Kiko ta literatura? Literatura ta un forma artístiko pa skibi pensamentu i sintimentu. 2
Konseptonan literario Lektura: ta tur loke ku bo por lesa. 3
Konseptonan literario Fikshon: ta tekstonan inventá. 4
Konseptonan literario Sciencefiction (siensia fikshon): ta un género kaminda ta kombiná siensia i fantasia. 5
Por parti tekstonan literario den dos kampo: Literatura oral Literatura skibí Oratura Ouratura Literatura ta kontá direktamente na e skuchadó. ta skibí si pero ta presentá e teksto den forma di un resital òf teatro. ta tur loke ku ta skibí, imprimí i ku hende por lesa. 6
Historia di literatura oral Literatura oral na papiamentu ta bai bèk te den tempu di West Indische Compagnie (1634), ku a kuminsá trese katibu for di Kosta Oksidental di Afrika. E katibunan akí a bini ku un rikesa na kuenta oral ku a haña nan mes forma den e ambiente nobo. Nan a sigui ku nan tradishon di konta kuenta. Tur dia tabatin kontamentu di kuenta. Kontamentu di kuenta tabata hunga un ròl hopi importante den bida di e katibunan (i despues tambe). 7
Ku kontamentu di kuenta e katibunan tabata: Rekordá Afrika; Pasa e konosementu akí pa nan yunan (responsabilidat); Siña nan yunan e arte di kontament i kuenta i Yuda mantené e lasonan sosial bou di otro. Kontamentu di kuenta tabatin e funshon di dibertishon tambe. 8
Géneronan di literatura Prosa (= épiko) Poesia (= líriko) Drama (=drama) Prosa ta kuenta kòrtiku. Poesia ta un ekspreshon artístiko riba papel. Drama ta kombinashon di palabra ku aktuashon. p.e. obranan teatral (komedia), etc. 9
Nos outornan 10
Un outor: ta hende ku ta skibi obranan artístiko. Luis Daal Pierre Lauffer Frank Martinus Arion Elis Juliana Nydia Ecury Philip Rademaker 11
Ta un ekspreshon artístiko riba papel. Tin un mensahe ku ta bai mas leu ku e realidat di palabranan. Ta kòrtiku. Hopi biaha ta difísil pa komprondé. 12
Kiko mester tene kuenta kuné ora ke analisá un poema?
Poema ta konsistí di: Strofa Verso Ta alinianan den un poema. (kada blòk den un poema) Ta liñanan den un poema. (kada regel den un poema) Outor Ta esun ku ta skibi literatura. (eskritor) 14
Kuarteto: poemanan di kua kada strofa ta konsistí di kuater verso. Amor di infansia Bo ta kere ta posibel ku nos dos por separá? Si nos dos ta di otro Loko loko enamorá Ni sikiera ta nesesario Pa uza palabra emoshoná Pa bisa kon profundo Nos sintimentunan ta. 15
Rima: ora dos òf mas verso ta kaba ku zonidonan paresido. Un morkoi Ku yama Moi, A bai keiru den konvoi, E konvoi a kai den roi, Moi di oi, Ta kik e ko i Ku su kara tur na ploi 16
Personifikashon: ora e outor ta laga opheto òf algu ku no ta un ser humano hasi manera hende. Vruminga badjaga a bisti braga, den stail e di e ta. Vruminga badjaga a bisti braga, den stail e di e ta. El a lòs un strèp, Kana rònt yen i pèp, Den stail e di e ta. El a lòs un strèp, Kana rònt yen i pèp, Den stail e di e ta. 17
Aliterashon: ora ku e mesun zonido ta ripití den un palabra òf den un grupo di palabra den un verso. Dilant i mi port i kas a keda un laman di papel kòrá. Despues, silensio di santana den un buraku blo bashí. Dilant i mi port i kas a keda un laman di papel kòrá. Despues, silensio di santana den un buraku blo bashí. 18
Kontraste: parti di teksto ku ta kontrali na otro. Mi si por bati pechu broma ku m a gasta plaka brutu pero m a logra kore ku fuku na mal òrdu fo i mi kas. Ata mi awor ta drumi soña Ku pan bashí ku limonada Te dia morkoi di luna pasa Pa mi trek sòpi di su rabu. Kontraste: Na prinsipio e tabata broma ku e tabatin sèn, na final e ta keha ku e ta bashí 19
Verso liber: ora ku versonan den un strofa NO ta rima. Si ta skol nos tin ku bai Laga nos ban skol! Siña kon di trata hende Siña respetá 20
Medio estilístiko: e manera di usa idioma pa logra sierto efekto. Estilo direkto Ora bo por lesa eksaktamente loke un persona a bisa. Estilo indirekto Ora e teksto ta laga bo mira mas o ménos loke un persona a bisa. 21
Ta un kuenta kòrtiku. 22
Kiko mester tene kuenta kuné pa analisá un prosa? Mester: Por splika título di e fragmento; Rekonosé e outor; Determiná tema di e fragmento; Rekonosé género; Determiná forma di género; Sa ken ta na palabra; Sa na ki aña a skibi e buki; Determiná e tempu; Sa e temporada/durashon di akshon;. Sa e espasio. 23
Mas di literatura 24
Géneronan di literatura Prosa (= épiko) Poesia (= líriko) Drama (=drama) Prosa ta kuenta kòrtiku. Poesia ta un ekspreshon artístiko riba papel. Drama ta kombinashon di palabra ku aktuashon. p.e. obranan teatral (komedia), etc. 25
Fikshon i No Fikshon Fikshon: Ta tekstonan di fantasia No fikshon: Ta tekstonan verídiko / basá riba realidat. 26
Ehèmpel di tipo di obra pa kada género Prosa Fikshon - Leyenda - Mito Poesia Fikshon - Leyenda - Mito - Fábula Drama Fikshon - Obranan di p.e Blanka nieve i e shete duendenan No Fikshon - Biografia - Outobiografia - Karta No Fikshon - Banderita - Kantika - Haiku No Fikshon - Obra di p.e: Tula 27
Literatura oral i literatura skibí ORAL Tur obra ku a pasa di boka pa boka, di generashon pa generashon. SKIBI Ta tur obra ku ta skibí, imprimí ku hende por lesa. 28
Por parti tekstonan literario den dos kampo: Literatura oral Literatura skibí Oratura Ouratura Literatura ta kontá direktamente na e skuchadó. ta skibí si pero ta presentá e teksto den forma di un resital òf teatro. ta tur loke ku ta skibí, imprimí i ku hende por lesa. 29
Un tiki mas di POEMA Struktura di poema Fábula Banderita Haiku Mito i leyenda Klasifikashon di outor 30
Poema ta konsistí di: (struktura di poema) Strofa Verso Ta alinianan den un poema. (kada blòk den un poema) Ta liñanan den un poema. (kada regel den un poema) Outor Ta esun ku ta skibi literatura. (eskritor) 31
Fábula Fábula Fábula ta un aspekto (ta forma parti) di literatura. Ta un kuenta kòrtiku, kaminda animal ta hunga ròl di hende. E fábula tin un moraleha; un lès di bida. 32
Banderita Ta papelitonan chikí di diferente koló, kòrtá den forma di un bandera, ku ekspreshonnan skèrpi ariba (puña), pegá na un toothpick. 33
Haiku Forma di poema ku ta konsistí di tres liña di 5, 7 i 5 sílaba. Suku di bida ta kaba na kaminda, salu ta keda Komunikashon e mihó vitamina den un relashon. 34
Mito Ta un relato ku ta trata na splika orígen di mundu òf di un sierto raza òf pueblo basá riba sierto diosnan. Tin sernan straño dor di un kombinashon di hende i bestia. Nan no tin elementonan real. Mito i leyenda Leyenda Leyenda ta un relato ku ta trata orígen di p.e naturalesa, animal, etc. Leyenda tin di haber ku suseso i personahenan real. 35
Klasifikashon di outor Outor di kansion Outor di poema = kompositor = poeta Outor di drama = dramaturgo = eskritor 36
Lista di nos outornan 37
Prueba final: - Teoria di literatura - Análisis di poema - Análisis di prosa 38