu ne e tuir mai. Ne e posivel bele akontese tanba distánsia fatin pagamentu pensaun dook husi sira nia uma. Aumenta tán ho garantia seguransa ne ebé laiha ba idozu sira. Maibé atu ajuda minimiza risku ne e, katak oan sira bele reprezenta inan/aman hodi ba simu osan, liuliu idozus ne ebé iha preokupasaun ba saúde no labele la o dook. Maibé presiza tuir prosesu katak, resiza iha deklarasaun husi na in hodi fó fiar ba nian oan atu simu pagamentu ne e. Ekipa MSS-SESS mós presiza hetan deklarasaun médiku no buka dalan atu lori ema ne e ba konsulta medisina, katak Diretora DNSS. Iha entrevista ne e mós Diretora DNSS hato o katak, progarama ne ebé di ak ba hotu-hotu katak sensibiliza povu atu hetan tratamentu justu, maneira distribui osan liuhusi banku ho MSS-SESS servisu hamutuk atu halo mobile banking lori sira nian osan ba selu iha povu 9Rezultadu entrevista ho Diretora Diresaun Nasionál Ba Seguransa Sosiál (DNSS) iha ofisiál Kaikoli iha fulan Jullu 2011, ko alia kona-ba Dekretu Lei N. 18/ Artigu 19 (Reqerementu Ba Subsídiu Ba Apoiu). 22

23 nian fatin hahú ona iha distritu 5 ona. Presiza halo konsultasaun ho parte seguransa Estadu atu haree ba asuntu ne e kona-ba seguransa pesoál idozu sira ne ebé bainhira foti osan. Iha sujestaun husi autór sira ne ebé partisipa iha peskiza ne e dehan (MSS-SESS presiza servisu hamutuk ho PNTL nivel distritu ka subdistritu hodi fó seguransa ba lala ok pagamentu subsídiu, tantu ba ekipa fahe osan no mós ba seguransa idozus rasik. Iha DMK, MSS-SESS haktuir katak Governu iha esforsu atu servisu hamutuk ho PNTL hodi fó seguransa ba pagamentu maibé la ós ba idozu sira, tanba pesoál ka membrus PNTL la to o atu fó seguransa individuál ba idozus ida-idak ne ebé barak liu, tanba ne e idozus sira mak presiza tebes la o kuidadu no halo seguransa ba sira nia an rasik husi intentasaun ema ka grupu kriminál sira ne ebé hanoin aat ba iduzus nia osan. b. Dalan aat no laiha asesu ba transporte Dezafiu seluk ne ebé benefisiáriu sira hasoru mak kondisaun estrada husi suku ne ebé izoladu tebes nune e susar atu hetan asesu ba transporte. Idozus (katuas-ferik) sira la o de it ho distansia ne ebé dook hodi bele ba simu pagamentu idozus iha nivel subdistritu ka distritu. Ferik no katuas balu família kous de it hodi ba simu sira nia pensaun tanba komisaun labele fasilita, kondisaun nune e la bele ajuda povu no klaru katak iha kontradisaun boot ba polítika asisténsia sosiál. Katuas no ferik balun monu iha dalan no mate. Ezemplu husi kazu balun mak tuir mai: Benefisiáriu sira balu husi suku ne ebé izoladu tebes no estrada ladi ak no susar ba asesu transporte. Idozus (katuas-ferik) sira la o de it no dook sai no tun-foho, hakur-mota, sira tenke ba simu pagamentu idozus iha nivel subdistritu ka distritu no dala-barak hetan dezafius tanba laiha transporte. Katuas no ferik balu monu iha dalan no mate hanesan insidente iha Laklo, Manatuto. Iha suku Mausiga, Hatubuiliku, Ainaro akontese ba katuas matebian Sr. Jose Saldanha ho tinan 79, iha dia 19 Marsu 2010 ho kondisaun moras la o ba simu osan maibé mate iha dalan. Preokupasaun seluk relasaun ho laiha transporte, ferik no katuas balu família kuus de it hodi hataan komisaun nian hakarak, kondisaun nune e la 23

24 bele ajuda povu no klaru katak iha kontradisaun boot ba polítika asisténsia sosiál, husu ba MSS-SESS atu bele hadi ak sistema ne e. Relasiona ho distánsia simu osan pagamentu ba asisténsia sosiál ne e, kuaze iha fatin hotu, idozus kestiona ho asuntu saúde no seguransa tanba la o dook hasoru difikuldade oioin. Haree ba preokupasaun sira ne e, husu ba MSS-SESS atu bele hadi ak sistema ne e. Relasiona ho distánsia simu osan pagamentu ba asisténsia sosiál ne e, kuaze iha fatin hotu, idozu sira kestiona ho asuntu saúde no seguransa tanba la o dook no hasoru difikuldade oioin. Iha Belun nia atividae Diskusaun Meja Kabuar (DMK) loron , sua Excia Sr. Vitor rekoñese tebes katak fasilidade transporte sai preokupasaun boot ba idozu sira, relasiona ho asuntu ne e Governu koko haree oinsá atu bele responde maibé, dezafiu sei hasoru nafatin tanba alokasaun orsamentu Estadu ne ebé ki ik liu ba unidade operasionál atu bele prepara ka fasilita transporte. Señor Vitor mós haktuir katak fatin pagamentu labele kobre to o nivel suku, bele halo iha nivel subdistritu de it. Loron ba halo pagamentu mós limitadu tebetebes (presiza loron 10 de it) ba funsionariu sira. c. Idozu sira bele sai tarjetu ba ema kriminál bainhira ba simu osan Nafatin ho razaun katak durasaun tempu ne ebé naruk to o fulan neen ka tinan ida ho osan montante US$ kada fulan-neen no US$ kada tinan-ida iha posibilidade atu bele kria mós konflitu entre familia idozu sira no bele iha risku husi ema ka grupu deskoñesidu. Tuir rezultadu entrevista no FGD, sira mós hato o preokupasaun ne ebé razoável liu no potensiál tebes ba kria konflitu mak fó hatudu hela ba ema ka grupu deskoñesidu sira ne ebé hanoin aat atu tau-matan tuituir ba ema idozu sira hodi foti ka hadau sira nian osan. Bazeia ba dadus insidente ne ebé monitor Belun foti iha subdistritu balun hatudu katak idozu sira ne ebé simu pagamentu, sai vulneravel no ladún seguru tanba sira mak sai alvo ka tarjetu ba krime husi ema deskoñesidu sira. 24

25 Ezemplu balun hanesan akontese iha subdistritu Quelicai Baucau. Ferik ida hetan asalta fíziku no hetan ameasa psikolojia tanba osan subsídiu. Tipu insidente ne e akontese mós iha fatin seluseluk. Ema no joven deskoñesidu balu ataka ferik no katuas sira iha dalan, iha to os, natar, tua-huun husu sira nian osan ho obriga presaun. Wainhira fó osan maka ema deskoñesidu ne e fó ameasa no bele baku ka oho. Kondisaun hirak ne e hatudu katak, idozu sira sai vítima husi rezultadu asisténsia sosiál. 10 Ba kestaun hirak ne e iha sujestaun no rekomendasaun balun husi partisipantes peskiza sira katak, refere ba idozus karik bele valoriza osan balun ho hahan/foos no sasan nesesidade seluseluk, maibé ekipa peskizador halo konfirmasaun ba idozu sira seluseluk iha kontradisaun boot no la aseita ideia ne e. Ho kondisaun no situasaun defisíl hirak ne e maka benefisiáriu sira hasoru defikuldade atu ba halo atividade hanesan ba to os/natar, no seluseluk tán ba sira ne ebé mak sei bele halo atividade nu udar to os na in. Iha mós informasaun atuál ne ebé ekipa peskizador Belun hetan husi MSS-SESS bainhira entrevista katak kona-ba seguransa, la ós de it sai ameasa ba idozu sira de it maibé iha mós kazu seluk, ekipa MSS-SESS hetan asalta beibeik husi grupu deskoñesidu ho kostum ninja ataka kareta iha dalan bainhira ba baze hodi fahe osan. Ne e bele akontese tanba personel polísia ema ida de it no ne e la garante seguransa. Tanba ne e presiza rekomenda hodi aumenta personel polísia hodi fó seguransa ba atividade ne e 11. Bezeia ba rezultadu peskiza, ekipa Belun hetan informasaun katak iha mós issu balun fó ameasa no fó ta uk ba katuas-ferik sira hodi labele halo kartaun idozu atu nune e labele simu osan pagamentu. Rekomendasaun husi komunidade ne ebé mak hetan benefísiu husi asisténsia sosiál ne e karik Belun nian hanoin realístiku ka lae, depende orsamentu operasionál Estadu hodi apoiu ekipa MSS-SESS ba fahe osan to o iha nivel suku sira. II. Frakeza Iha Sistema Administrasaun a. Laiha orariu ne ebé viável atu foti osan 10Fontes informasaun hetan husi rezultadu peskiza liuhusi entrevista no FGDs husi Fatin oioin husi Jullu to o Setembru Rezultadu entrevista ho Diretora Nasionál Ba Seguransa Sosiál (DNSS), Sra. Mota, Aida. Iha ofisiál Kaikoli Fulan Jullu

26 Problema kona-ba oras ba simu osan, konsege hetan husi peskiza ne e katak husi ekipa MSS-SESS no MF dala ruma fahe osan hahú husi dadeersan to o fali kalan iha oras 12am liu no iha fatin balun hahú fali iha tuku 02:00am, relasiona ho kondisaun ne e rezulta problema hanesan (toba iha area ka fatin nakloke hanesan jardin, ai-huun no seluseluk) besik fatin pagamentu. Ezemplu real ne ebé ekipa peskiza hetan katak kazu akontese iha Mantuto, impaktu husi kondisaun ne e halo idozu sira balu moras tanba katuas no ferik ona. Ba ekipa Governu ne ebé mai fahe osan mós sente laiha deskansa no kole tanba servisu liutiha oras 12. Issu hirak ne e Belun koko atu halo konfirmasaun ho MSS-SESS liuhusi entrevista ho Diretora DNSS hato o katak sempre hetan ejizénsia husi idozu sira atu bele simu tuir durasaun tempu to o kalan tanba sira mai husi fatin dook lakohi atu adia ba fali loron aban tanba hein kleur, konsekuénsia hirak ne e sira iha dalan hetan moras no hasoru problema oioin. 13 b. Deskontentamentu ba mudansa kalendariu atu bele simu osan Problema kona-ba tempu no períodu, bazeia ba rezultadu peskiza iha fatin barak hato o katak benefisiáriu sira nian preokupasaun ba sistema simu osan pensaun. Iha faze primeiru simu osan kada fulan tolu, tuir mai simu kada fulan neen. Balu hato o preukupasaun ba durasaun tempu ba simu osan, idozu sira simu osan ba fulan neen ka fulan 12 ne e kleur liu. Tempu ne ebé kleur liu benefisiáriu sira sente katak dala-ruma sira falesidu/a mak foin sira nian osan mai. Presiza halo sosializasaun ba benefisiáriu sira katak tempu ba halo pagamentu subsídiu iha ona mudansa, ema bele mai simu nia osan bainhira de it iha banku BNCTL durante tinan ida nia laran, maibé mudansa ne e foin aplika iha distritu neen ( Aileu, Baucau, Covalima, Dili, Oekusi no Vikeke) nu udar pilotu. Kazu seluk ne ebé akontese, ema balu durante tinan ida liutiha ona maibé ba simu osan ba fulan neen de it. Tanba ne e, sira rasik rekomenda katak di ak liu kada fulan tolu, sira bele simu osan subsídiu. 12Rezultadu entrevista no FGDs ho idozus no membrus veteranus iha suku Sau, Aiteas, Kribas, Leohaat no suku Kairui iha Distritu Manatuto dia 22 to o 26 Agusto Rezultadu entrevista ho Diretora Nasionál Seguransa Sosiál (DNSS), Sra. Mota, Aida. Iha fulan Setembru 2011 iha nasionál sentru ofisial MSS Kaikoli Dili. 26

27 Preokupasaun seluk, mak benefisiáriu sira sente katak, ba tempu ne ebé kleur hodi hein pagamentu, halo sira lakon tempu barak ba servisu seluk. Organiza fatin no tempu ne ebé ladún efetivu, implika mós ba pasiensia ema nian atu forma iha fila/antrian. Dala ruma mosu dezentendimentu entre benefisiáriu (katuas/ferik) ne ebé hein pagamentu. Kondisaun ne e halo benfisiáriu balu monu dezmaia no hetan kanek. Asidente ne ebé akontese iha Becora, katuas ida ema dudu monu iha tempu hein malu hodi simu osan idozu, hafoin fila ba uma katuas ne e iis kotu (mate). Kazu hanesan ne e mosu iha fatin barak, nune e presiza hadi ak kondisaun hirak ne e. c. Fallansu Baze de Dadus ba Benefisiáriu Sira Fallansu iha koordenasaun no fahe informasaun Informasaun la klaru ba benefisiáriu sira no frakeza iha prosesu pagamentu osan ba benefisiáriu sira iha banku la hatudu seriedade tuir tempu, dala ruma atraza. Kondisaun ne e bele kria konfuzaun ba benefisiáriu kona-ba prosesu pagamentu ne e. Transferénsia liuhusi banku mós hasoru atrazus, wainhira sira ba atu simu osan maibé osan laiha, tanba seidauk transfere. Tuir Belun nian análize issu hirak ne ebé rekolla husi komunidade dalaruma boatus de it, bele mós konkretu maibé ne e mak benefisiáriu sira nia preokupasaun ne ebé hato o. Importante presiza konsidera katak sira lahetan klarifikasaun loloos tanba ne e, presiza tebes fahe informasaun ba benefisiárius hodi sira esklaresidu no bele ajusta ho kondisaun ka situasaun. Relasiona ho preokupasaun ba idozus ne ebé falta informasaun, iha atividade Diskusaun Meja kabuar (DMK) kontinua husu ba MSS-SESS no BNCTL liuhusi kooperasaun atu halo sosializasaun informasaun ba komunidade liuliu ba idozus sira diretamente no mós liuhusi media, TVTL ka radio kona-ba mudansa ruma liga-bá prosesu pagamentu idozus Sr. Sousa Gaudencio, husi FONGTIL nia intervensaun iha Diskusaun Meja Kabuar, Hotel Vila Verde Dili, dia 27 Agustu

28 Tarjetu benefisiáriu sira barak mak lahatene lee no hakerek (análfabetu), tanba ne e sira susar tebes atu hetan informasaun klaru. Dala ruma tuir Lei sira labele simu, maibé sira mai involve iha prosesu forma-fila/antrian no ikus mai laiha rezultadu halo sira la satisfeitu. Sira mai hein kleur maibé ikus mai osan laiha no seidauk transfere husi banku sentrál Dili ba banku rejionál hanesan ezemplu Banco Nacional Comerciu de Timor-Leste. Impaktu seluk ba sira balu mak tenke tun ka vizita fatin pagamentu maibé laiha rezultadu, ne e akontese tanba sira nia naran balu iha lista editál jerál laiha, karik iha data báziku mak iha fallansu ruma, maibé sira la ba check hodi hadi ak antes, to o tempu atu ba simu osan, mak sira ba tuir prosesu forma-fila no ikus mai idozus ne ebé refere la simu osan no hato o protestu ho razaun sira so e tempu no lakon osan ba transporte. Preokupasaun hirak ne e idozus balu hato o ona ba ekipa MSS-SESS no ekipa finansas fahe osan nian maibé responde katak data mak erru no koko atu hadi ak. Belun nota katak Governu liuhusi Ministériu Justisa kria hela sistema Billete identidade nasionál ida. Bainhira sistema ne e estabelese ona, ligasaun entre database benefisiárius sira ho sistema identidade nasionál bele fasilita di ak liu refere verifikasaun dadus ne e no hatan ba dezafius ho prosesu rejistu no verifikasaun dadus ba benefisiárius sira. 15 Banku Mundiál nia aprezentasaun, haktuir katak identifikasaun úniku hala o ona dezde 2010 liuhusi hasai Billete Identidade Nasionál (BIN) husu atu idozu sira bele hetan mós BIN hodi nune e bele fasilita prosesu di ak liután agora dadaun atu halo tratamentu ba BIN foin hala o hela iha Dili no distritu tolu iha area fronteira hanesan (Bobonaro, Covalima no Oekusse) maibé seidauk loke iha territóriu tomak no planu ba futuru bele ba distritu 13 hotu. Iha preokupasaun seluk, sistema ko a osan ba kada benefisiáriu ho montante $2.00 husi banku ba selu proseu administrasaun komesa husi fulan Janeiru 2012, maibé durante ne e laiha informasaun klaru liuhusi sosializasaun ba benefisiáriu sira. Presiza hatene katak bazeia ba entrevista ho ema importante iha banku dehan osan ko a ne e rai nafatin ba sira nia númeru bankaria no nafatin ba benefisiáriu sira nian, la ós fó ba banku. 15 Banku Mundiál, Timor-Leste Social Assistance Public Expenditure and Program Performance Report, 24 Juñu

ViolasaunAmbientalDec2018pptx

ViolasaunAmbientalDec2018pptx APRENDE HAMUTUK ESPERIÉNSIA AT KONA BA VIOLASAUN LISENSAMENTU AMBIENTÁL HUSI IMPLEMENTASAUN PROJETU BOOT SIRA IHA TIMOR-LESTE Diskusaun Nakloke iha Programa Ita ba Ita LH nia Public Fundraising. Dili,

More information

LHOxfamOJE3May2019te

LHOxfamOJE3May2019te Observasaun no Analiza ba Politika Governu Iha Jeral Estadu La o Hamutuk Dili, 3 Maiu 2019 Outline Prioridade iha livru OJE Objetivu OJE Fontes Finansiamentu OJE Sustentabilidade Fundu Petrolíferu RAEOA-ZEESM

More information

CBA FAQs_TETUM

CBA FAQs_TETUM MOBILIZASAUN KOMUNITÁRIU Hapara violénsia hasoru feto liuhosi asaun komunitária PERGUNTA SIRA BAIBAIN EMA HUSU (FAQS) SETEMBRU 2017 Pergunta sira baibain ema husu (FAQs) kona-ba Nabilan nia Serbisu Mobilizasaun

More information

República Democrática de Timor-Leste

República Democrática de Timor-Leste República Democrática de Timor-Leste Introdusaun Prinsipiu ne ebé durante aplika ba Orsamentu Jeral Estadu presiza tama vigôr no nia implementasaun hahú iha loron 1 fulan Janeiru. Wainhira seidauk vigôr,

More information

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d Nota Prátika 8 Jéneru no Pakote Matéria RSS Halo Polítika kona-ba Seguransa Nasionál no Jéneru KONTEÚDU Tanba sá mak jéneru ne e importante ba polítika seguransa nasionál? Oinsá mak bele integra jéneru

More information

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby)

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Pamfletu ida-ne'e fó informasaun konaba teste raan (koko raan) ne'ebé baibain oferese no

More information

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-district Nitibe, District Oecussi Janeiru 2013 Durante

More information

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone:

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: 3317202 E-mail: komunikasaun@estatal.gov.tl Suporta hosi: Programa Apoiu Governasaun

More information

REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupa

REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupa REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupasaun nasionál Insidente hamutuk 10 iha Novembru no

More information

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insidente violénsia ne ebé akontese loro-loron iha teritoriu

More information

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtRes) Maiu-Junhu 2010 Atividade TNI indika tensaun tamba demarkasaun fronteira seidauk rezolve iha Oe-cusse 16 Julhu 2010 Sistema AtRes (Sistema Atensaun no Responde

More information

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc REVISTA SITUASAUN MARSU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN u PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu KRM PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu Konsellu

More information

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final Relatóriu Monitorizasaun Insidente Violénsia Eleitorál iha Eleisaun Prezidensiál 2017 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) Dokumentasaun NGO Belun, Kampaña no Eleisaun Prezidensiál, 20 Marsu 2017.

More information

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL DISKURSU SUA ESELÊNSIA, PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE DR. RUI MARIA DE ARAÚJO NIAN BA LANSAMENTU BA TIMOR-LESTE NIA DOKUMENTU POLÍTIKA KONA BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS Dili 29 Agostu

More information

ETAN for UNTL

ETAN for UNTL Solidaridade ba Timor Leste husi povo EUA no rai seluk. ETAN no IFET Charlie Scheiner, UNTL, 17 Abril 2009 http://www.etan.org East Timor Action Network/U.S. Rede Aksaun Timor Leste/EUA Hahu 10 Dezembru

More information

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu Anuál Ajénsia Nasionál Dezenvolvimentu RDTL nian 18 Jullu 2013 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste

More information

DebateRai2Julhu2012

DebateRai2Julhu2012 Rede ba Rai Sekretariadu, Fundasaun Haburas, Rua Celestino da Silva, Farol, Dili- Timor-Leste Email: redebarai@gmail.com Telemovel: +670 7922648 Rede ba Rai nudár mahon ba Organizasaun besik 20 ne ebé

More information

TransVieira

TransVieira Kandidatu PR Sr. Amorin Vieira Ema hotu iha Timor hakfodak bainhira Sr. Amorin kandidata nia an hanesan Prezidente hodi bele kandidata ho lider sira seluk iha TL. Saida mak sai hanesan motivasaun husi

More information

Relatóriu Final_EA_LH2018 1

Relatóriu Final_EA_LH2018 1 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final REVISTA SITUASAUN MARSU 2013 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA ATENSAUN IHA FULAN IDA NE E: Buatus Grupu 51 Kaer Aikulit at Tensaun Konflitu iha Fronteira Asaun Violénsia entre grupu arte marsiais balu TENDENSIA KONFLITU

More information

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc Introdusaun Mahein Nian Lian Nú. 33, 27 Abril 2012 Serbisu Polisia Tránzitu no Siguransa Rodoviária 1 Serbisu polisia tranzitu no siguransa rodoviária (parajen, hein kareta fatin) hanesan serbisu ne ebé

More information

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx MODUL III JLIDERANSA Belun Rua No. 5 de Farol PO. Box 472 Telefone: +670 3310 353 www.belun.tl 1 Lideransa iha Organizasaun... 3 A. Jeitu no lalaok lideransa... 4 B. Komunikasaun... 5 C. Transparensia...

More information

TLDPMEconomia24Jul2014te

TLDPMEconomia24Jul2014te Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor- Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2014 Setór Estratéjiku Ekonómiku 25 Jullu 2014 Konteúdu Introdusaun...1 Dezenvolvolve ekonomia sustentável no ekitavel...2

More information

InflRD7te.pdf

InflRD7te.pdf Nota Informativa Kona-ba Inflasaun Iha Timor Leste Moda Inflasaun o 2010. Linha Azul iha grafiku ida- - aumentu ida- - uke média iha tinan neen tinan 2011. flasaun. Fátor prinsipál husi inflasaun mak ai-han

More information

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx Planu&Estratéjiku&Rede&ba&Rai& 2015"2018 2 Konteúdu Introdusaun*...*3 Istoria*Rede*ba*Rai*...*3 Planu*Estratejiku*2015* *2018*...*5 Observasaun*Forsa*no*Limitasaun*Prosesu*Planu*Estratéjiku*...*6 Estrutura*Relatoriu*Ida*Ne

More information

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun A. Introdusaun Many Hands International nu udar ONG ida nebe mai hahu nia serbisu iha

More information

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 Rede ba Rai (RbR) Copyright 2019 Rede ba Rai kompostu husi organizasaun

More information

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1 4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 4/17/2019 Intro Sumariu Hodi Integra hamutuk pratika save konsumu manutolun iha kampana vasinasaun moras manu husi departementu

More information

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP)

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Asosiasaun Chega! ba ita (ACbit) Asia Justice and Rights

More information

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Timor-Leste Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik

More information

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé tasi haleu (kosteiru) iha direitu atu determina sira-nia

More information

BriefingBankadaDez2018te

BriefingBankadaDez2018te PIB Petróleu PIB Naun-petróleu 2013 2014 2015 2016 $4,234 (75%) $1,415 (25%) $2,591 (64%) $1,454 (36%) $1,496 (48%) $1,609 (52%) $820 (33%) $1702 (67%) Produtivu (agric.& manuf.) $306 $310 $294 $305 Reseita

More information

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideransa nutrisaun di ak, Sua Eselénsia Prezidente Repúblika

More information

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_ DISKURSU HOSI ESELÉNSIA PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE, DR. RUI MARIA DE ARAÚJO, IHA BIBAN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2016 Parlamentu Nasionál Loron 1, fulan

More information

LIA ULUK

LIA ULUK ESTATUTU FFS LIA DAULUK Fundasaun Foin Sãe ne ebé ho lia badak FFS ne e orgaun Juventude ne ebé maka moris iha tinan 2011. Uluk nanain Juventude ne ebé iha inisiativu atu organiza povu Timor Leste hola

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projetu Lei Nú. 9/III kona-ba Pensaun Mensál Vitalísia ba

More information

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another copy

More information

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 3321040 no +670 7234330, email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial Governu ba Asuntus Petroleu 1 Istória Badak Tasi Timor

More information

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013 ANALIZAA POTENSIÁL KONFLITU Trimestre XII Outubru 20122 to o Janeiru 2013 Monitorizasaunn programa AtReS (Atensaun no Responde Sedu) ba relatoriu Trimester XII, ne ebé kobre periodu Outubru 2012 to o Janeiru

More information

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Saida mak kankru susun ne e? 4 Saida mak ezame-médiku ba susun? 5 Rezultadus ezame-médiku ba susun 8 Halo eskolla ida benefísius no riskus posível

More information

World Bank Document

World Bank Document Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized 43480 Timor-Leste s Foin-sa e iha Krize: Analiza Situasional kona ba Opsaun Politika

More information

LHSubPNOJE2018te

LHSubPNOJE2018te La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitoriza no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel : +670 332 1040 Email : laohamutuk@gmail.com Sítiu : www.laohamutuk.org

More information

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan 2011 2015 AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS 1 Mapa Dalan iha Setór ne e 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór ne e a. Atividade bankáriu

More information

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e suporta husi povu Amerikanu liu husi Ajénsia Estadus Unidus

More information

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu s INSTITUTU BA PESQUIZA/INVESTIGASAUN, ADVOKASIA NO KAMPAÑA Timor-Leste Institute for Research, Advocacy and Campaigns Add: Rua Gov. Celestino da Silva-Farol, Aldeia Lirio, Suco Motael, Vera Cruz, Dili

More information

Remembering the past Final Tetum

Remembering the past Final Tetum TIMOR-LESTE HANOIN-HETAN PASADU Rekomendasaun sira atu harii ho efikás Programa Nasionál ba Reparasaun no Institutu Públiku ba Memória Publikasaun Amnesty International Publikasaun dahuluk iha Fevereiru

More information

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK!

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK! VALORIZA AGRIKULTÓR SIRA-NIA LIAN NO SIRA-NIA MATENEK Relatóriu Konsultasaun ho Agrikultór-sira Relatóriu husi: Institutu Timor-Leste ba Monitorizasaun no Analiza Dezenvolvimentu Agostu 2011 i VALORIZA

More information

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C INSTITUTUBAPESQUIZA/INVESTIGASAUN,ADVOKASIANOKAMPAÑA Timor LesteInstituteforResearch,AdvocacyandCampaigns Add:RuaGov.CelestinodaSilva Farol,AldeiaLirio,SucoMotael,VeraCruz,Dili EmailAdd:lutahamutuk2005@yahoo.comorlutahamutuk.timorleste@gmail.com

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu Kazu ne e deskreve faktu sira no prosesu iha tribunál

More information

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

Konta Jeral Estadu 2011

Konta Jeral Estadu 2011 DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMAO NIAN IHA OKAZIAUN DEBATE KONA-BA KONTA JERAL ESTADU NIAN 2011 Parlamentu Nasional, Díli 11 Dezembru 2012 Sua Exelênsia Señor Prezidente Parlamentu

More information

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia 7 Teste adaptasaun koto nani iha Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobias Moniz Vicente, Luis Fernandes, Apolinario Ximenes, Maria Martins

More information

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Aileu demonstra prepara ai-han-super. Foto: Suzy Sainovski/World

More information

Graphic2

Graphic2 KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Tradusaun La Ofisial KONVENSAUN INTERNASIONÁL DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Adotadu no

More information

LH konaba PAN Fome Zero

LH konaba PAN Fome Zero La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua dos Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information

Alkatiri4Feb2013en

Alkatiri4Feb2013en INTERVENSAUN IHA ABERTURA DEBATE LEI OJE 2013 SEKRETÁRIU-JERÁL FRETILIN NO DEPUTADU, HODI BANKADA PARLAMENTÁR FRETILIN NIA NARAN KOMBATE KIAK NO HATUUN INFLASAUN NU UDAR PEDRA-DE-TOQUE HODI LAO BA DEZENVOLVIMENTU

More information

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia okos. 80% povu hela iha area rurais, moris ho agrikultura subsistensia. Liu 1,500 labarik ho idade menus tinan lima mate kada tinan husi kondisaun bele prevene maizumenus

More information

Rezumu Politika_Cover_Tetun_Belun

Rezumu Politika_Cover_Tetun_Belun Dinámika Konflitu no Violénsia Liga ba Artes Marsiais iha Timor Leste ONG Belun Rezumu Politika Maiu 2014 Dokumentu ida ne e produz husi programa DAME (Democracy and Development in Action through the Media

More information

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc Anexu 2 ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR-LESTE (ARKTL) ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR LESTE (ARKTL) KONSTITUISAUN KÁPITULU Artígu 1 NARAN, STATUTA NO FATIN 1.1. Organizasaun nia naran: Organizasaun

More information

QUARTERLY REPORT

QUARTERLY REPORT RELATORIU BA FULAN TOLU NIAN FUNDU PETROLEU TIMOR - LESTE Ba fulan tolu remata iha 30 hu 2006 esenta ba Ministra Plano no Finansas Husi Autoridade Bankaria no PagamentusTimor-Leste nian INTRODUSAUN Relatoriu

More information

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Desenvolvimentu I/1a Rua Mozambique, Farol, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 5013 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org Justisa

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu julgamentu kazu iha Tribunál Distritál Oe-Cusse Periódu

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun:

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun: JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun: Sumáriu Kazu tuirmai ne e deskreve faktu sira no prosesu

More information

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G ««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no Governu VIII La o Hamutuk hakarak hato o parabens ba

More information

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est 9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar estadu demokratiku post konflitus, Timor-Leste (TL) sei

More information

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu Hosi S. Exelénsia Primeiru-Ministru, Sr. Taur Matan Ruak Loron 07 fulan-juñu tinan 2019 Introdusaun Iha tinan 17 ikus ne e, governu sira tuituir-malu iha ona susesu hodi hametin pás no estabilidade sosiál,

More information

Microsoft Word - judecsetesarailos_t

Microsoft Word - judecsetesarailos_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Justice Update Periodu : Dezembru 2009 Pubikasaun : Dezembru 2009 Railos Hetan Sentensa Tinan 2 Fulan 8 Tanba Simu no

More information

Microsoft Word - SK_TDB_ DEZEMBRU_2014 I _2_.doc

Microsoft Word - SK_TDB_ DEZEMBRU_2014  I _2_.doc JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Baucau Dezembru 2014 Sumáriu prosesu julgamentu kazu iha Tribunál Distritál Baucau- Periódu

More information

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Timor Leste ho asesu ne ebé siguru ba fini kualidade di

More information

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa SOBREVIVE IHA IMPUNIDADE Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Edisaun Daruak, Fevereiru 2018 Ekipa Hakerek Na in

More information

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holly Schauble 4 Fotografia: Membru komunidade iha Tutuala

More information

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost 11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacoste Seeds of Life Rezultadu teste adaptivu ba hare natar

More information

Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva

Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva Introdusaun Artigu ida-ne'e esplora dezafiu ida-ne'ebé

More information

DISCURSO DE

DISCURSO DE DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU RETIFIKATIVU 2012 NIAN Parlamentu Nasional, Díli 11 Outubru 2012 Sua Exelênsia

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Aktualizasaun Justica Periodo : Maiu 2008 Edisaun:... /2008 Perspektiva Legal Konaba Klemensia Prefasiu Iha loron 23 Abril

More information

PRELIMINARY STATEMENT TETUM

PRELIMINARY STATEMENT TETUM Misaun Observasaun Eleitoral husi Uniaun Europeia TIMOR-LESTE, Eleisaun Prezidensial no Lejislativa, 2017 DEKLARASAUN PRELIMINARIU DAHULUK 22 Marsu 2017 Timor-Leste organiza eleisaun prezidensial ne ebé

More information

Land_Law_tetum_Version_3_change[1]

Land_Law_tetum_Version_3_change[1] LEI Nº /2009 [Preâmbulo] REJIME ESPESIÁL KONA BA DEFINISAUN NA IN BA BENS IMÓVEIS NIAN KAPÍTULU I OBJETU NO DEFINISAUN SIRA Artigu 1.º (Objetu) 1. Lei ida ne e estabelese rejime espesiál ba definisaun

More information

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Heather Wallace, Agostu 2014 2 Persepsaun Husi Inan-Feton sira konaba Planeamentu

More information

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/ Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kul

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/ Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kul REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/2016 8 Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kulturál no iha mobilizasaun husi ita nia komunidade lokál

More information

República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas

República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun Índise Parte 1: Diskursus Primeiru-Ministru...

More information

Microsoft Word - wjureport125_t

Microsoft Word - wjureport125_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL PROVIZAUN ARTIGU 125 KODIGU PROSESU PENAL: LORI IMPLIKASAUN DILEMATIKU BA VITIMA VIOLENSIA DOMESTIKA HO APOIU HUSI: DILI,

More information

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies for Peace and Development (CEPAD) Timor-Leste no Johns

More information

16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia

16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia 16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia ESKOLA Ambiente ne ebé dezenvolve matenek ne ebé sira iha tuir

More information

Tema Liturjia domingu ikus Kuarezma nian konvida ita atu kontempla Maromak ne ebé, tan domin, tuun mai hasoru ita, fahe ita-nia umanidade, halo An sai

Tema Liturjia domingu ikus Kuarezma nian konvida ita atu kontempla Maromak ne ebé, tan domin, tuun mai hasoru ita, fahe ita-nia umanidade, halo An sai Tema Liturjia domingu ikus Kuarezma nian konvida ita atu kontempla Maromak ne ebé, tan domin, tuun mai hasoru ita, fahe ita-nia umanidade, halo An sai ema nia atan, husik ema oho Nia atu manán egoízmu

More information

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unidade mai husi soberania husi fronteira sira, valór husi

More information

Traditional justice workshop report _tetun_

Traditional justice workshop report _tetun_ JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAM PEMANTAUAN SISTEM YUDISIAL RESULTADU REPORTAJEN SORU MUTU KONA BA SISTEMA JUDISIAL FORMAL HO LOKAL Dili, East Timor Juliu 2002 KONA BA JSMP Program pemantaun

More information

Microsoft Word - BOLETIN EDISAUN I 2015.docx

Microsoft Word - BOLETIN EDISAUN I 2015.docx B O L E T I N Edisaun 01/2015 PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTÉGE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE BOA-GOVERNASAUN Adjuntos Provedor Simu Tomada de Posse Iha PN Dili Prezidente

More information

Microsoft Word - JSMPSubmisaunindultubaMoJOct_t

Microsoft Word - JSMPSubmisaunindultubaMoJOct_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Poder Prezidensiál ba Indultu no Hamenus Sentensa: Persiza Lei ida Ne ebé Klaru 1. Introdusaun Submisaun JSMP ba Ministériu

More information

INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO

INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO GUTERRES JONES P a g e DIVISAUN RISKU GEOLOJIKU 2019

More information

A9RA803.tmp

A9RA803.tmp Provedoria de Direitos Humanos e Justiça Relatoriu Monitorizasaun Prizaun iha Timor-Leste LIAN MAKLOKE Bazeia ba Konstitusaun RDTL artigu 27, Próvedor Direitus Humanus no Justisa núdar orgaun independente

More information

ALOLA ANNUAL REPORT 2018 TETUM Final FOR pRINTING eDITING VERS.cdr

ALOLA ANNUAL REPORT 2018 TETUM Final FOR pRINTING eDITING VERS.cdr Fundasaun ALOLA Relatório anual FUNDASAUN ALOLA - Strong Women Strong Nation FETO TIMOR-LESTE IHA STATUS IGUÁL IHA ASPEITU MORIS HOTU-HOTU (Asesu, partisipasaun, papél iha halo desizaun, goza benefísiu

More information

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK PDHJ Públika Rejultadu Inisiu Monitorizasaun Ba Implementasaun Projetu

More information

Jornál Repúblika ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Pa

Jornál Repúblika ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Pa ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Partidu polítiku sira estimula no organiza sidadaun sira nia partisipasaun

More information

IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Es

IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Es IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Estruktura Jeolojia), Luis Teofilo da Costa (Especialista

More information

Tema Liturjia domingu da-22 propoin mai ita reflesaun kona-ba Ukun-fuan. Maromak hakarak ema nia realizasaun no moris nakonu no, iha sentidu ida-ne e

Tema Liturjia domingu da-22 propoin mai ita reflesaun kona-ba Ukun-fuan. Maromak hakarak ema nia realizasaun no moris nakonu no, iha sentidu ida-ne e Tema Liturjia domingu da-22 propoin mai ita reflesaun kona-ba Ukun-fuan. Maromak hakarak ema nia realizasaun no moris nakonu no, iha sentidu ida-ne e maka nia propoin Ninia Ukun-fuan. Maromak nia Ukun-fuan

More information

Aprezentasaun OJE Jan 2011

Aprezentasaun OJE Jan 2011 REPÚBLIKA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2011 PARLAMENTU NASIONÁL 12

More information

GIA ESPIRITUÁL IHA DALAN KSOLOK NO GLÓRIA NIAN Jan-Mar 1

GIA ESPIRITUÁL IHA DALAN KSOLOK NO GLÓRIA NIAN Jan-Mar 1 GIA ESPIRITUÁL IHA DALAN KSOLOK NO GLÓRIA NIAN Jan-Mar 1 KONTEÚDU JAN-MAR 2017 3 Editoriál 3 Husi Provinsiál 5 Halo buat ne ebé Nia dehan 6 Maromak akompaña nia povu sai husi rai moris-atan nian 11 Fila

More information

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx Excelentismos - Senhor Prezidente Parlamento Nacional IV Legislatura Sesante Dr. Aniceto Longuinos Guterres Lopes, - Distinto Eis- Deputado/Deputada sira IV lezislatura nian, - Senhor Primeiru Ministru

More information

Microsoft Word - MNL_KSP_editfinal.docx

Microsoft Word - MNL_KSP_editfinal.docx Mahein Nian Lian No. 27, 20 Dezembru 2011 Introdusaun Saida Mak Akontese Ba Kompaña Siguransa Privadu iha Futuru? Kompaña siguransa privadu nu udár parte integradu husi setor siguransa iha Timor-Leste.

More information