12 Produsaun bee moos husi bee fo er uza métodu filtrasaun Intrudusaun Autor: Felipe Xavier, L.Ed Mentor: Berta Tilman, BA Bee nu udar substánsia kímika ida ne ebé prioridade bá moris sira hotu iha mundu. Kuaze buat moris iha mundu konteín bee. Bee barak liu-iha mundu maka husi tasi, tanba bee hotu-hotu sei fila bá iha tasi hanesan reservoir. Prezensa bee ninian importante liu-iha mundu tanba moris iha mundu maoria depedénsia bá bee inklui Timor-Leste hanesan hemu, haris, te in, saude, agrikultura, no seluk tan. Tuir predisaun ne ebé lansa husi Word Water Assessment Program (WWAP) ne ebé forma husi UNESCO katak iha tinan 2025 mai 2/3 populasaun mundu nian sei hela iha fatin sira ne ebé laiha bee ka rai maran (Donny Fandri, 2011). Problema sira ne e tanba kondisaun klimatika iha mundu nune e halo bee menus. Ho ida ne e guvernu Timor-Leste liuhusi Premeiro Ministro aktual mós tau kestaun makas katak afeita husi EL NINO ne ebé prejudika mós bee bá iha komunidade Timorense sira (RTTL, 2/5/2016). Menus bee moos halo ita analiza makas hodi kria bee moos atu espesie sira inklui ema hodi kontinua garantia nia moris ho saudavel. Atu nesisita nesisidade moris ho saudavel maka persija kria inovasaun ruma hodi rezolve dezafiu husi predisaun no problema guvernu nian ne ebé mensiona iha leten. Tanba ne e mak persiza kria inovasaun tuir nesidade atu korespondensia hodi solusiona problema bee. Bee ne ebé mak ita utiliza sempre kontein fo er hodi nune e mak ita labele utiliza direitamente. Iha mekanizmu ne ebé simples bele kria hodi prodús bee moos. Vantajen atu prodús bee moos husi bee fo er di ak no fasil, lakarun no materiál sira fasil tebes ita hetan. Maka ita halo produsaun bee moos husi bee fo er sira nian uza métodu filtrasaun, ho nia rezultadu efetivu hodi komunidade sira bele utiliza no laiha risku bá ema nia saúde. Bele ka lae atu produsaun bee moos husi bee fo er uza métodu filtrasaun? Peskizador limita husi peskiza ne e kona-ba produsaun bee moos husi bee fo er uza métodu filtrasaun. Fundamentu teoriku Bee Bee hanesan kompostu kímika ida ne ebé importante iha mundu. Faktu hatudu katak 70% kobre planeta nia furak ho kór azul ka famouzu ho kór hanesan berlindus azul fotografia ne e hasai husi espasu liur ka sai husi mundu. Bee esensiál tebes bá nesisidade moris espesie sira nian; selaiha semana ida umanu sira bele mate hotu. Bee konteín ki ik liuhusi isin lolon mak 75%, boot liumak 90% no 20% mak solídu. Espekulasaun katak bee importante bá moris tanba universu seluk depende bá moris uluk mak husi bee (Lucy no ekipa, 2006, p. 219). Bee fo er Bee fo er hanesan fonte poluente husi bee fo er husi komunidade hela fatin no hanesan fatin komersiu, indústria no bee fo er husi indústria depende bá iha tipu indústria refere kiik ka boot, Residu infiltrasaun bee no adisionál (Azwar no Azrul, 1983). Bee fo er hela fatin maka husi sintina, bee merak, no bee fo er konteín 99,9% no 0,1% substánsia solidu konteín 70% subtánsia organika no 30% substánsia inorganika (Kusnoputranto no Haryoto, 1984). 81
Media filtrasaun Filtrasaun Filtrasaun mak maneira ida ne ebé di ak husi servisu tanba aprosimasaun produtu ne e naturál. No dala ruma aparellu teste no atividade husi katalizasaun asesu sai husi hidrojénasaun ka husi sinamiku asídu (Brian no ekipa, 1989). Filtrasaun rutina no dala ruma klaru ho konsentrasaun ka ektrasaun husi prosedimentu atu hetan produtu maximu. Filtrasaun direita mós sei servisu makas husi solidu ne ebé konsisténsia reasaun husi produtu, no ida ne ebé fatin nitriku mak sistema líkidu. (Brian no ekipa, 1989). Filtru Rai henek Filtru rai henek (sand filter) mak hanesan métodu ida hodi halo tratamentu bá bee moos (Deni Maryani, 2014). Sistema filtru rai henek agora hetan ona nia kapasidade atu bele halo bee moos (pureza bee) no liuliu bee ne ebé dook husi tasi, no bele fó vantajen ho halo resiklajen bee ne ebé liuhusi filtru (Dennis Scott Prince, May 11, 1999). Filtru Karbonu ativu Karbonu ativu mak hanesan karbonu ida ne ebé iha karakterístika absorve kona-ba solusaun no mós vapor (suar) nune e materiál sira bele iha funsaun hanesan halo moos solusaun, dada (exploiters) gazes beneno no halakon kór. Utilizasaun karbonu ativu luan tebes iha indústria kímika, ai-han, no farmasia hanesan atu halo mina ai-ha (oil meal), ai-moruk kabun moras, halo bee moos hemu, halo masi midar, mask no seluk tan (Sudrajat, 1994).Iha prosesu absorsaun karbonu ativu, formasaun porusidade hanesan barametru prinsipál atu bele absorsaun karbonu ativu ne ebé akontese. Sekuandu karbonu ativu uza atu halo moos bee (purifikasaun bee), dala barak persija ku ak sira (pores) ne ebé nakloke tanba bee dala barak kontein partikula sira. Influensia husi ku ak atu absorve faze likida (Buekens A, 1985). Filtru Zeolite Zeolite hanesan mineral Kristal alumina silika tetrahidratu porisidade ne ebé iha estrutura dimensaun tolu, forma husi tetrahedral [SiO4] 4- no [AlO4] 5- ne ebé halo ligasaun bá malu husi atomu sira ho oksijéniu kaulker maneira, ho nune e forma dimensaun tolu nakloke ne ebé kontein kanal sira no porisidade, ense ho iaun metal sira dala barak mak metal alkalinu, alkalinu terozus no molekula bee ne ebé movimentu livre (Chetam, 1992). Metodolojia, Fatin no Tempu peskiza Métodu peskiza ne e eksperimental hodi avalia rezultadu peskiza no uza média sira ho variedade tolu (3) mak hanesan rai henek, karbonu ativu no zeolite. Fatin peskiza Fatin foti amóstra ne e iha municipio Dili, Posto Administrativo vera cruz, Suco CaiColi. 82
. Amóstra Depois lori bá halo peskiza iha Laboratório de Quimica, Faculdade de Educação, Instituto Superior de Cristal no Laboratório Direção Nacional Dos Serviços De Agua (DNS) Ministerio Das Obras Publicas Transporte e Comunicações, Timor-Leste. Tempu Peskiza Peskiza halo iha laboratóriu hahu 19 Junu 2016 to o 22 Augustu 2016. Amóstra Sai hanesan amóstra bá iha peskiza refere mak bee fo er husi bee dalan Caicoli, Dili. Tekniku Foti Amóstra Teknika foti amóstra direita husi bee fo er husi bee dalan kaikoli nian. Materiál sira Rai henek, karbonu ativu, Zeolite, Kabas, surat-tahan, Kopu Kímika, suporta universal, plastiku, aluminiun foil, pinera, akua mamuk boot, espatula, magnetic stirrer, surat-tahan filtra, balaun dekantasaun, balaun separasaun, kromotografi koluna 1pcs, botir 25mL, botir 20mL, botir 10mL, pipeta 5mL, pipeta 3mL, titrasaun dijital HACH, proveta, espektrofotométria, kuveta, buffer poweder citrate, sodium pirodate, solusaun buffer, indikadór EBT, salinity meter WP-18, termometru, solusaun padraun kalibrasaun, ph, surat-tahan ph, turbidisaun (turbidity HACH), stopwatch, reajente feru-lr, amonia sianuratu, amonia salisilatu, CH 4N 2S (nitra ver5), C 7H 5NO 4 (nitri ver3), Komparasaun (comparator), DPD free chlorine. Prosedimentu servisu Prepara reaktor tolu ne ebé garanti moos hotu ona Tetu rai henek 80gr koloka ba reaktor dahuluk nia laran Tetu karbonu ativu 80gr koloka iha reaktor daru ak nia laran Tetu zeolite 16,5 gr koloka iha reaktor datoluk nia laran 83
Sukat 1,5L adisiona ba iha median sira ne ebé preparadu ona hodi halo filtrasaun (repete dala tolu (3)). Resultadu diskusaun Resultadu analiza be foer Ho ida ne e bee atu garantia kualidade mak halo teste bá barametru sira husi bee fo er antes halo filtrasaun no depois halo filtrasaun prodús sai bee moos mak hanesan tabela tuir mai. Tabela 1. Rezultadu analiza bee fo er antes halo filtrasaun husi bee dalan CaiColi Barametru Unidade Rezultadu WHO Teste Fízika ph Value - 7.0 6.5-8.5 E. Conductivity µs/cm 1528 NS TDS mg/l 834 1000 Salinity 0.8 NS Temperature o C 27.4 NS Turbidity NTU 12.2 5 (NTU) Teste Kímika NH 3-N mg/l 34.4 1.5 NO 3-N mg/l 0.6 10 (as NO 3-N) NO 2-N mg/l 0.014 1 (as NO 3-N) Fe mg/l 0.57 0,3 Mn mg/l 2.0 0.5 Fluoride mg/l 0.76 1.5 Free Cl mg/l Laiha 0.5 2- SO 4 mg/l 74 250 Teste Biolojia Total Coliform CFU/100mL 895 0 E. Coli CFU/100mL 602 0 Fonte: Felipe Xavier, rezultadu peskiza 2016. Tabela 2. Rezultadu analiza bee moos depois halo filtrasaun Barametru Unidade Rezultadu WHO Teste Fízika ph Value - 7.9 6.5-8.5 E. Conductivity µs/cm 1405 NS TDS mg/l 764 1000 Salinity 0.8 NS Temperature o C 27.6 NS Turbidity NTU 3.0 5 (NTU) Teste Kímika NH 3-N mg/l 0.3 1.5 NO 3-N mg/l 0.1 10 (as NO 3-N) NO 2-N mg/l 0.0027 1 (as NO 3-N) 84
Fe mg/l 0.2 0.3 Mn mg/l 0.2 0.5 Fluoride mg/l 0.49 1.5 Free Cl mg/l Laiha 0.5 2- SO 4 mg/l 63 250 Teste Biolojia Total Coliform CFU/100mL 54 0 E. Coli CFU/100mL 3022 0 Fonte : Felipe Xavier, rezultadu peskiza 2016 Rezultadu teste fízika Rezultadu analiza fízika bá bee fo er antes halo filtrasaun no depois filtrasaun iha grafika tuir mai. Grafika 1. Rezultadu teste fízika bee fo er antes filtrasaun 1800.0 1600.0 1400.0 1200.0 1000.0 800.0 600.0 400.0 200.0 0.0 7.0 1528 ph E. Conductivity Antes filtrasaun 834 0.8 27.4 12.2 TDS Salinity Temperature Turbidity Grafika 2. Rezultadu teste fízika bee fo er depois filtrasaun 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 7.9 1405 ph E. Conductivity Depois filtrasaun 764 0.8 3.6 3 TDS Salinity Temperature Turbidity Bazeia dadus peskiza laboratóriu ne ebé mensiona iha tabela 6.1 no 6.2 katak barametru bee fo er antes halo filtrasaun nia valor ph 7.0 no depois liuhusi media filtrasaun nia valor ph 7.9 ne e 85
di ak tanba tuir nia padraun WHO nian 6.5-8.5. Eletrika kondutividade ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun nia konsentrasaun mak 1528µs/cm no depois liuhusi media filtrasaun mak 1405µs/cm. No redusaun bá eletrika kondutividade 123µ/cm, Konsentrasaun TDS ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun nia mak 834mg/L no depois liuhusi media filtrasaun mak 1764mg/L. No tuir padraun WHO nian 1000mg/L. Konsege halo redusaun TDS 70mg/L. Konsentrasaun salinidade ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun mak 0.8 no depois liuhusi media filtrasaun mak 0.8. Konsentrasaun turbidisaun ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun mak 12.2 NTU, depois liuhusi media filtrasaun mak 3.0 NTU. No tuir padraun WHO nian 5 NTU. Rezultadu teste kímika Rezultadu teste antes halo filtrasaun no depois halo filtrasaun haree iha grafika 1 tuir mai ne e. Grafika 3. Rezultadu teste kímika bee fo er antes filtrasaun Antes Filtrasaun mg/l 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 HN3 NO3 NO2 Fe Mn F SO4 Grafika 4. Rezultadu teste kímika bee fo er depois filtrasaun Depois filtrasaun mg/l 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 HN3 NO3 NO2 Fe Mn F SO4 Bazeia bá grafika iha leten katak rezultadu bee fo er antes halo filtrasaun konsentrasaun iaun amonia mak 34,4mg/L depois liuhusi prosesu media filtrasaun mak 0.3mg/L no tuir padraun WHO nian amonia ne ebé kontein iha bee laran atu konsumu mak 1.5mg/L, bele haree iha tabela 6.1 no 6.2. No husi media filtrasaun absorve hela molekula NH 3 34,1mg/L. 86
Konsentrasaun iaun nitratu ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun mak 0.6mg/L depois liuhusi prosesu media filtrasaun mak 0.1mg/L no tuir padraun WHO nian iaun nitratu ne ebé kontein iha bee laran atu konsumu mak 10mg/L, bele haree iha tabela 6.1 no 6.2. Husi media filtrasaun absorve hela iaun nitratu 0.5mg/L. Maibé konsentrasaun iaun nitritu ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun 0.014mg/L depois liuhusi prosesu media filtrasaun mak 0.0027mg/L, no tuir padraun WHO nian iaun nitritu ne ebé kontein iha bee laran atu konsumu mak 1mg/L, bele haree iha tabela 6.1 no 6.2. Husi media filtrasaun absorve hela iaun nitritu 0.0113mg/L. Konsentrasaun iaun feru ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun mak 0.57mg/L depois liuhusi prosesu media filtrasaun mak 0.2mg/L no tuir padraun WHO nian feru ne ebé kontein iha bee laran atu konsumu mak 0.3mg/L, bele haree iha tabela 6.1 no 6.2. Husi media filtrasaun absorve hela iaun feru 0.37mg/L. Konsentrasaun iaun manganes ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun mak 2.0mg/L depois liuhusi prosesu media filtrasaun mak 0.2mg/L no tuir padraun WHO nian iaun manganes ne ebé kontein iha bee laran atu konsumu mak 0.5mg/L, bele haree iha tabela 6.1 no 6.2. Husi media filtrasaun absorve hela iaun manganes 1.8mg/L. Konsentrasaun iaun flourida ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun mak 0.76mg/L depois liuhusi prosesu media filtrasaun mak 0.49mg/L no tuir padraun WHO nian iaun flourida ne ebé kontein iha bee laran atu konsumu mak 1.5mg/L, bele haree iha tabela 6.1 no 6.2. Husi media filtrasaun absorve hela iaun flourida 0.27mg/L. Klorin livre ne ebé kontein iha bee fo er Caicoli nian antes liuhusi media filtrasaun nian laiha nune e mos depois rezultadu bee moos depois liuhusi filtrasaun mos laiha (lakontein). Iaun sulfatu ne ebé kontein iha bee fo er antes halo filtrasaun mak 74mg/L depois liuhusi prosesu media filtrasaun mak 63mg/L no tuir padraun WHO nian iaun sulfatu ne ebé kontein iha bee laran atu konsumu mak 250mg/L, bele haree iha tabela 6.1 no 6.2. Husi media filtrasaun absorve hela iaun sulfatu 11mg/L. Rezultadu teste mikrobiolojia Rezultadu teste mikrobiolojia ba bee fo er antes halo filtrasaun no depois filtrasaun. 87
Grafika 5. Rezultadu teste mikrobiolojia bee fo er antes filtrasaun 1000 Antes filtrasaun 800 mg/l 600 400 200 895 602 0 T. Coliform E. Coli Grafika 6. Rezultadu teste mikrobiolojia bee fo er depois filtrasaun mg/l 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Depois Filtrasaun 3022 54 E. Coly T. Coliform Bazeia dadus peskiza ne ebé mensiona iha tabela 6.1 no 6.2 katak rezultadu teste laboratorial bá iha mikrobiolojia total coliform husi bee fo er antes halo filtrasaun mak 895 CFU/100mL depois liuhusi media filtrasaun sai bee moos mak total coliform 54 CFU/100mL. Tuir padraun WHO valor total coliform 0 CFU/100mL hafoin bele konsumu. No iha E. Coli nia valor 602 antes halo filtrasaun depois liuhusi media filtrasaun valor E. Coli nia valor 3022 CFU/100mL. Tuir padraun WHO valor total coliform 0 CFU/100mL hafoin bele konsumu. Ho nune e ba iha rezultadu bee fo er halo filtrasaun ba bee moos parte mikrobiolojia iha problema. Sekuandu atu hetan rezultadu di ak maka persija halo tratamentu bá bee fo er antes halo filtrasaun depois husi rezultadu bee moos mos tenki asegura tanba parte mikrobiolojia sensitivu atu moris. Konklusaun no rekomendasaun Konkluzaun Relasiona rezultadu ne ebé mensiona iha leten ba teste inisiu bá bee fo er husi bee dalan ba CaiColi antes halo filtrasaun depois liuhusi media tolu hanesan rai henek, karbonu ativu no zeolite mak autór konklui katak; 88
Husi media tolu hanesan rai henek, karbonu ativu, no zeolite iha kapasidade ne ebé di ak hodi absorve substánsia sira ne ebé kontein iha bee fo er laran tanba husi dadus teste laboratorial hatudu katak karakterístika bee fo er sai bee moos husi fízikamente halo redusaun makas inklui kontamina substánsia kímika sira ne ebé perigu, halo redusaun makas no menus husi padraun bee moos ne ebé estabele husi WHO nian. Maibé sei problema iha parte mikrobiolojia nian maka seidauk tuir padraun bee moos ne ebé estabele husi WHO nian. Rekomendasaun Bazeia bá rezultadu peskiza ne ebé mesiona mak autor hakarak hato o hela rekomendasaun katak; Relasiona ho problema bee moos ne ebé ejiste iha mundu inklui komunidade Timor-Leste nia laran, husu bá guvernu katak atu rezolve problema bee moos bele implementa projeitu peskiza refere tanba media tolu ne bé utiliza mais fasil no baratu liu. Rezultadu bee produzidu somente uza bá nesesidade seluk alende konsumu direita tanba parte mikrobiolojia sei problema. Rekomenda bá guvernu no komunidade atu halo tratamentu sañamentu ho di ak tanba husi rezultadu peskiza hatudu katak kualidade bee husi parte mikrobiolojia makas relasiona husi kanal sintina liga direitamente bá iha kanal bee dalan nian. Rekomenda bá peskizadór bele kontinua peskiza refere hodi haree barametru sira seluk inklui hadia nia parte mikrobiolojia. Bibliografia Azwar no Azrul. (1983). Pengantar Ilmu Kesehatan Lingkungan. Mutiara Jakarta. Barakat M. A.. (2011). New trends in removing heavy metals from Industrial wastewater. Arabian Journal of Chemistry (2011), 4, 361 377. Brian no ekipa. (1989). Textbook of Practical Organic Chemistry (Fife edition (pajina 91, 132-133) ed.). Longman Group UK Limited: Vogel's. Buekens A, K. H. (1985). Final report on production of activated carbon from Euphorbia Tiraculli. VRIJE Universiteit Brussel: Dienst Chemische Ingenieurstechniek en Industriele Scheikunde. Chetam, D. (1992). Solid State Compound,. Oxford: Oxford University Press. Deni Maryani, A. M. (2014). Pengaruh Ketebalan Media dan Rate filtrasi pada Sand Filter dalam Menurunkan Kekeruhan dan Total Coliform. JURNAL TEKNIK POMITS, Vol. 3, No.2, (ISSN: 2337-3539 (2301-9271 Print)), 1. Dennis Scott Prince, E. A. (May 11, 1999). SLOW SAND FILTER. United States Patent (US005902488A), 2. Donny Fandri, h. e. (2011). Pengolahan Air Limbah Dengan Metode Carrousel Filtration Ramah Lingkungan. Bogor: Institut Pertanian Bogor. http://www.tutorsglobe.com. https://en.wikipedia.org/wiki/sand. (s.d.). Huisman. (1974). slow sand filtration. Geneva: Word Healt Organization. Kusnoputranto no Haryoto. (1984). Air Limbah Dan Akskreta Manusia. Fakultas Kesehatan Masyarakat Universitas Diponogoro. Lucy no ekipa. (2006). Chemistry in Context: Applying Chemistry to Society (fifth ed.). New York: McGraw-Hill. Ministru, P. (2/5/2016). Bee Moos. Dili: RTTL. RTTL. (2/5/2016). Bee Moos. Dili: RTTL. Sudrajat, S. S. (1994). Petunjuk Teknis Pembuatan Arang Aktif. Jakarta: Badan Penelitian dan Pengembangan Kehutanan. 89
World Health Organization, 1997. Guidelines for drinking-water quality. Surveillance and control of community supplies. Second ed. Geneva. 90