Journal JICA CBNRM, Vol 1/ Publikasaun 4/ Fevereriu 2018 Seremonia Tara Bandu PLUP no Implementasaun Regulamentu Suco Planu Participatoriu Uja Rai (PLUP) kompleta ona projeitu suco hitu (7). Atu inagura regulamentu suco nebe formula hosi PLUP, seremonia Tara Bandu origaniza ona Maumeta, Manucasa no Cotolau loron 08, 09 no 22 fulan Fevereiru 2018 ne ebe maka partisipa husi membru husi MAP municipiu Aileu, Administrador husi Postu Administrativu, Polisia, MAP Caicoli, JICA CBNRM no ONG balun. Iha seremonia nee comunidade promete atu implementa sira nia regulamentu suco. Komese fulan Setembru 2017, konselu suco suco 4 (Fahisoi Liquidoe, Fahosoi Remexio, Fatisi no Bocolelo) organiza ona enkontru mensal atu monitor no avalia implementasaun regulamentu suco. Enkontru hirak ne e agora daudaun facilita hela husi parseiru ONG, RAEBIA no HALARAE ho objetivu atu hasae kapasidade husi lider Suco nian atu halao rasik enkontru sira nia atividade moris loron oin mai, kada chefe suco aprezenta implementasaun estatutu husi Planu Uja Rai Futuru no Regulamentu Suco idaidak nia aldeia hamutuk ho problemas no dezafius. Depois sira nian aprezentasaun, membrus husi konselu suco diskute kona ba problemas atu buka nia solusaun. Analiza husi informasaun ba rezultadus fulan 4 liu ba kotuk ne ebe aprezenta enkontru mensal hatudu katak redusaun incidente sunu rai no tesi ai illegal. Maumeta (Remexio) Feb 08, 2018 Manucasa (Liquidoe) Feb 09, 2018 Impact of Village Regulations in 4 Sucos 6 Sunu Rai 4 10 I0 Tesi Ai illegal N S 3 Ai-han estragus husi animal abondonado 2 1 0 10 0 I N No. of Incidences 5 Sep-17 Oct-17 Nov-17 Dec-17 S Seluk (Pesca illegal, collecta raihenek etc.) 1 Cotolau (Laulara) Feb 22, 2018
Iha fulan Dezembru 2017 no Janeiru 2018, lider husi suco 4 informa katak la kazu sunu rai no tesi ai arbiru fulan hirak nia laran. Incidente ai-han ne ebe hetan estragus husi animal abondonadu balun mos redus ona, no durante fulan 2 liu ba kotuk ai-han balun maka hetan estragus suco 2 deit. A mezmu tempu, ai-han balun ne ebe hetan estragus husi fahi fuik durante relatoriu ba monitorizasaun enkontru fulan Janeiru 2018, komunidade suco agora daudaun tenta hela atu buka hetan solusaun atu resolve problema refere. Espansaun PLUP ba Area Seluk Projeitu ne e sensitiza ona husi MAP no Parseiru Dezemvolvimentu balun ne ebe integra PLUP ba programa diferente balun no projeitu ba CBNRM. Projeitu Conservasaun Agricultura husi FAO lidera introdusaun ba PLUP projeitu sucos 13 (9 Baucau no 4 Manatuto) ne ebe hetan tulun husi RAEBIA. Projeitu Avansa Agricultura husi USAID introdus ona PLUP suco ida, maka hanesan Hera Municipiu Dili ho tulun husi RAEBIA. RAEBIA mos hetan tulun husi USC Canada atu introdus PLUP suco ida Aileu, Tulatakeo. RAEBIA mos servisu hamutuk ho GCCA-GIZ introdus PLUP Suco Makalaco Baucau. Iha posibilidade ida mos katak Banku Mundial suporta ona SAPIP atu introdus PLUP sira nia projeitu ba sucos. Konsidera hanesan perspetiva husi espansaun PLUP, Projeitu, agora daudaun tenta hela atu dokumenta pratika balun ne ebe diak no lisaun ne ebe hetan husi introdusaun PLUP husi parseiru dezemvolvimentu sira seluk. Progresu Implementasaun Programas Micro Promosaun toos foho lolon sustentabel sai ona xave ba programa micro implementa ona fulan Maiu 2017. Demonstrasaun tos 15 estabelese ona aldeia 13 husi suco 4 (Fahisoi Liquidoe, Fahisoi Remexio, Fatisi no Bocolelo); kada tos maneja husi grupo agricultores nain 10 40 no esforsu sira ne e halo atu demonstra gestaun rai, umidade regimes, lalaok ai-han no pakote pratika ba luhan no manutensaun luhan nian, kuda ai nst. ne ebe maka apropriadu. Ai-han ne ebe demonstra ona tos balun henesan, batar, koto, aifarina, fehuk ropa, lakeru nst. Kualidade fini hola ona husi asosiasaun agricultores ne ebe promove husi projeitu Seeds of Life (Projeitu Fini ba Moris). Prosesu halo adubu no nia aplikasaun internaliza ona ho diak no agrikultores barak maka adopta ona. Rezultadus husi aplikasaun adubus tos diak liu do que adopta husi kontur compos. Kuda ia-fuan ona nia progresu demoplot hanesan mos membru sira nia tos laran. Implementasaun programa micro hahu ona suco 3 (Maumeta, Manucasa no Cotolau) husi fulan Fevereiru 2017. No promosaun toos foho lolon sustentavel sei demonstra Maumeta no Manucasa, Cotolau, komunidade sira deside ona atu implementa viveros komunidade no kuda ai. Sira mos sei koko atu integra aspeitu balun husi promosaun tos foho leten wainhira ba a ku da ai sira nia tos. 2
Treinamentu no Kapasitasaun Projeitu ne e konsistente nafatin halo esforsu atu kapacita staff Tekniku no Extensionista husi MAP (DGFCPI) no MAP Aileu, liders komunidade suco targetu, no parseiru ONG liu hosi matadalan ne ebe kontinua, formasaun treinamentu, facilita monitorizasaun periodiku no avalia enkontru no fornese materials rekursu necesariu nst. Iha fulan Dezembru 2017, projeto organija programa formasaun ba komunidade no Staff Extensionista husi MAP Aileu no kultivasaun kulat, produsaun fini kulat (spawns), prosesa kulat atu halo preservasaun (kulat masin). Programa rua (2) ne ebe organiza ona, ida (1) halao Fahisoi-Liquidoe no ida (1) halao FahisoiRemexio. Projeitu ne e fasilita interaksaun entre liders komunidades no restorante sira atu hatama (fan) kulat sira ne e. Restorante Italianu 1 (Austeria, Campo Alor, Dili) hahu ona hola kulat fresku balun. Projeitu ne e mos organiza ona formasaun One Day Book Keeping ba grupus feto Fadabloco loron 07 Fulan Novembru 2017. Projeitu ne e organiza ona formasaun kona ba projeitu siklu gestaun baziku, planu annual, kria linha de baze, analiza data uja MS Exel ba staff tekniku no extensionista MAP (DNFGBH no Aileu) ema nain 16 no formasaun ne e halao loron 3 ba fase ida nee. Segundu epoka ba OJT PLUP remata ona foin daudaun no participantes nain 10 husi total nain 14 maka kompleta ona sira nia formasaun ho susesu. ONG balun, ne ebe partisipa programa formasaun mai husi OHM Bobonaro, Hader, Liquica, PROSPEK, Lautem, Maharu, Ainaro, Malaedoi, Liquica no EMI, Ermera. Parseiru dezemvolvimentu sira seluk hanesan USAID-Avansa no Konservasaun Internasional haruka sira nia staff projeitu mai partisipa formasaun nia laran. Primeiru epoka programa Mikro OJT ninian progresu partisipa husi staff tekniku no extensaun husi MAP (DNFGBH no Aileu) no reprezentantes husi ONG 4 (PROSPEK, OHM, MALAEDOI no IMI). Mestri / professors husi Centru Nasional ba Formasaun Profesional e Trabalhadores (CNEFP), Tibar partisipa mos Programa Mikro OJT espesialmente modul preparasun ba rai no sustenebilidade tos foho leten Suco Bocolelo. Espetasaun husi formasaun ne e atu mestri sira bele transfere sira nia kuinesementu no teknikus ba sira nia estudante Centru Treinamentu Tibar. Segundu epoka OJT hahu fulan Marcu 2018. Sei participantes balun husi Escola Formasaun Agrikultores /Vocational Training Institution husi MAP partisipa programa mikro OJT. Esforsu sei halao atu inklui treinadores husi ONG local sira atu participa mos OJT. Projetu nee organiza treinamentu konaba teste rai uza kit teste rai nebe simples durante Febreiru 2018 ba funsionario ONG sira (RAEBIA no Halarae), funsionariu tekniku no extensaun hosi MAF Caicoli no mos hosi edefisiu MAP Aileu. Sira mos hetan orientasaun oinsa atu halo tratamentu ba rai nebe acidio ho sea shell and ahu. 3
Mata-dalan ba CBNRM Objetivu Pricipal husi Mata-Dalan Floresta no rekurso natural sira seluk (Ex; rai, no be e) 14 alto prioridade bacias hidrografcas ne ebe presija atu proteje no manaje husi kolabarasaun entre komunidade locais ho maneira sustantavel. Projeitu ajuda Diresaun Geral Floresta, Café no Xave Indikadores Plantas Industriais (DGFCPI), MAP atu Mais de 70% Floresta ne ebe maka eziste alto 14 ne ebe prepara mata-dalan maka prioridade ba bacias-hidrograficas hetan protesaun ida ba espansaun no maneje ho apropriadu no maneira sustentavel tinan CBNRM rai 2035. laran. Ekipa servisu Direitu uja rai ba tempo naruk liu husi rekursu Floresta ida konstitui ona ba nian entrega ba komunidade local sucos hotu ho objetivu ida ne e no mekanismu CB-NRM bacias hidrografikas prioridade enkontru periodiku 14 tinan 2035. atu deskute kona ba asuntus balun no Objetivu nebe Propoin nia posibilidade; kria exercisu balun Suco hotu bacias hidrografikas prioridade 14 sei estabelese atu prepara mekanismu NRM fim de tinan 2030. konteudu mataxave Indikadores dalan nian. Enkontru rua (2) PLUP halao ona suco hotu bacias hidrografikas ne e halao ona prioridade 14 fim de tinan 2030; durante fulan tolu Tekniku ida ka rua nebe relasiona ba CB-NRM ba gestaun (3). i.e. 5º enkontru rekursu natural sustentabel introdus suco hotu halao loron 3 bacias hidrografikas prioridade 14 fem de tinan 2030; fulan Otubru 2017, 6o loron 12 fulan Capacidades liders local no atoridades relata ho 14 alto Dezembru 2017. bacias-hidrograficas ba gestaun sustentavel floresta Durante 50 sucos hotu; enkontru grupu de Politika no kuadru servisu dezemvolve ona ba longu-prazu trabalho servisu direitu uja rai liu rekursu floresta ba komunidade lokal bazeia ba analiza tinan 2035; no implementa ona suco tarjeitu balun mudansa historiku bacias hidrografikas prioridade 14. Floresta no gestaun floresta nasaun; politika no kuadru servisu agora ne ebe maka inklina ba gestaun floresta; identifika kazu gestaun sustetavel ba floresta no debate kona ba posibilidade opsaun atu redus problemas. Grupu de trabalho analiza profil no funsaun husi bacias-hidrograficas rai laran (total 191) no identifika bacias-hidrograficas 29 maka sai prioridade, ne ebe CBNRM persija atu estabelese ba konservasaun Floresta no gestaun sustentavel ba floresta nian. Prioridade bacias-hidrograficas hirak ne e inklui bacias-hidrograficas 10 ne ebe maka degradado sita Politika Florestasaun tinan 2018. Iha 6o enkontru, grupu trablaho avalia fali rezultadu ne ebe maka atinji ona durante enkontru anterior no servisu atinji ba mehi, objetivu, estrategia no tarjeitu husi mata-dalan. 4
Enkontru Konselu Gestaun Bacias-Hidrograficas Esforsu ne ebe maka hatudu ona komese fulan Setembru maka atu sensitiza, motiva no fo asistencia ba projeitu administrasaun postu Administrativa Laulara no liders husi suco bacias-hidrograficas Bemos atu forma konselu gestaun baciashidrograficas. Lider objetivus, funsaun no susesu konselu gestaun baciashidrograficas no finalmente aseita atu Visaun Konselu Gestaun Bacias-Hidrograficas Bemos konstitui konselu, no Konselu Gestaun Bacias-Hidrograficas Bemos nudar agora Konselu Baciasaliansa ida ne ebe maka la retornu no komposto husi Hidrograficas Bemos edifisiu postu-administrativu Laulara no agencia prosesu nia laran governantes relevantes ho objetivu ida atu proteze no atu estabelese. maneje Floresta, rai no rekursu be e ho proprio Membru sira Bacias-Hidrograficas Bemos no atu hadia kondisaun enkontru atu diskuti moris populasaun bacias-hidrograficas no estabelese strutura no funsaun fornesementu be e ba a area sira rai tetuk. hosi Conselho. Workshop loron rua Misaun halao Des 5-6, Atu fornese guia no orientasaun ba Liders suco sira 2017 Postu kona gestaun sustentavel husi Floresta no rekursu administrative Laulara atu finalija vijaun, natural ne ebe relasiona ho floresta (e.g., NTFP, rai misaun, objetivu no no be e) bacias-hidrograficas. funsaun hosi Fornese lideransa atu harmoniza interese no Concelho. Formasaun atividades sucos bacias-hidrograficas atu atinji ne e partisipa husi Floresta nebe sustentabel no gestaun rekursu liders husi suco ne en natural ne ebe relasiona ho floresta. (6), officials husi PA, staff NDFWM no MAP Atu foti inisiativa ba planeamentu, implementasaun, Laulara, Aileu, JICA no avalisaun ba planu gestaun bacias-hidrograficas CBNRM no HALARAE. atu maneje Floresta no rekorsu natural Floresta ho Membru sira elabora proprio no hadia vida moris lokal. diskusaun ho diak Atu ajuda liders suco sira aumenta sira nia kona ba kondisaun konsiensia kona ba sustentavel Floresta no rekursu geral baciashidrograficas nian, natural Floresta entre komunidade sucos. mudansa ne ebe mosu Atu promove asaun necesidade ba sustenibilidade pasadu Floresta no gestaun rekursu natural Floresta natureza no kondisaun bacias-hidrograficas alinha ho kordenasaun socio-ekonomicu relevantes husi governu no organizasaun naun-profit pasadu no identifika nomos organizasaun internasional sira. razaun ba muda no artikula vizaun Atu ajuda liders sucos sira entrega floresta ne ebe futuru. valor no rekursu natural Floresta suco ba Konselu Gestaun gerasaun foun sira futuru, no Bacias-Hidrograficas Atu fahe esperensia no hamutuk ho unidade local Noru (NWMC) halao governu nian(suco, postu administrative, no enkontro avaliasaun Municipius) bacia-hidrograficas sira seluk loron 30 fulan Timor Leste atu promove Floresta nebe sustentabel November 2017 edifisiu Postu no rekursu natural nivel bacia-hidrograficas. Administrativu Remexio ne ebe partisipa husi liders husi suco ualu (8) husi Remexio no PA husi Liquidoe. Chefe Suco ne ebe la inklui bacias-hidrografica Noru mos hetan komvite atu partisipa enkontru ne e atu estuda no esplora posibilidade atu adopta servisu balun ne ebe sira nia suco halo ona. Membrus sira aprezenta atividades balun relasiona ho konservasaun Floresta, kuda ai, regulamentu ba animal ne ebe abondonadu, nst. Iha kazu rua (2) kona ba sunu rai, kazu ida (1) kona ba tesi ai, kazu minor 2 kona ba ai-han ne ebe hetan estragus husi animal relata ona ba konselu bacias-hidrograficas Noru fulan 2 liu ba kotuk no komunidade sira foti asaun propriu atu resolve problemas refere tuir regulamentu suco nian. Membrus konselu sira descute kona ba rekezitus atu kuda fini durante fulan Janeiru no Fevereiru 2018 no descreve ona lista ida (1) submete ba MAP. DNFGBH prepara ona proposta ida ne ebe maka kolabora ho MAP atu kuda ai-oan (ho total ai-oan 10,841. especies Floresta nian 8,401., especies plantasaun industria 1,453, especies horticultura 987) no simu ona 9,000 ai-oan ate meiu de Fevereiru 2018. 5