Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 2009 Sesaun Plenária ba loron ohin nian, preside husi Presidente Parlamento Nacional Sr. Fernando Lasama de Araújo hamutuk ho I 0 Vice Presidente Parlamentu Nacional no II 0 Vice Presidente Maria Paixão, Sr. Vicente da Silva Guterres, no Sekretaria Mesa Sra. Maria Terezinha Viegas, I 0 Vice-Sekretaria Sra. Dep. Maria da Costa Exposto no II 0 Vice Sekretaria Sr. Dep. Teresa Maria de Carvalho. Antes hahu Plenaria ba ohin nian, Presidente husu ba Publiko Timor Leste tomak atu akompanha no sei tilun ba debate Orsamento Estado 2009, atu nune e Publiko mos bele hatene Osan hirak maka aprova iha Parlamento Nasional no Presidente informa ba Senhores Deputados sira tomak katak Meja sei kontinua ho Lista ida horseik ne e. Sra. Dep. Anna Pessoa no Sr. Dep. Jose Fernandes Texeira husi Bankada FRETILIN halo Pontu de Ordem kona ba Meja kontinua ho Lista ida horseik, tuir Deputaos nain rua ne e Meja viola ona Regimento tamba iha Regimento laiha Carry Over. Maibe Presidente salenta katak Meja maka dirije diskusaun no Meja hakarak halo justica ba Senhores Deputados. Parlamento Nasional mos hakarak klarifika katak iha Noticia loron 14 fulan Janeiro tinan 2009 Alinea 6 nebe hakerek kona ba Relatorio Komisaun C, katak partisipante iha Workshop Estuda Orsamento Geral Estado 2009 iha Com Lospalos partisipa mos Konselho Konsultivo Fundo Petrolifru (Orador) no UNDP (Orador) liu husi UNDP Parlament Project no Asian Development Bank la partisipa iha Workshop ida ne e. Plenária Parlamento Nasional ohin nian, participa mos husi Primeiru Ministru no membrus IV Governu Konstitusional, Eis Presidente Parlamento Nasional Sr. Francisco Guterres Lu Olo no Eis Premeiro Ministro Dr. Mari i Alkatiri.
Periodo da Orden do Dia ho asuntu mak hanesan: Discussaun no votasaun ba generalidade da Proposta de Lei n. 16/II kona ba ( Orçamento Geral do Estado da República Democratica de Timor Leste 2009 ) Presidente fo tempo ba Senhores Deputados sira atu halo intervensaun no pergunatas kona Proposta Orsamento nebe mai husi IV Governo Konstitusional. Senhores Deputados sira hato o katak Orsamento nebe Parlamento aprova ho total ida que boot tebes ba deit iha nebe? tamba Governo promete katak iha trator gratuito maibe iha realidade atu fila rai Povo tenki selu $10 US, Livro ida nebe maka Governo haruka mai Parlamento ne e kompleto tebes, iha mudansa duni iha fatin balun hanesan Regiaun Espesial Oe-Qusi no Atauro, ita labele hadomi liu osan, osan ne e tenki fo ba Povo hodi nune e ita bele atende necesidade Povo nian. Komisaun Funcaun Publiko tenki halao nia servico di-diak, tenki hare Fungsionario Publiko iha Timor Leste, Governo tenki hare Fungsionario Temporaria nebe tama ona total 13.000, Governo tenki halo treinamento ida no tenki halo statuta kona ba problema ida ne e, Ita foin maka tama iha Swasembada Pangan tamba Governo Anterior la halo politika ida, Indonesia deit persija tempo ida que naruk atu tama iha fase Swasembada Pangan, Osan iha ita tenki gasta tamba ida ne e importante tebes e tenki fo duni ba ita nia Povo tamba osan ne e mai husi Fundo Mina Rai, Korupsaun buras tebes iha Governo AMP, atu kombante ita tenki hari i Komisaun Anti Korupsaun maibe labele kontrola no preve korupsaun tamba laiha diferensa ho PDHJ, Husu atu halo Alterasaun ba Lei Fundo Petrolifero Artigo 9, hodi nune e labele kria konfusaun; Proposta Orsamento ida diak tebes tamba Planu atu Desemvolve Distrito mos kompleto, Florestas ladun iha atensaun husi Governo, Desastres Naturais Governo ladun aloka Orsamento tamba saida?
Tuir Konstitusi Orsamento ne e tinan ba tinan sae 30% maibe ita sae makas no ba 2012 Orsamento ne e tun fali, karik iha 2012 laiha ona Desenvolvimento ona karik? Orsamento ida ne e hasae maka as ba Orgaun Sobreano, Membro Governo no Senhores Deputados nian. Orsamento ne e rasional tamba gasta duni ba ita nia Povo no Salario ba Orgaun Sobranu nebe sae ne e tuir duni Regime Kaerira Lei Funsaun Publiko; Electricidade mate hela deit, husu ba Governo atu hare problema ida ne e! Presidente mos husu ba Senhores Deputados sira, Publiko nebe akompanha iha Magna Casa ida ne e atu hakmatek tamba fatin ida ne e laos fatin futu manu nian. Depois intervalo 20 minutus Presidente fo tempo ba Premeiro Ministro no Ministra Finansas Sr. Emilia Pires atu responde kona ba duvidas no perguntas husi Senhores Deputados. Tuir Ministra Financas katak Crescimento Ekonomia kona ba seitor Industria Agrikultutra, Komersio no Investimento Publiko. Faktu Internasioanl maka iha Timor, Cresimento 8% atu hamenus kiak iha rai laran no atu hamenus linha pobreza. Krisimentu Ekonomia 2001 8,9 %, 2002 2,4 %, 2003 1 %, 2004 4,2 %, 2005 6,2 %, 2006 5,8 %, 2007 8,4 % no 2008 10,5. Governo buka hela dalan atu resolve problema nebe afecta hela iha mundo tomak, agora dadauk iha Nasaun barak maka uja Pakote Stimulasi Ekonomia no Governo la gasta osan to o $ USD 1 Billions, Governo la lakon $ USD 8 Millions ida ne e la los, Governo to o agora eksekuta osan tuir regras se e la tuir regras Parlamennto iha direito atu halo buat ruma mai Governo. Governo halo ona Reforma balu liu husi Treinamento no Desentralisaun ba Ministerio hotu. Ami halo ona Free Balance dehan Ministra Finansas. Projektu boot liu maka Sentral Electridade hodi nune e agora ami halo ona planamento. Kona ba orsamento ba Distrito to o agora Lei kona ba Munisipais seidauk iha, Governo sei prepara hela Lei ida ne e. Fungsionario publiko agora da-dadauk halo hela eaquadramento tuir ida carreira. Depois intervalo almoco, Presidente fo fali tempo ba Senhores Deputados sira atu hato o duvida no perguntas ba IV Governo Konstitusional. Sr. Dep. Anna Pessoa husi Bankada FRETILIN hato o nota protesto ida ba Meja kona ba mekanismo diskusaun, tempo diskusaun no resposta husi Governo.
Meja liu husi Presidente katak Senhores Deputados sira barak maka halo intervesaun, total maka 54 Deputados. Senhores Deputados sira hato o katak : Osan aumenta barak liu ba Funsionario Publiko no Orgaun Sobrano maibe Povo ki ik labele hetan osan ida tamba osan hirak ne e la monu ba Povo nia liman, Orsamento 2009 iha Kapital Desenvolvimento la hanesan ba kada Distrito no sira husu atu aloka osan ba Juis sira. Senhores Deputados sira husu katak ita lebele trata malu, eks Premeiro Ministro buka Sr. Dep. Riak Leman hodi trata Sr. Dep. Riak Leman tamba Riak Leman foti assuntus atu Rehabilitasun Uma eks Premeiro Ministro. Orsamento 2009 ne e ladun kona ba Povo nia necesidade ou fakar osan barak ba ema nebe boot no laiha balansu ekonomia/justisa sosial ba povo kiik; Husu atu hari i Komisaun Anti Korupsaun (KAK) maibe sira husu atu labele soke malu fali ho PDHJ, sira husu atu PDHJ elimina Devisaun Kombate Anti Korupsaun; Orsamento ida ne e koloka tuir duni nia fatin no fo liu benefisiu ba povo ida-idak iha Distrito, hodi nune e Senhores Deputados Kongratula ba IV Governo Konstitusional; Presidente husu Senhores Deputados sira hotu atu calma no kontrola an hodi nune e Debate Orsamento Geral Estado 2009 bele lao ho diak no hetan resultadu ida que diak. Deputados husu ba Governo atu hare fila fali kontrato ho Kompanha Timor Telkom tamba la kondis ona ho nesecidade Povo Timor Leste e kontra Konstituisaun katak labele iha monopolio; Rekusrsus Humanos iha Banyu Undan, husu atu hasae sira nia vencimento tamba loron ida sira manan $ USD 125 deit. Goveno AMP laos fahe osan deit maibe Konstitusaun maka haruka tamba iha Konstitusaun hakerek fo protesaun ba treseiro idade; Senhores Deputados sira husu kona ba Anexo 6 nebe koalia kona ba Direktor Nasional, Direktor Distrital, Chefe Departemento no Chefe
Sessaun, oinsa ho Direktur Eskola iha Distrito no mos Mestre/a kah Professores sira? Oinsa ho ema Timor oan nebe servico iha Loja no Restorante, tuir informasaun Patraun barak maka la selu sira nia salario tuir sira servico no ema estranjeiro barak maka mai buka servico iha Timor Leste, husu ba Governo atu kria mekanismo ida hodi kontrola; Depois Senhores Deputados sira halo intervensaun, Presidente fo Tempo ba Governo liu husi Premeiro Ministro no Ministra Finansas atu responde duvida no perguntas husi Senhores Deputados. Tuir Ministra Finansas, Governo aloka ona osan tuir nesesidade iha Distrito no tuir Projektu nebe lao iha Distrito nebe refere, passo ida ne e hanesan iniciodeit. Governo nunka bosok povo tamba makina Governo lao duni. PM Responde kona ba knar PDHJ no KAK nebe Sra. Dep. Cipriana Pereirra husi Bankada FRETILIN foti, PDHJ nia knar atu hare kona ba violasaun nebe lao ou atu redus violasaun sira ne e. KAK nia knar labele hare ba knar maibe ba KAK nia kompetensia. Nebe sei la mosu konflito interese entre institusaun rua ne e. Governo mos halo ona MoU ho Governo Portugal atu forma Policia Judiciria. Sasukat kona ba Orsamento ba Distrito PM afirma katak ida ne e maka desenvolvimento rural. Ikus liu Presidente encerra Plenaria ba ohin loron no sei kontinua fali Sesta-feira loron 16 fulan Janeiro tinan 2009 oras 09H00. Cumprimentos Gabienete de Relações Publikas