Rezumu Politika_Cover_Tetun_Belun

Size: px
Start display at page:

Download "Rezumu Politika_Cover_Tetun_Belun"

Transcription

1 Dinámika Konflitu no Violénsia Liga ba Artes Marsiais iha Timor Leste ONG Belun Rezumu Politika Maiu 2014 Dokumentu ida ne e produz husi programa DAME (Democracy and Development in Action through the Media and Empowerment) ne ebé implementa hamutuk ho Search for Common Ground (SFCG), ho asistensia finanseiru husi Komisaun Europea liuhusi the National Authorizing Office (NAO) iha Ministériu NegosiuEstranjeiru no Kooperasaun. Belun mesak deit mak sai responsavel ba konteudu husi relatóriu ne e no la refleta posizaun husi Komisaun Europea, NAO, SFCG ka organisasaun seluk.

2 Metodulojia Rezumu polítika ida ne e no relatóriu peskiza mai husi diskusaun grupu no entrevista ne ebé hala o ho respondenti xave sira hanesan membru no lideransa OAM, lideransa no membru komunidade, Polísia, ofisiais governu, no membru sosiedade sivil sira iha distritu Dili, Baucau, Ermera, Bobonaro no Covaliama. Halo mos observasaun geral ba kontekstu konflitu joven liuhusi media, diskusaun informal sira, no dadus husi ONG Belun. Peskiza terenu hala o iha fulan Maiu no Jullu 2013, iha ne ebé akontesimentu no desizaun kona-ba OAM sai diskusaun publiku. Partisipante sira iha peskiza hamutuk ema nain 137 kompostu husi 119 mane no 18 feto. Nune e mos peskiza ida ne e akumula idea balun husi revista literatura, monitorizasaun media, no levantamentu nasional kona-ba persepsaun publika ba OAM ne ebé hala o iha fulan Setembru 2013, envolve 831 partisipante iha distritu hotu. Referensia Rezumu Polítika ida ne e mai husi relatóriu peskiza ho titulu Dinamika Konflitu no Violensia liga ba Artes Marsiais iha Timor-Leste, ne ebé hakerek husi ONG Belun nudar parte ba programa DAME (Democracy and Development in Action through the Media and Empowerment) ka Asaun Demokrasia no Dezenvolvimentu liuhusi Media no Hakbi it. Relatóriu kompletu bele hetan husi Belun nia website: Rezumu Polítika ida ne e hakerek husi Celestino Ximenes, ho apoiu husi Hannah Smith. INTRODUSAUN Hau haree Arte Marsiais ne e hanesan síntomas husi buat barak ne ebé lao lalos iha ita nia nasaun laran Direitor ONG lokal iha Dili Maske membru Organizasaun Artes Marsiais 1 (OAM) balun hola parte importante iha luta klandestina iha Timor-Leste, iha tinan barak hafoin independensia, organizasaun hirak ne e sai fali preokupasaun ba publiku tan envolvimentu membru ka grupu iha organizasaun laran iha insidenti violensia iha nasaun. Iha fatin barak sidade nian, simbulu OAM sei vizivel nafatin no fó hanoin hela oinsa membru arte marsiais balun ne ebé bandu tiha ona sei uza sala identidade OAM nian hodi envolve iha asaun violénsia no enkaixa an iha atitude gang wainhira rezolve problema pesoal ne ebé ikus mai fo ameasa mos ba komunidade. La iha duvida katak joven hanesan futuru ba nasaun Timor -Leste tenke iha papel importante no sai xavi hodi loke odamatan ba estabilidade no prosperiedade. Maski OAM halibur membru sira ho idade oioin no husi seksaun hotu-hotu sosiedade nian, inklui politika nain sira, lideransa komunidade, membru senior husi forsa seguransa, violensia OAM halao esklusivamente husi joven mane, indika katak ida ne e sai tiha ona parte bo ot ida husi kresimentu violensia juventude iha nasaun laran tomak. Tuir ONG Belun nia sistema monitorizasaun ba konflitu Atensaun no Resposta Sedu (AtReS), persentajen husi violensia juventude sa e beibeik husi 17% iha total insidentes iha Fevereiru 2012 sa e ba 40% husi total insidentes iha Setembru Hanesan hatudu iha Figura 1, maske hatudu aumentu iha tendensia maibe taxa insidenti OAM kontinua menus husi 5% bainhira kompara ho problema violensia juventude, no konsistentamente menus liu tan husi violensia ne ebé 1 Iha Timor-Leste, termu Organizasaun Arte Marsias ladefine ho klaru tanba kompleksidade ne ebe mai husi sira nia istoria ne ebe naruk no diversu. Iha estimasaun katak numeru OAM iha Timor-Leste. Iha tempu ukun-an, violensia komunal no rivalidade entre grupu sira sporadikamente kria situasaun la seguru. OAM hanesan PSHT no KORK diskonfia involvidu iha violensia barak ne ebé akontese iha Laos OAM hotu-hotu, iha envolve iha insidenti violensia, OAM balun rekonesidu nudar organizasaun sira ne ebé iha disiplina no organizasaun desportu nian, inklui organizasaun sira hanesan Tae Kwon Do, Kempo, no Karate. Membru husi grupo tolu, partikularmente Kera Sakti, KORKA no PSHT, mak koinesidu ho sira nia involvementu iha violensia no iha rivalidade ne ebé kontinua hela deit. James Scambury nia relatoriu iha 2006, A survey of gangs and youth groups in Dili, Timor Leste mak referensia diak ida atu hetan informasaun oin-oin kona ba OAM no ninia istoria sira. 1

3 inisia husi estudante. Violensia OAM sai tiha ona nudar asuntu juvetude nian, no komunidade hatudu preokupasaun bo ot katak violensia hanesan ne e sei kontinua aumenta bainhira kauza violensia la resolve. ONG Belun nia peskiza ikus liu, Dinamika Konflitu no Violensia Liga ba Artes Marsiais iha Timor-Leste, identifika katak bandu ba OAM sei la sai nudar solusaun uniku ba halakon tipu husi violensia ida ne e. Insidentes sira ne e nia hun metin iha tensaun sira ne ebé relasiona ho dezegualdade, kualidade no aksesibilidade ba servisu publiku ne ebé kuran (hanesan edukasaun no seguransa); kompetisaun maka as no distribuisaun ne ebé la egual no aksesu ba rekursu no opurtunidade sira ne ebé la egual (hanesan rai no emprego); no mos diskontentamentu ne ebé mosu husi kondisaun sosial no ekonomia hirak ne e. AM hanesan sintomas no karakteristiku husi insidenti ka krize maibe laos kauza. Kauza mak problema ka kestaun estrutural hanesan sosial, ekonomiku, kultura, no sira seluk. Nune e prevensaun ba insidenti tenke responde duni ba abut estrutural ne e. Relatoriu ida ne e foka liu ba violensia liga ba AM ne ebé kontinua lao husi puntu de vista problema sosial, ekonomia, no kultura. AM hanesan sintomas no karakteristiku husi insidenti violensia maibe laos kauza. Kauza mak iha problema ekonomia, sosial, kultura, no politika. Nune e prevensaun no responde tenke foka ba kauza prinsipal sira laos reaze ba sintomas. ONG Belun rekonese esforsu sira husi Konsellu Ministru, Institusoens Seguransa, no Sekretaria Estadu ba Juventude no Desportu (SEJD) liu husi Komisaun Reguladora Arte Marsial (KRAM) hodi kontinua fo atensaun hodi halakon violensia OAM nian. Partikularmente, liu husi kriasaun Lei Arte Marsial 10/2008 no Rezolusaun Governu hodi suspende atividades OAM no bandu ba OAM ne ebé problematiku liu, maske nune e nota mos katak persija konsensu bo ot liu no halo dezaminasaun lei no regulamentu sira ne e. Nune e mos, Belun husu ba governo, sosiedade sivil, OAM, lideransa komunitaria no doadores atu servisu hamutuk tuir dalan aprosimasaun holistiku no konstrutivu hodi hatan ba kauza sira husi violensia hirak ne e, ne ebé sai nudar sintomas ba tensaun sira ne ebé klean liu mak moris hela iha juventude Timor nia le et. Dadus Insidentes Artes Masiais, Estudante no Joven 2 Figure 1: Proporsionalidade insidenti violensia ne ebé inisia husi estudante, joven, no OAM. Ne e reprezenta OAM, estudante, no joven ne ebé sai autor ba violensia hanesan porsaun husi total insidenti ne ebé rekolla liuhusi sistema AtReS Belun husi fulan Fevereiru 2012 to o Setembru Fontes: EWER. Hanesan hatudu iha Figure 3, maske total numeru insidenti la hatudu mudansa signfikante husi Fevereiru 2012 to o Setembru 2013 maibe porsaun insidenti violensia ne ebé inisia husi joven aumenta kompara ho insidenti inisia husi Artes Marsiais no estudante (Figure 1). Nune e mos hafoin suspensaun introduz tiha, proporsaun insidenti ne ebé inisia husi AM menus. 2 Dadus husi Belun nia sistema nomitorizasaun konflitu, Atensaun no Responde Sedu (AtReS). Ba informasaun detallu bele haree iha sitiu organizasaun 2

4 Atu dehan katak desde introduz iha Fevereiu 2012, kategoria insidenti joven - bazeia ba proporsaun husi insidentes total - kontinua aumenta uitoan, rejista husi 17% to o 40% husi total insidenti hotu kada fulan (figura 1). Nune e mos husi Fevereiru 2012 Setembru 2013, insidenti inisia husi joven kontinua rejista aas liu (445 insidenti) kompara ho estudante (78 insidenti) no Artes Marsiais (22 insidenti) husi total insidenti hotu iha periodu nia laran (figura 2). Enkuantu iha figura 3 hatudu numeru insidenti kada fulan hahu husi Fevereiru Figura tolu nee hatudu kompleksidade insidenti liga ba AM, estudante no joven. Insidenti sira kontinua sai nafatin asuntu juventude. Tanba ne e presiza atu iha esforsu integradu hodi responde laos deit iha asuntu espesifiku hanesan AM maibe ba kontekstu jeral hanesan juventude. Figure 2: Numeru insidentes liga ba Artes Marsiais, Joven no Estudante periodu Fevreiru 2012 to'o Setembru Fontes: EWER Figure 3. Total insidenti kada fulan hahu husi Fevereiru Fontes: EWER 3 Kategoria joven foin introduz iha baze de dadus AtReS iha Fevereiru 2012 (molok ida ne e seidauk iha). Tanba ne e ami foti dadus hahu husi fulan ne e mai oin to o Setembru Dadus hafoin periodu ne e seidauk elabora hotu. 3

5 RESULTADU PESKIZA NO REKOMENDASAUN Rezumu politika ida ne e identifika fator estrutrural lubuk ida ne ebé sai hun no kontribui ba violensia OAM no rekomendasaun sira hodi responde ba fator sira ne e. ALKU, SASAN KROAT, NO ODIO PESOAL HANESAN KARAKTERISTIKU HUSI INSIDENTE VIOLÉNSIA OAM Hau ba Samalete tanba hau rona iha insidente ne ebé liga ba AM no hau hakarak atu hatene lolos. Hau haree katak laos konflitu entre AM maibé tanba problema privadu kona-ba rai no problema seluk. Lider AM, Ermera Problema violénsia OAM klean liu duke existensia grupu ne e rasik, nune e hodi hetan solusaun efetivu hodi prevene violénsia ne e iha futuru, ita tenke haree hun no abut husi violénsia refere. Bazeia ba resposta husi partisipante sira iha peskiza, dala barak hun no abut husi violénsia AM laos tan ekistensia OAM maibé kauze husi problema sosial iha komunidade hanesan hadau malu rai, violénsia domestika, enveija no dezegualidade, dezempregu, no abuzu alku. Iha area rural, hadau malu rai hanesan kauza ida husi insidente violentu liga ba AM. Tuir komunidade sira, fatuk no sasan kroat hanesan samurai, katana, no tudik dala barak uza iha insidente violentu liga ba AM. Nune e mos alku no abuzu droga ajuda habelar insidente violentu sira ne e. Autor sira iha violénsia liga ba AM mak joven mane sira ho idade 15 to o 25, no insidenti violénsia liga ba AM aas liu akontese iha area urbanu ne ebé ho populasaun barak inklui joven sira ne ebé mai husi area rural hodi buka opurtunidade servisu no eskola. Karakteristiku insidenti liga ba AM mak joven, alku, sasan kroat, odio pesoal, frustrasaun, no problema individual sira seluk Rekomendasaun sira: Atu la hamosu konfusaun no eskalasaun violénsia wainhira implementa lei sira no atu fasilita mekanismu formal ne ebé kredivel no asesivel, naun violentu ba rezolve problema hadau malu rai: Parlamentu Nasional presiza halo diskusaun imediata ho objetivu atu aprova projeitu lei ba rai Aselera aprovosaun projeitu lei ba rai, kontinua hasae konesimentu publiku kona-ba lei ba rai, no haforsa programa mediasaun disputa rai Governu no sosiedade sivil presiza hametin kolaborasaun no koperasaun hodi hasae konesimentu publiku konaba konteudu no implikasaun sira husi Lei ba Rai Ministériu Justisa liu husi Diresaun Nasional Terras no Propriedade no Servisu Kadastrais, Departamentu Mediasaun no doador sira presiza habelar apoiu finansiamentu ba programa mediasaun disputa Atu hamenus abuzu droga no alku ne ebé kauza violénsia joven liga ba AM: Governu no Parlamentu Nasional presiza diskuti no dezenvolve Lei espesifiku ida hodi regula produsaun no distribuisaun ba alku, liliu entre joven sira ONG Pradet presiza apoia nafatin programa edukasaun ba PNTL no membru komunidade kona-ba impaktu negativu husi alku no Dezenvolve lei kona-ba alku, kampana impaktu negativu husi konsumu alku, no kontrola droga droga ba saude fisiku no mental nomos koesaun komunidade. Programa ida ne e bele habelar liuhusi atividade hasae konesimentu publiku lidera husi Ministeriu Saude liuhusi kolaborasaun ho Ministeriu Edukasaun no 4

6 Sekretaria Estadu Juventude no Desportu. Ida ne e presiza mos halao iha komunidade le et no inklui iha kurikulu eskola. Ministériu Defesa no Seguransa no Ministériu Finansas liu husi Komponente Naval F-FDTL, Unidade Polísia Maritima, no Servisu Alfandega tenke servisu hamutuk diak liu hodi prevene importasaun illegal narkotika mai Timor-Leste Belun simu inkluzaun Timor-Leste nian tuir mandatu United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) atu promove lei no orden no saude hodi responde ba abuzu droga no krimi organizadu iha Timor-Leste. Atu hamenus sirkulasaun no uza sala sasan kroat sira hanesan kilat, samurai no katana ne ebé dala barak uza iha insidente violentu joven sira no liga ba AM: Parlamentu Nasional presiza atu diskuti no dezenvolve lei atu regula produsaun, faan, no sai nain ba sasan kroat sira inklui kilat, samurai no katana no bandu atu uza no lori lemo-lemo iha fatin publiku. PNTL presiza investiga sistematikamente ba informasaun kona-ba ema sivil ne ebé iha kilat no harahun kilat sira ne ebé deteta iha komunidade nia le et. ORGANIZADU KA DEZORGANIZADU? KONTROLU NO DISIPLINA INTERNA Dala barak membru AM sira la kumpri regulamentu grupu. Tanba ne e lider sira tenke fo hanoin bebeik katak AM ne e desportu ida. Sira mos tenke asegura katak membru sira iha disiplina hanesan parte husi desportu. Representante Joven, Ermera Tuir deklarasaun balun, OAM hanesan IKS, PSHT, no KORK ida-idak iha elimentu kuaze 5,000 to o 9,000. Maske hanesan grupu bo ot ho elimentu barak liu, maibé enkuadramentu ne ebé efetivu hodi orienta membru sira, komunikasaun no pratika atitude ne ebé diak ladun mosu. Respondente lubuk ida hateten katak OAM dezorganizadu no nia elimentu sira laiha disiplina no la kontrola an. Ho failasu kontrolu interna, komunikasaun no medidas disiplina sira, membru sira mobiliza sira nia maluk hodi rezolve konflitu no odiu pesoal. Parisipante sira deklara katak maske OAM barak iha regulamentu interna, sira ladun organiza ho diak no kontrolu no komunikasaun ne ebé mukit hodi implmenta regulamentu sira ho efetivu. Ne e fo lisaun importante ba grupo sira ne ebé pratika hela dadaun arte marsial, katak hametin komunikasaun internal, mekanizmu kontrola no disiplina bele kontribui ba minimiza potensia violensia OAM iha futuru mai. Kuantidade no kompleksidade ligasaun entre membru sira halo organizasaun susar atu kontrola no komunika ba malu Presiza rekonese katak identidade ne ebé uza ba insidenti violensia OAM dala barak enkaixa mos iha identidade oioin hanesan relasaun familia, kolega, ideolojia, no loyaldade sira seluk. Nune e insidenti barak ne ebé deskonfia envolve OAM bele mos deskreve hanesan violensia entre familia, estudante, ka joven. Rekomendasaun sira Atu estabelese lina kordenasaun, komunikasaun, no kontrolu ne ebé efikaz no efetivu entre membru OAM sira ne ebé sei ezisti no promove lalaok ne ebé organizadu husi membru sira: Sekretaria Estadu ba Juventude no Desportu liu husi Komisaun Reguladora Arte Marsial (KRAM) tenke ejiji nafatin OAM hotu atu arkiva no publika sira nia regulamentu interna. Nune e mos KRAM tenke utiliza rekursu 5

7 sira hodi oferese asistensia tekniku ba OAM sira hodi revista ka hadia sira nia regulamentu interna no kria estrutura no prosesu interna ne ebé bele asegura sosializasaun informasaun ba membru hotu; Lider OAM sira tenke implementa regulamentu sira no fo sansaun ba membru sira ne ebé la tuir regras, nomos kopera ho Polísia no lider komunitaria atu rezolve kazu krime ka violénsia ne ebé membru sira envolve; Lidera AM, lideransa komunitaria, no membru komunidade sira tenke kopera diak ho autoridade seguransan, hanesan Polísia Nasional hodi asegura katak krime ka violénsia ne ebé envolve husi membru AM sira informa duni ona, nune e bele lori autor ba justisa. FRAKEZA IMPLEMENTASAUN LEI NO IMPUNIDADE KRIMINOZU FO DALAN BA VIOLÉNSIA LIGA BA OAM Dalaruma polisia iha familia ne ebé involve, no bainhira polisia responde ba insidente ema nia uma sunu tiha ona no labarik ne ebé responsabiliza halai tiha ona. Suspeitu nunka hetan kaer atu lori ba justisa.sira hateten katak resolve tiha ona maibe to o agora seidauk rezolve buat ida no problema sira kontinua nafatin. Membru Komunidade Implementasaun lei no prosesu justisa ne ebé seidauk forte kontribui ba insidenti liga ba AM atu akontese nafatin Tuir observasaun husi partisipante sira iha peskiza, impaktu husi implementasaun lei Artes Marsiais (No.10/2008) la dun iha efetividade bo ot hanesan ema hotu hein. Sansaun ba membru sira ne ebé viola lei ne e ladun klaru, no respondenti lubuk ida argumenta katak membru balun kontinua viola lei ne e, maibé laiha konsekuensia ka sansaun forte ne ebé foti. Partisipante barak kestiona katak, maske membru AM sira hetan detensaun ba kazu krime ka viola lei, maibé nunka prosesa tuir sistema formal judisial ne ebé vigora iha rai laran. Imparsialidade Polísia iha intervensaun ba kazu liga ba AM ne ebé dala barak kestiona husi membru komunidade sira nomos kultura impunidade sai hanesan razaun ba violénsia no konflitu joven sira liga ba AM ne ebé akontese bebeik maske governu hasai ona rezolusaun hodi bandu atividade hotu OAM. Iha Maliana, partisipante ida fahe ninia esperiensia katak nia fo ultimatum ba Polísia hodi kaptura suspeitu lalais, se lae nia sei foti asaun rasik hasoru suspeitu sira ne ebé ataka nia antes. Importante tebes atu implementa lei ho didiak justisa tenki halo ba sira ne ebé viola lei Funsionariu Publiku, Zumalai Rekomendasaun sira: Atu responde ba preokupasaun sira kona-ba parsialidade autoridade seguransa nudar implementador ba lei no prevene kulutura impunidade ne ebé bele fo lisensa ba violénsia joven liga ba AM akontese nafatin; Aplika prosesu disiplinar no fo sansaun forte ba elimentu PNTL ne ebé viole regras intervensaun iha terenu Asegura prosesu justisa lao duni ba krimi violensia liga ba AM no joven sira Ministériu Justisa no Sekretaria Estadu Seguransa liu husi PNTL no kordena ho KRAM tenke aplika duni lei kriminal sira, inklui lei ba Artes Marsiais no.10/2008, ho integridade hodi labele prejudika sidadaun inklui membru AM ka grupu sira ne ebé envolve iha violénsia ka asaun krime sira. PNTL tenke haforsa mekanismu displina no asegura katak prosesu disiplinar aplika duni ba membru sira ne ebé komete sala iha kazu sira ne ebé Polísia hetan akuzasaun no fo sansaun ne ebé forte ba hirak ne ebé komete duni sala ka viola regras hodi halo intervensaun. 6

8 PNTL presiza haforsa servisu Polisia Komunitaria no Polísia Intelijensia no aumenta prezensa Polísia iha area sira ne ebé vulneravel ba konflitu ka violénsia joven no OAM, hanesan Beto/Dili no Suku Caibada subdistritu Baucau hodi prevene, deteta, no responde sedu ba konflitu. Nune e mos, servisu intelijensia polisia nian, persija hametin sira nia kapasidade liu husi hametin tekniku investigasaun krimi no abilidade ba analiza, hodi nune e bele prevene, deteta no responde ba konflitu; Ministériu Justisa liuhusi sistema judisiariu hamutuk ho Polísia Komunitaria no lideransa komunitaria presiza asegura katak violénsia liga ba AM ka krime joven tenke prosesa tuir lei no sistema justisa ne ebé vigora iha Timor Leste. Xefé Suku sira ho Konsellu Suku tomak, atu bele halo resista ba ema ne ebé tama sai husi fatin seluk mai suku ka presiza halo aprezenta a an, bele prevene konflitu ruma mosu. FRUSTASAUN BA DEZEGUALDADE NO DEZEMPREGU AUMENTA TENSAUN Problema akontese laos tan OAM maibé laiha atividade no servisu ba joven sira. Wainhira joven sira laiha atividade ka servisu, sira sei ba tur iha estrada no provoka malu. Se ita bandu AM maibé sira seidauk hetan servisu, entau sira tur nafatin iha estrada no halo problema. Joven sira presiza asistensia husi governu no família atu bele moris iha dame no susesu iha futuru. Lideransa Komunitariu, Dili Deskontente no frustradu tan prosesu dezenvolvimentu ne ebé sentralizadu, nepotismu, no korupsaun kobre ho falta oportunidade, dezempregu, no servisu ba joven sira mak sentimentu sira ne ebé hato o husi joven no membru AM sira iha nasaun laran. Problema hanesan laiha kampu servisu kauza deskontente entre joven sira no sai mos hanesan fator risku ba konflitu no violensia joven no OAM. Ho taxa natalidade no aumentu numeru joven hatudu katak tinantinan grupu boot joven tama ba merkadu servisu. Tantu kriasaun kampu servisu seidauk responde ba kresimentu populasaun, kompetisaun ba servisu sei kontinua atu aumenta. Kompetisaun maka as ba opurtunidade servisu ne ebé uituan deit sai nudar fontes ba eskalasaun tensaun, ho juventude ne ebé expresa frustrasaun ba la iha aksesu ba servisu, edukasaun no formasaun. Laiha kampu servisu kauza deskontente entre joven sira no sai mos hanesan fator risku ba konflitu no violensia joven no OAM Kompetisaun aumenta makaas ba kampu servisu ne ebé limitadu iha kapital sidade sira aumenta tensaun konflitu no violensia liga ba AM Programa dezenvolvimentu kona-ba joven hanesan husi SEPFOPE sentralizadu liu. Iha deit kapital, Dili. Ema sira iha area rural la hetan benefisiu husi programa no sente tertinggal ka abandona. Tanba ne e presiza atu loke programa iha area rural hodi kapasita joven sira. Lideransa Komunitaria, Maliana Villa Iha area rural, menus asesu ba programa dezenvolvimentu sira, oportunidade servisu, instituisaun edukasaun fo dalan ba joven sira atu lao nadodon mai sidade ka sentru urbanu hanesan Maliana Villa, Baucau Villa, no Dili. Ida ne e lori mos konsetrasaun joven sira ne ebé ladun iha abilidade no dezempregu. Kombinasaun fator sira hanesan dezempregu, sentimentu dezeguladade no frustrasaun ne ebé aumenta, no identidade grupu maskulinu lori nasaun ba risku instabilidade husi aumentu frustrasaun joven sira nian. 7

9 Iha area risku ba konflitu joven barak no membru komunidade sira husu governu atu kria kampu servisu. Pur ezemplu iha Beto (Dili), Lideransa komunitaria hateten katak emprega joven sira inklui membru OAM sira iha projeitu infrastrutura hanesan Ponte Comoro no halo promosaun ba servisu iha rai liur bele iha impaktu hodi redus númeru joven mane sira tur iha dalan no risku konflitu joven no OAM. Iha situasaun falta servisu industria intensivu iha Timor Leste, exportasaun traballador liu husi konkordansia bilateral no programa servisu iha rai liur mak opurtunidade atu hamenus tensaun merkadu traballu domestiku nian. Programa hanesan ne e bele kontribui ba dezenvolvementu abilidade ne ebé diak liu no aumenta experiensia bainhira fila hikas mai Timor. Nune e mos, kontribuisaun husi rendementu ne ebé hetan husi rai liur, liu husi servisu traballador sira nian, bele hamenus todan ekonomia no tensaun iha komunidade nia le et. Rekomendasaun sira: Atu responde ba falta oportunidade servisu, tensaun husi kompetisaun, enveija entre sira ne ebé buka servisu, no problema ekonomia iha area rural ne ebé hamosu konsentrasaun husi joven dezempregadu iha area urbanu: SEPFOPE presiza habelar programa ne ebé ezisti hodi fokus liu tan ba empregu juventude rural nian, no identifika no hasa e abilidade espesifiku no kapasidade atu servisu diak liu tan iha dezenvolvementu agrikultura no dezenvolvementu rural nomos dezenvolve inisiativa ne ebé sustentavel liga ba dezenvolvimentu seitor privadu ho traballador intensivu; SEJD, Ministériu Industria no Komersiu, sosiedade sivil no doador sira presiza fo prioriedade ba programa no polítika sira ne ebé promove no oferese apoiu material no finanseiru ba atividade sira ne ebé fasilita auto empregu hanesan agrikultura no negosiu kiik iha area rural sira. Governu no seitor privadu sira presiza fo asesu hanesan ba oportunidade empregu, kontratu no treinamentu ba joven lokal sira duke fo preferensia ba traballador husi rai liur, iha implementasaun projeitu dezenvolvimentu no infrastrutura rural. SEPFOPE presiza atu hadia no habelar traballador estranjeiru ne ebé ezisti ona, no troka ho sistema ida ne ebé bele reduz presaun kompetisaun iha merkadu servisu domestiku, no hasae asesu ba oportunidade treinamentu no kapasitasaun no ba rendimentu ne ebé hetan husi rai liur Ministeriu Obras Publika presiza fo prioriedade ba konstrusaun estrada ne ebé diak no infrastrutura transporte iha nasaun laran tomak, nota katak aksesu ba merkadu rural sira mak dezafiu xave ba empregu rural no dezenvolvemntu ekonomia rural. Ministeriu Edukasaun no SEPFOPE presiza fó prioriedade ba dezenvolvementu institusoens edukasaun nivel a as no hasa e numeru oportunidade ba formasaun vokasional iha nivel sub-distritu atu serbi i nesesidades joven rural nian. ALTERNATIVA NAUN VIOLÉNSIA? JOVEN HUSU ATIVIDADE NO DIVERTIMENTU Uluk iha atividade desportu barak ne ebé envolve joven sira iha area ne e maibé agora laiha ona. Se ita iha atividade, area ne e hakmatek. Atividade laiha labarik sira tuur tun sae deit iha estrada no buka problema Veteranu, Beto, Dili Iha preokupasaun balun mak mosu katak joven barak laiha oportunidade ka atividade alternative ne ebé bele ajuda sira hodi transforma no troka atitude ka hahalok violénsia. Durante periodu suspensaun ba AM, tuir observasaun Atividade alternativa hodi ajuda transforma no troka atitude violensia menus liu durante suspensaun husi lideransa komunitaria no membru komunidade sira, ladun iha atividade 8

10 alternativa ne ebé hala o, liliu atividade ne ebé apar duni ho interese joven sira hanesan desportu, kultura, komersiu, no musika, hodi dezenvolve no diverti joven sira nune e bele troka atividade AM no ajuda transforma sira nia situasaun. Enkuantu asaun husi membru OAM balun iha area balun hamosu persepsaun negativu no kria imajen hanesan gang iha nasaun laran, iha organizasaun AM lubuk ida ne ebé lao nafatin no mantein lejitimidade nudar organizasaun desportu, hanesan Kempo, Taekwondo, no Karate. Organizasaun desportiva sira ne e oferese ba joven barak kona-ba dalan importante barak hodi dezenvolve mental no fisiku liuhusi artes marsiais no mantein pratika ne ebé kalma no dame, disiplina ne ebé forte no lao tuir regras ne ebé organizasaun ne e iha. Rekomendasaun sira: Atu oferese atividade sira no divertimentu ne ebé bele motiva unidade entre joven iha komunidade nomos troka atividade AM ne ebé bandu ona ho alternativa efetivu: SEJD, sosiedade Sivil, no doador sira presiza oferese insentivu hanesan fundus kiik, treinamentu, no akompanamentu ba atividade negosiu kiik joven sira iha area rural hodi ajuda no enkoraja tranzisaun husi atividade AM ba auto negosiu no prosesu dezenvolvimentu komunitaria. SEJD hamutuk ho lideransa komunitaria no sosiedade sivil sira presiza habelar apoiu ba dezenvolvimentu atividade desportu, eventu kultural no divertimentu iha eskola, Sentru Juventude sira, iha nivel Suco no mos sub distritu. Sekretaria Estadu Juventude no Desportu presiza servisu hamutuk ho lideransa AM no lideransa komunitaria atu kontinua promove dezenvolvimentu organizasaun AM ne ebé lao tuir lei no hakmatek hanesan Taekwondo, Kempo, Karate, no sira seluk ne ebé hatudu ona mekanismu disiplina no regulamentu ne ebé forte. LABARIK SIRA PERSIJA APRENDE KONA BA NAUN VIOLENSIA: PAPEL EDUKASAUN NIAN Iha Railaco konflitu barak akontese tanba labarik barak la ba eskola. Edukasaun iha eskola importante tebes. Representante Joven, Ermera Violensia ne e hahalok ida ne ebé bele aprende. Atitude no abilidade naun violensia persija atu hanorin, hatudu ho ezemplu no dezenvolve kedas husi ki ik to o ba tinan formasaun iha ema ida nia moris. Partisipantes barak espresa preokupasaun kona-ba faillansu edukasaun iha nivel tolu iha uma laran, komunidade no iha sistema eskola formal mak kontribui ba aumenta nivel violensia juventude, inklui violensia OAM. Partisipantes balun sujere katak menus orientasaun no disiplina husi inan-aman no husi figura inan-aman bele lori mos joven balun monu ba influensia negativu hanesan abuzu alkol no droga, no mos violensia iha dalan. ONG Belun nia dadus AtReS hatudu katak insidentes OAM no violensia juventude a as duni iha fatin urbana ne ebé ninia numeru populasaun a as, fatin sira ne e mak joven sira muda husi sira nia Faillansu edukasaun iha nivel tolu iha uma laran, komunidade no iha sistema eskola formal mak kontribui ba aumenta nivel violensia juventude, inklui violensia OAM inan-aman no figura autoridade adultu nian hodi buka servisu no aksesu ba eskola. Violensia OAM barak inisia husi estudantes eskola sekundaria no dala barak akontese iha fatin besik eskola nian. Ne e fo opurtunidade atu intervensaun sira bele halo liu husi sistema eskola nian, tuir kurikulum no mos atividades extra-kurikular 9

11 nian. Maske nune e, iha dezafius signifikante ba fornesementu kualidade edukasaun formal iha Timor-Leste. 4 Dezafiu xave mak la iha monitorizasaun efetivu husi Ministeriu Edukasaun ba kualidade edukasaun ne ebé fornese husi Ministeriu no la iha aprosimasaun no orientasaun ba violensia ne ebé akontese besik ba iha eskola ka iha eskola fatin. Rekomendasaun sira: Atu promove atitude no hahalok naun violensia no paz iha estudante no joven sira leet: Ministériu Edukasaun presiza troka kultura punisaun korporal ( kultura baku) ne ebé normaliza hahalok violensia estudantes nian no inklui iha kodigu konduta ba edukador sira iha nivel edukasaun hotu no presiza atu implementa imediatamente. Implementa metodu naun-violensia no promove edukasaun naun violensia iha kurikulum hamutuk ho edukasaun sivika kona-ba transformasaun konflitu. Ministeriu Edukasaun atu bele fo fundus no loke opurtunidade ba hatama proposal ba programa promosaun edukasaun labarik nian iha TVTL no estasaun radio nasional sira. Komunidade, inan aman no edukador sira tenke fo ezemplu no akompañamentu diak ba labarik sira, liliu liuhusi hadia no haforsa komunikasaun no uza disiplina ho metodu naun violentu. Lideransa komunitaria presiza servisu hamutuk ho inan aman no Igreja liuhusi mekanismu lokal no kultural (hanesan dialogu komunitariu) hodi harii konsensu katak edukasaun laos responsabilidade eskola deit maibe edukasaun no orientasaun ba labarik sira tenke mai husi inan aman no komunidade. Governu, sosiedade sivil, inklui Igreja no lideransa komunitaria tenke kontinua servisu hamutuk hodi kombate violénsia domestika no violensia ba labarik liuhusi kampaña hasoru norma kultura ne ebé apoia violénsia domestika nomos sosializa no implementa lei kontra violénsia domestika hanesan fo servisu apoiu no hatudu dalan ba justisa formal ba vitima sira husi violénsia ne e. Ministériu Edukasaun, sosiedade sivil, inklui Igreja no lideransa komunitaria presiza haforsa koperasaun, hodi hasae koeñesimentu publiku kona-ba metodu transformasaun konflitu, partikularmente liuhusi programa ba labarik sira iha eskola no integra iha kurikulu. Belun louva no enkoraza kontinuasaun no extensaun ba programa sosiedade sivil nian hanesan programa Plan Internasional Timor-Leste atu fó edukasaun ba hakiak labarik, no fo suporta grupu no programa pre-eskola iha komunidade, no Ba Futuru nia programa formasaun ba profesores hodi hanorin kona ba dezenvolvementu labarik nian. 4 Atu hetan informasaun liutan kona ba dezafiu kona ba qualidade edukasaun iha Timor-Leste, bele hare Belun s Policy Brief, Aksesu ba Opurtunidade Edukasaun, Jullu 2010, Dili. 10

12 ESTUDU KAZU JUVENTUDE DAISOLI Iha distritu Aileu, iha area ida ho naran Daisoli; iha fatin ne e produzaun agrikultura hanesan modo, repoillu no senora moris buras iha rai ho luan naton. Iha area ne e joven 13 ne ebé e koletivamente harii grupu ho naran Juventude Daisoli, informalmente koinese ho naran Judas. Estudu kazu ne e hakarak fo hatudu kona-ba ezemplu husi transformasaun konflitu inisia husi joven sira iha OAM ne ebé uluk envolve bebeik iha violensia maibe ikus mai transforma sira nia moris hodi kontribui ba establidade iha komunidade liuhusi koperativa agrikultura Enkuantu konflitu no violénsia akontese ho problema sira seluk ne ebé mosu husi dezempregu, inegualidade no kiak, Judas sai hanesan grupu ida ne ebé hamriik forte hasoru situasaun ne e hodi sai husi siklu violénsia liuhusi transformasaun pesoal ne ebé bele promove estabilidade no dezenvolvimentu iha sira nia komunidade. Tinan hirak liu ba rivalidade entre membru arte marsiais akontese no fo ameasa ba populasaun iha merkadu Daisoli. Konflitu ne e dada joven sira hodi enkaixa an iha atitude destrutivu no violentu. Ohin loron, eis membru OAM sira ne e, ne ebé uluk sai inimigu ba malu, servisu hamutuk iha to os ida hodi kuda produsaun fresku no faan iha merkadu ne ebé sira uluk teroriza, liuhusi dalan naun violénsia hodi apoiu atividade joven iha Daisoli. Inisiativa atu harii koperativa negosiu kiik agrikula ne e mai husi joven sira ne e rasik. Joven sira ne e nunka hetan apoiu fundus husi autoridade governu ka ONG sira. Sira nia ezistensia mos ladun hetan apresiasaun husi autoridade lokal sira. Intensaun harii grupu koperativa ne e laos atu buka riku, maibé tan sira nia interese ne ebé hanesan iha musika, hakarak atu hapara konflitu OAM no harii koperativa agrikultura. Uza rendimentu husi faan produtu fresku sira ne e, grupu bele halo investimentu primeiru, hodi sosa instrumentu no ekipamentu musika ne ebé sira uza dadaun, hodi fo divertimentu iha komunidade no aprezenta mos iha televizaun nasional (dala rua). Koileta no benefisiu husi koperativa agrikultura ne e sae bebeik iha tinan hirak nia laran. Joven sira ne e hein atu kontinua haluan tan sira nia atividade agrikultura iha tempu udan no buka atu aprende kona-ba oinsa halo negosiu hodi bele jere ho sustentavel sira nia koperativa. Angelino Tilman, Vice Kórdenador grupu esplika katak agora dadaun membru grupu ne e mesak mane deit maibé iha futuru sira hein katak bele envolve feto sira tanba bele oferese kontribuisaun importante, liliu kona-ba sustentabilidade no jestaun grupu. Joven sira ne e mos rekoñese katak iha dezafiu barak. Fo foun atu harii grupu ne e iha differensia idea no tensaun entre membru sira kona-ba, oinsa uza rezultadu husi koperativa. Sira esplika katak ida ne e hanesan prosesu estuda no iha tempu hirak ne e sira koko atu jere sira nia atividade liu husi estrutura lideransa simples. Grupu Judas nafatin prontu hasoru dezafiu sira iha futuru no kontinua lao ba oin. Iha Daisoli, ema barak apresia grupu Judas tanba bele restaura paz no estabilidade iha komunidade nia leet no kontinua enkoraja sira atu dezenvolve. Dadaun ne e joven sira ne e ejiji governu, sosiedade sivil, no joven iha Timor laran tomak atu halo asaun direita hodi asegura katak potensia joven sira hanesan autor ba paz no dezenvolvimentu iha komunidade bele realiza. Hanesan mos joven feto no mane sira iha Timor laran, membru joven sira husi grupu Judas dezenvolve nafatin hanesan lideransa futuru iha sira nia komunidade. Tempu ida ne ebé diak tebes atu apresia ezemplu inspirasional ne ebé hatudu husi joven mane sira (no eis membru OAM) iha Daisoli. 11

13 KONKLUSAUN Maske bandu OAM problematiku sira mak nudar resposta popular no apropriadu ba kontinuasaun violensia juventude nian ne ebé involve mos membru OAM balun, asaun seluk atu responde ba abut husi kauza violensia sira ne e importante tebes. Hanesan solusaun uniku, bandu ba Grupu Arte Marsial sei la efetivu; tan violensia mak simtoma ida husi tensaun strutural sira no parte mos ba problema oin-oin husi diskontentamentu juventude nian. Tuir peskija ida ne e, komunidade sira espresa katak violensia OAM iha Timor-Leste mak parte bo ot ida husi tendensia diskontentamentu no frustrasaun ba aksesu servisu estadu nian no fornesementu sasan publiku nian, diskontente ho kompetisaun ba opurtunidade empregu ne ebé uituan liu, impunidade ba violensia ne ebé sai hanesan buat normal ida, frustradu no abuzu ba alkol, edukasaun no atitude naun-violensia ne ebé la sufisiente ba labarik sira. Aprosimasaun holistiku agora ne e persija tebes atu hapara violensia joven sira nian ne ebé sai tiha ona ameasa ba estabilidade no dezafiu ba dezenvolvementu komunidade. Atu hapara tendensia ida ne e, prioridade governu nian mak kria empregu no dezenvolvementu seitor privadu, polisiamentu ne ebé imparsial, patrullamentu ne ebé sensivel liu tan ba iha area ne ebé violensia OAM no juventude akontese bei-beik, hasa e aksesu no kualidade edukasaun no formasaun, liu-liu ba joven sira iha area rurais. Fo aksesu ne ebé solidu ba sasan publiku sira no servisu estadu nian iha komunidade hotu-hotu hodi halakon fator risku hodi impunidade kriminal, menus edukasaun, dezegualidade ekonomiku no migrasaun rurais-mai-urbanu. Ba komunidade sira no sosiedade sivil, intervensaun sedu liu husi fornesementu abilidade non-violensia no transformasaun konflitu, liu-liu husi programa ne ebé fó tarjetu ba dezenvolvementu labarik nian no abilidade ba hakiak oan, bele tulun atu hamenus tendendensia disatisfasaun juventude nian no violensia iha nasaun laran tomak. 12

ViolasaunAmbientalDec2018pptx

ViolasaunAmbientalDec2018pptx APRENDE HAMUTUK ESPERIÉNSIA AT KONA BA VIOLASAUN LISENSAMENTU AMBIENTÁL HUSI IMPLEMENTASAUN PROJETU BOOT SIRA IHA TIMOR-LESTE Diskusaun Nakloke iha Programa Ita ba Ita LH nia Public Fundraising. Dili,

More information

LHOxfamOJE3May2019te

LHOxfamOJE3May2019te Observasaun no Analiza ba Politika Governu Iha Jeral Estadu La o Hamutuk Dili, 3 Maiu 2019 Outline Prioridade iha livru OJE Objetivu OJE Fontes Finansiamentu OJE Sustentabilidade Fundu Petrolíferu RAEOA-ZEESM

More information

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtRes) Maiu-Junhu 2010 Atividade TNI indika tensaun tamba demarkasaun fronteira seidauk rezolve iha Oe-cusse 16 Julhu 2010 Sistema AtRes (Sistema Atensaun no Responde

More information

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1 4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 4/17/2019 Intro Sumariu Hodi Integra hamutuk pratika save konsumu manutolun iha kampana vasinasaun moras manu husi departementu

More information

CBA FAQs_TETUM

CBA FAQs_TETUM MOBILIZASAUN KOMUNITÁRIU Hapara violénsia hasoru feto liuhosi asaun komunitária PERGUNTA SIRA BAIBAIN EMA HUSU (FAQS) SETEMBRU 2017 Pergunta sira baibain ema husu (FAQs) kona-ba Nabilan nia Serbisu Mobilizasaun

More information

ETAN for UNTL

ETAN for UNTL Solidaridade ba Timor Leste husi povo EUA no rai seluk. ETAN no IFET Charlie Scheiner, UNTL, 17 Abril 2009 http://www.etan.org East Timor Action Network/U.S. Rede Aksaun Timor Leste/EUA Hahu 10 Dezembru

More information

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx MODUL III JLIDERANSA Belun Rua No. 5 de Farol PO. Box 472 Telefone: +670 3310 353 www.belun.tl 1 Lideransa iha Organizasaun... 3 A. Jeitu no lalaok lideransa... 4 B. Komunikasaun... 5 C. Transparensia...

More information

World Bank Document

World Bank Document Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized 43480 Timor-Leste s Foin-sa e iha Krize: Analiza Situasional kona ba Opsaun Politika

More information

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-district Nitibe, District Oecussi Janeiru 2013 Durante

More information

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

InflRD7te.pdf

InflRD7te.pdf Nota Informativa Kona-ba Inflasaun Iha Timor Leste Moda Inflasaun o 2010. Linha Azul iha grafiku ida- - aumentu ida- - uke média iha tinan neen tinan 2011. flasaun. Fátor prinsipál husi inflasaun mak ai-han

More information

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby)

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Pamfletu ida-ne'e fó informasaun konaba teste raan (koko raan) ne'ebé baibain oferese no

More information

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 3321040 no +670 7234330, email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc REVISTA SITUASAUN MARSU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN u PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu KRM PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu Konsellu

More information

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun A. Introdusaun Many Hands International nu udar ONG ida nebe mai hahu nia serbisu iha

More information

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final REVISTA SITUASAUN MARSU 2013 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA ATENSAUN IHA FULAN IDA NE E: Buatus Grupu 51 Kaer Aikulit at Tensaun Konflitu iha Fronteira Asaun Violénsia entre grupu arte marsiais balu TENDENSIA KONFLITU

More information

República Democrática de Timor-Leste

República Democrática de Timor-Leste República Democrática de Timor-Leste Introdusaun Prinsipiu ne ebé durante aplika ba Orsamentu Jeral Estadu presiza tama vigôr no nia implementasaun hahú iha loron 1 fulan Janeiru. Wainhira seidauk vigôr,

More information

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d Nota Prátika 8 Jéneru no Pakote Matéria RSS Halo Polítika kona-ba Seguransa Nasionál no Jéneru KONTEÚDU Tanba sá mak jéneru ne e importante ba polítika seguransa nasionál? Oinsá mak bele integra jéneru

More information

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu Anuál Ajénsia Nasionál Dezenvolvimentu RDTL nian 18 Jullu 2013 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste

More information

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insidente violénsia ne ebé akontese loro-loron iha teritoriu

More information

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013 ANALIZAA POTENSIÁL KONFLITU Trimestre XII Outubru 20122 to o Janeiru 2013 Monitorizasaunn programa AtReS (Atensaun no Responde Sedu) ba relatoriu Trimester XII, ne ebé kobre periodu Outubru 2012 to o Janeiru

More information

Relatóriu Final_EA_LH2018 1

Relatóriu Final_EA_LH2018 1 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL DISKURSU SUA ESELÊNSIA, PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE DR. RUI MARIA DE ARAÚJO NIAN BA LANSAMENTU BA TIMOR-LESTE NIA DOKUMENTU POLÍTIKA KONA BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS Dili 29 Agostu

More information

TLDPMEconomia24Jul2014te

TLDPMEconomia24Jul2014te Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor- Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2014 Setór Estratéjiku Ekonómiku 25 Jullu 2014 Konteúdu Introdusaun...1 Dezenvolvolve ekonomia sustentável no ekitavel...2

More information

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C INSTITUTUBAPESQUIZA/INVESTIGASAUN,ADVOKASIANOKAMPAÑA Timor LesteInstituteforResearch,AdvocacyandCampaigns Add:RuaGov.CelestinodaSilva Farol,AldeiaLirio,SucoMotael,VeraCruz,Dili EmailAdd:lutahamutuk2005@yahoo.comorlutahamutuk.timorleste@gmail.com

More information

TransVieira

TransVieira Kandidatu PR Sr. Amorin Vieira Ema hotu iha Timor hakfodak bainhira Sr. Amorin kandidata nia an hanesan Prezidente hodi bele kandidata ho lider sira seluk iha TL. Saida mak sai hanesan motivasaun husi

More information

Traditional justice workshop report _tetun_

Traditional justice workshop report _tetun_ JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAM PEMANTAUAN SISTEM YUDISIAL RESULTADU REPORTAJEN SORU MUTU KONA BA SISTEMA JUDISIAL FORMAL HO LOKAL Dili, East Timor Juliu 2002 KONA BA JSMP Program pemantaun

More information

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 Rede ba Rai (RbR) Copyright 2019 Rede ba Rai kompostu husi organizasaun

More information

REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupa

REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupa REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupasaun nasionál Insidente hamutuk 10 iha Novembru no

More information

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Aileu demonstra prepara ai-han-super. Foto: Suzy Sainovski/World

More information

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e suporta husi povu Amerikanu liu husi Ajénsia Estadus Unidus

More information

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu s INSTITUTU BA PESQUIZA/INVESTIGASAUN, ADVOKASIA NO KAMPAÑA Timor-Leste Institute for Research, Advocacy and Campaigns Add: Rua Gov. Celestino da Silva-Farol, Aldeia Lirio, Suco Motael, Vera Cruz, Dili

More information

PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik

PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik Relatóriu Polítika IX Rua No. 5 de Farol PO Box 472 Dili, Timor-Leste +670-331-0353 www.belun.tl Dili, 18 Dezembru 2014 Autór: Constantino da Conçeição Escollano Brandão Costa Ximenes Editór Sira: Hannah

More information

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc Introdusaun Mahein Nian Lian Nú. 33, 27 Abril 2012 Serbisu Polisia Tránzitu no Siguransa Rodoviária 1 Serbisu polisia tranzitu no siguransa rodoviária (parajen, hein kareta fatin) hanesan serbisu ne ebé

More information

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another copy

More information

DebateRai2Julhu2012

DebateRai2Julhu2012 Rede ba Rai Sekretariadu, Fundasaun Haburas, Rua Celestino da Silva, Farol, Dili- Timor-Leste Email: redebarai@gmail.com Telemovel: +670 7922648 Rede ba Rai nudár mahon ba Organizasaun besik 20 ne ebé

More information

Microsoft Word - wjureport125_t

Microsoft Word - wjureport125_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL PROVIZAUN ARTIGU 125 KODIGU PROSESU PENAL: LORI IMPLIKASAUN DILEMATIKU BA VITIMA VIOLENSIA DOMESTIKA HO APOIU HUSI: DILI,

More information

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Heather Wallace, Agostu 2014 2 Persepsaun Husi Inan-Feton sira konaba Planeamentu

More information

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP)

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Asosiasaun Chega! ba ita (ACbit) Asia Justice and Rights

More information

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost 11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacoste Seeds of Life Rezultadu teste adaptivu ba hare natar

More information

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Timor-Leste Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik

More information

LIA ULUK

LIA ULUK ESTATUTU FFS LIA DAULUK Fundasaun Foin Sãe ne ebé ho lia badak FFS ne e orgaun Juventude ne ebé maka moris iha tinan 2011. Uluk nanain Juventude ne ebé iha inisiativu atu organiza povu Timor Leste hola

More information

Microsoft Word - judecsetesarailos_t

Microsoft Word - judecsetesarailos_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Justice Update Periodu : Dezembru 2009 Pubikasaun : Dezembru 2009 Railos Hetan Sentensa Tinan 2 Fulan 8 Tanba Simu no

More information

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies for Peace and Development (CEPAD) Timor-Leste no Johns

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Aktualizasaun Justica Periodo : Maiu 2008 Edisaun:... /2008 Perspektiva Legal Konaba Klemensia Prefasiu Iha loron 23 Abril

More information

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé tasi haleu (kosteiru) iha direitu atu determina sira-nia

More information

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Desenvolvimentu I/1a Rua Mozambique, Farol, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 5013 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org Justisa

More information

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final Relatóriu Monitorizasaun Insidente Violénsia Eleitorál iha Eleisaun Prezidensiál 2017 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) Dokumentasaun NGO Belun, Kampaña no Eleisaun Prezidensiál, 20 Marsu 2017.

More information

LHSubPNOJE2018te

LHSubPNOJE2018te La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitoriza no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel : +670 332 1040 Email : laohamutuk@gmail.com Sítiu : www.laohamutuk.org

More information

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone:

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: 3317202 E-mail: komunikasaun@estatal.gov.tl Suporta hosi: Programa Apoiu Governasaun

More information

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideransa nutrisaun di ak, Sua Eselénsia Prezidente Repúblika

More information

!! ```` HAKOTU EPIDEMIA TABAKU STRATEGIA IDA BA KONTROLA TABAKU PLANU AKSAUN ALIANSA NASIONAL ANTI TABAKU (ANAT) 19 NOVEMBRO 2015! 1

!! ```` HAKOTU EPIDEMIA TABAKU STRATEGIA IDA BA KONTROLA TABAKU PLANU AKSAUN ALIANSA NASIONAL ANTI TABAKU (ANAT) 19 NOVEMBRO 2015! 1 ```` HAKOTU EPIDEMIA TABAKU STRATEGIA IDA BA KONTROLA TABAKU PLANU AKSAUN ALIANSA NASIONAL ANTI TABAKU (ANAT) 19 NOVEMBRO 2015 1 TABULA KONTEUDU INTRODUSAUN..3 VISAUN NO PAPEL.. 4 DESAFIU SIRA: TODAN TAMBA

More information

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_ DISKURSU HOSI ESELÉNSIA PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE, DR. RUI MARIA DE ARAÚJO, IHA BIBAN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2016 Parlamentu Nasionál Loron 1, fulan

More information

Alkatiri4Feb2013en

Alkatiri4Feb2013en INTERVENSAUN IHA ABERTURA DEBATE LEI OJE 2013 SEKRETÁRIU-JERÁL FRETILIN NO DEPUTADU, HODI BANKADA PARLAMENTÁR FRETILIN NIA NARAN KOMBATE KIAK NO HATUUN INFLASAUN NU UDAR PEDRA-DE-TOQUE HODI LAO BA DEZENVOLVIMENTU

More information

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK!

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK! VALORIZA AGRIKULTÓR SIRA-NIA LIAN NO SIRA-NIA MATENEK Relatóriu Konsultasaun ho Agrikultór-sira Relatóriu husi: Institutu Timor-Leste ba Monitorizasaun no Analiza Dezenvolvimentu Agostu 2011 i VALORIZA

More information

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Saida mak kankru susun ne e? 4 Saida mak ezame-médiku ba susun? 5 Rezultadus ezame-médiku ba susun 8 Halo eskolla ida benefísius no riskus posível

More information

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia okos. 80% povu hela iha area rurais, moris ho agrikultura subsistensia. Liu 1,500 labarik ho idade menus tinan lima mate kada tinan husi kondisaun bele prevene maizumenus

More information

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia 7 Teste adaptasaun koto nani iha Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobias Moniz Vicente, Luis Fernandes, Apolinario Ximenes, Maria Martins

More information

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx Planu&Estratéjiku&Rede&ba&Rai& 2015"2018 2 Konteúdu Introdusaun*...*3 Istoria*Rede*ba*Rai*...*3 Planu*Estratejiku*2015* *2018*...*5 Observasaun*Forsa*no*Limitasaun*Prosesu*Planu*Estratéjiku*...*6 Estrutura*Relatoriu*Ida*Ne

More information

Microsoft Word - MNL_KSP_editfinal.docx

Microsoft Word - MNL_KSP_editfinal.docx Mahein Nian Lian No. 27, 20 Dezembru 2011 Introdusaun Saida Mak Akontese Ba Kompaña Siguransa Privadu iha Futuru? Kompaña siguransa privadu nu udár parte integradu husi setor siguransa iha Timor-Leste.

More information

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa SOBREVIVE IHA IMPUNIDADE Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Edisaun Daruak, Fevereiru 2018 Ekipa Hakerek Na in

More information

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan 2011 2015 AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS 1 Mapa Dalan iha Setór ne e 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór ne e a. Atividade bankáriu

More information

BriefingBankadaDez2018te

BriefingBankadaDez2018te PIB Petróleu PIB Naun-petróleu 2013 2014 2015 2016 $4,234 (75%) $1,415 (25%) $2,591 (64%) $1,454 (36%) $1,496 (48%) $1,609 (52%) $820 (33%) $1702 (67%) Produtivu (agric.& manuf.) $306 $310 $294 $305 Reseita

More information

LH konaba PAN Fome Zero

LH konaba PAN Fome Zero La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua dos Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu Kazu ne e deskreve faktu sira no prosesu iha tribunál

More information

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc Anexu 2 ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR-LESTE (ARKTL) ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR LESTE (ARKTL) KONSTITUISAUN KÁPITULU Artígu 1 NARAN, STATUTA NO FATIN 1.1. Organizasaun nia naran: Organizasaun

More information

INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO

INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO GUTERRES JONES P a g e DIVISAUN RISKU GEOLOJIKU 2019

More information

FretilinOGE19-21Dez2018te

FretilinOGE19-21Dez2018te INTERVENCAO FINAL DA BANCADA FRETILIN NA OCASIAO DA VOTACAO FINAL E GLOBAL DA LEI DO OGE 2019 21 Dezembru 2018 Sr. Presidente Parlamento Nacional, Sr. Primeiro Ministro, e Membros do VIII Governo Constitucional,

More information

World Bank Document

World Bank Document Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized 42769 2 0 0 7, ii/24 TIMOR-LESTE DEZENVOLVIMENTU JUVENTUDE NO MERKADU TRABALLU: REZUMU

More information

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holly Schauble 4 Fotografia: Membru komunidade iha Tutuala

More information

Remembering the past Final Tetum

Remembering the past Final Tetum TIMOR-LESTE HANOIN-HETAN PASADU Rekomendasaun sira atu harii ho efikás Programa Nasionál ba Reparasaun no Institutu Públiku ba Memória Publikasaun Amnesty International Publikasaun dahuluk iha Fevereiru

More information

13 Testu adaptivu aihoris Trigu no Barley iha Timor-Leste periodu Abstratu Apolinario Ximenes 16 Luis Pereira, 17 Brian Monaghan 2,,Robert W

13 Testu adaptivu aihoris Trigu no Barley iha Timor-Leste periodu Abstratu Apolinario Ximenes 16 Luis Pereira, 17 Brian Monaghan 2,,Robert W 13 Testu adaptivu Trigu no Barley iha Timor-Leste periodu 2013-2016 Abstratu Apolinario Ximenes 16 Luis Pereira, 17 Brian Monaghan 2,,Robert Wiliams 2 Aihoris trigu (Wheat & Barley) Triticum aestivum L.Hordeum

More information

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Timor Leste ho asesu ne ebé siguru ba fini kualidade di

More information

Microsoft Word - BOLETIN EDISAUN I 2015.docx

Microsoft Word - BOLETIN EDISAUN I 2015.docx B O L E T I N Edisaun 01/2015 PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTÉGE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE BOA-GOVERNASAUN Adjuntos Provedor Simu Tomada de Posse Iha PN Dili Prezidente

More information

ALOLA ANNUAL REPORT 2018 TETUM Final FOR pRINTING eDITING VERS.cdr

ALOLA ANNUAL REPORT 2018 TETUM Final FOR pRINTING eDITING VERS.cdr Fundasaun ALOLA Relatório anual FUNDASAUN ALOLA - Strong Women Strong Nation FETO TIMOR-LESTE IHA STATUS IGUÁL IHA ASPEITU MORIS HOTU-HOTU (Asesu, partisipasaun, papél iha halo desizaun, goza benefísiu

More information

Backup_of_ALOLA ANNUAL REPORT 2015 DRAFT Kinta tetum

Backup_of_ALOLA ANNUAL REPORT 2015 DRAFT Kinta tetum 2015 RELATÓRIO ANUAL Fundasaun Alola Advokasia Promove Feto Nia Direitu Umanu FUNDASAUN ALOLA Strong Women Strong Nation - Feto Forte Nasaun Forte FETO TIMOR-LESTE IHA STATUS IGUAL IHA ASPEITU MORIS HOTU-HOTU

More information

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est 9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar estadu demokratiku post konflitus, Timor-Leste (TL) sei

More information

PRELIMINARY STATEMENT TETUM

PRELIMINARY STATEMENT TETUM Misaun Observasaun Eleitoral husi Uniaun Europeia TIMOR-LESTE, Eleisaun Prezidensial no Lejislativa, 2017 DEKLARASAUN PRELIMINARIU DAHULUK 22 Marsu 2017 Timor-Leste organiza eleisaun prezidensial ne ebé

More information

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial Governu ba Asuntus Petroleu 1 Istória Badak Tasi Timor

More information

IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Es

IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Es IPG descobre kauza husi Rai Halai iha Auto-Estrada Covalima, Estrada diresaun Dili-Ainaro, no Dili-Loes Autores: Jose Soares Nano (Especialista iha Estruktura Jeolojia), Luis Teofilo da Costa (Especialista

More information

Konta Jeral Estadu 2011

Konta Jeral Estadu 2011 DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMAO NIAN IHA OKAZIAUN DEBATE KONA-BA KONTA JERAL ESTADU NIAN 2011 Parlamentu Nasional, Díli 11 Dezembru 2012 Sua Exelênsia Señor Prezidente Parlamentu

More information

Microsoft Word - TL Econ & Social Brief Final-tetum-jg.doc

Microsoft Word - TL Econ & Social Brief Final-tetum-jg.doc Agostu 2007 Grupu Banku Mundial no Banku ba Dezenvolvimentu Asiatiku nian mak prepara, liu husi konsultasaun ho Parseiru Dezenvolvimentu sira LAOS TRADUSAUN OFISIAL. KARIK IHA DUVIDA RUMA, FAVOR KONSULTA

More information

Deklarasaun Politika CNRT

Deklarasaun Politika CNRT Deklarasaun Politika P-CNRT DEBATE GENERALIDADE OGE 2017 23 Novembru 2016 Deputado Natalino dos Santos Nascimento - Prezidente Bankada CNRT Parlamento Nacional SE. Presidente do Parlamento Nasional, Sr.

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projetu Lei Nú. 9/III kona-ba Pensaun Mensál Vitalísia ba

More information

16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia

16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia 16 Projetu edukativu Pastorál Juveníl Inspetoria nian Filhas de Maria Ausiliadora Inspetoria S. Maria D. Mazzarello TIN Timor - Indonézia ESKOLA Ambiente ne ebé dezenvolve matenek ne ebé sira iha tuir

More information

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK PDHJ Públika Rejultadu Inisiu Monitorizasaun Ba Implementasaun Projetu

More information

Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 20

Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 20 Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 2009 Sesaun Plenária ba loron ohin nian, preside husi

More information

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx Excelentismos - Senhor Prezidente Parlamento Nacional IV Legislatura Sesante Dr. Aniceto Longuinos Guterres Lopes, - Distinto Eis- Deputado/Deputada sira IV lezislatura nian, - Senhor Primeiru Ministru

More information

Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva

Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva Taka lakuna jerasaun iha Timor-Leste: Oinsá mak programa kriativu bele kontribui 5 Amy Stevenson, Kim Dunphy, Cesario de Lourdes & Ildefonso da Silva Introdusaun Artigu ida-ne'e esplora dezafiu ida-ne'ebé

More information

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G ««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no Governu VIII La o Hamutuk hakarak hato o parabens ba

More information

QUARTERLY REPORT

QUARTERLY REPORT RELATORIU BA FULAN TOLU NIAN FUNDU PETROLEU TIMOR - LESTE Ba fulan tolu remata iha 30 hu 2006 esenta ba Ministra Plano no Finansas Husi Autoridade Bankaria no PagamentusTimor-Leste nian INTRODUSAUN Relatoriu

More information

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unidade mai husi soberania husi fronteira sira, valór husi

More information

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu Hosi S. Exelénsia Primeiru-Ministru, Sr. Taur Matan Ruak Loron 07 fulan-juñu tinan 2019 Introdusaun Iha tinan 17 ikus ne e, governu sira tuituir-malu iha ona susesu hodi hametin pás no estabilidade sosiál,

More information

ANÁLIZA RISKU NO BENEFISIU PIPELINE G

ANÁLIZA RISKU NO BENEFISIU PIPELINE G http://www.lestenews.com/2019/05/21/analiza-risku-no-beneisiu-pipeline-gas-kampu-greater-sunrise-mai-timor-leste ANÁLIZA RISKU NO BENEFISIU PIPELINE GAS KAMPU GREATER SUNRISE MAI TIMOR LESTE Teodoro M.

More information

República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas

República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun Índise Parte 1: Diskursus Primeiru-Ministru...

More information

Journal JICA CBNRM, Vol 1/ Publikasaun 4/ Fevereriu 2018 Seremonia Tara Bandu PLUP no Implementasaun Regulamentu Suco Planu Participatoriu Uja Rai (PL

Journal JICA CBNRM, Vol 1/ Publikasaun 4/ Fevereriu 2018 Seremonia Tara Bandu PLUP no Implementasaun Regulamentu Suco Planu Participatoriu Uja Rai (PL Journal JICA CBNRM, Vol 1/ Publikasaun 4/ Fevereriu 2018 Seremonia Tara Bandu PLUP no Implementasaun Regulamentu Suco Planu Participatoriu Uja Rai (PLUP) kompleta ona projeitu suco hitu (7). Atu inagura

More information

Microsoft Word - Livru Matadalan_2017.docx

Microsoft Word - Livru Matadalan_2017.docx República Democrática de TimorLeste Matadalan ba Orsamentu Geral Estadu 2017 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun Contents Saida mak orsamentu?... 3 Saida mak orsamentu jeral estadu 2017?...

More information

Yellow Road Workshop

Yellow Road Workshop YELLOW ROAD WORKSHOP 2014 H H A D I A A M E T I U M A - L A R A N N 1 YELLOW ROAD WORKSHOP 29-30 MAIU - 2014 AJENDA 1. ITA ATU BA NEBE? 2. 3. ITA PRESIZA HALO SAIDA? 2 ITA ATU BA NEBE? APREZENTASAUN 1:

More information

Graphic2

Graphic2 KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Tradusaun La Ofisial KONVENSAUN INTERNASIONÁL DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Adotadu no

More information

DISCURSO DE

DISCURSO DE DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU RETIFIKATIVU 2012 NIAN Parlamentu Nasional, Díli 11 Outubru 2012 Sua Exelênsia

More information