UNIAUN EUROPEIA Misaun Peritu Eleitoral ba Timor-Leste RELATÓRIU FINAL Kontratu Espesifiku EC No. 2018/ Abril/Maiu 2018

Size: px
Start display at page:

Download "UNIAUN EUROPEIA Misaun Peritu Eleitoral ba Timor-Leste RELATÓRIU FINAL Kontratu Espesifiku EC No. 2018/ Abril/Maiu 2018"

Transcription

1 UNIAUN EUROPEIA Misaun Peritu Eleitoral ba Timor-Leste RELATÓRIU FINAL Kontratu Espesifiku EC No. 2018/ Abril/Maiu 2018

2 UNIAUN EUROPEIA ELEISAUN LEJISLATIVA ANTISIPADA TIMOR-LESTE 12 MAIU 2018 RELATÓRIU FINAL Misaun Peritu Eleitoral Uniaun Europeia 16 Abril - 26 Maiu 2018 Informasaun no opiniaun hirak iha relatóriu ida ne e mai husi autor no la refleta opiniaun ofisial husi Uniaun Europeia. Nein Instituisaun ka orgaun Uniaun Europeia nian ka kualker ema ne ebé enkaregada mak sei responsavel ba utilizasaun informasaun ruma iha relatóriu ne e nia laran. Relatóriu ida ne e disponivel iha versaun Inglês, Portugês no Tétum; maibe so versaun Inglês mak sei konsidera hanesan versaun ofisial

3 ÍNDISE 01. SUMÁRIU EZEKUTIVU INFORMASAUN FUNDU KONTESTU POLÍTIKU KUADRU LEGAL ADMINISTRASAUN ELEITORAL REJISTU PARTIDU POLÍTIKU NO KANDIDATURA KAMPAÑA MÍDIA PREPARASAUN ELEITORAL SOSIEDADE SIVIL NO OBZERVASAUN ELEITORAL PARTISIPASAUN FETO PARTISIPASAUN EMA HO DEFISIÊNSIA LORON ELEISAUN (E-DAY) TABULASAUN REZULTADU REKLAMASAUN NO PETISAUN REKOMENDASAUN ANEKSU 1. Tabela rekomendasaun husi EEM Timor-Leste ANEKSU 2. Rezultadu eleisaun ANEKSU 3. Lista Abreviasaun

4 1. SUMÁRIU EZEKUTIVU Prezidenti Lú-Olo apela Eleisaun Antisipada Lejislativa 2018 ba Timor-oan sira iha loron 7 Fevereiru hodi bele hakat liu impase polítiku no ekonômiku ne ebé nasaun ne e hasoru hafoin eleisaun lejislativa 2017, ne ebé Governu la konsege hetan aprovasaun husi Parlamentu ba ninia programa no orsamentu. Maske ambienti kampaña ne ebé seidauk presedenti, krítiku maka as husi kandidatu prinsipal eleisaun nian, no restrisaun orsamental, Komisaun Nasional Eleisaun (CNE) no Sekretariadu Tékniku ba Administrasaun Eleitoral (STAE) bele implementa ona eleisaun ida ne ebé transparenti, maneija ho diak no kredível. Kuadru legal ba eleisaun lejislativa 2018 nian hanesan deit ho ida ne ebé halo ba eleisaun tinan 2017 nian, so iha deit alterasaun rua relasiona ho regra foun ba rejistu votante no prosedimentu operasional ba elisaun. Maske kuadru legal tuir duni obrigasaun internasional no fasilita eleisaun ne ebé inkluziva no trasparenti, iha parte balun mak la kompletu no la konsistenti, tamba introdusaun aletrasaun ba lei no regulamentu ne ebé halo tutuir malu, hafoin kada eleisaun. Revee kompreénsivu ba kuadru legal no kriasaun Kódigu Eleitoral úniku ida no konsistenti, ne ebé halo iha lingua ofisial rua, sei hametin liu tan serteza jurídika durante eleisaun. Liu tan, provizaun legal ne ebé garante fornesimentu kópia ida husi rejistu votante nian ba partidu hotu, tenki regula ho maneira ne ebé prezerva protesaun konstitusional ba dadus pesoal no garante integridade informasaun. Partidu koligasaun foun haat no partidu polítiku neen hatama sira nia kandidatura ba eleisaun lejislativa ba Parlamentu Nasional. Tribunal Rekursu rejeita tiha kandidatura husi partidu rua tamba la prienxe rekizitu legal, tamba sira seidauk hola parte iha kualker eleisaun iha tinan lima liu ba, nune e lakon ona sira nia estadu legal hanesan partidu polítiku. Kompara ho tinan 2017, publikasaun lista kompletu husi kandidatura hotu husi STAE hanesan melloramentu signifikativu relasiona ho transparensia no la o tuir prátika diak internasional nian ba eleisaun. Kandidatu sira komprometa atu mantein paz no estabilidade durante kampaña eleisaun liu husi asina Paktu Nasional ba Paz no Unidade no bele ezerse sira nia direitu ba liberdade atu halibur hamutuk, muvimentu no espresaun sein restrisaun. Maske nune e, Frente Revolucionário do Timor-Leste Independente/FRETILIN no Koligasaun foun ne ebé foin forma Aliansa Mudansa Ba Progresu/AMP hala o atake pesoal regularmente kontra malu durante kampaña. Hafoin kampaña remata tiha iha loron 9 Maiu, AMP no FRETILIN fo sai sira nia duvida kona-ba imparsialidade husi CNE no STAE, maske la fornese evidensia forte ruma nune e ameasa atu la valoriza konfiansa ba orgaun jestaun eleitoral husi partidu hotu. Lei bandu tebes utilizasaun rekursu estadu nian iha kampaña. Maske nune e, tuir obzervasaun iha eleisaun uluk nian, sei iha nafatin utilizasaun kareta estadu nian ba atividade kampaña durante eleisaun lejislativa 2018 nian. Prinsipiu imparsialidade husi entidade públika ba kandidatu sira hanesan obrigasaun konstitusional no lei bandu partisipasaun funsionáriu públiku nian iha atividade kampaña durante oras serbisu. Investigasaun kona-ba alegasaun violasaun ba regulamentu hirak ne e so hahuu wainhira eleisaun remata. Ida ne e signifika katak implementasaun provizaun legal bele la efetivu tamba nia faila atu kurizi infrasaun lei nian tuir tempu ne ebé bele 3

5 potensialmente hamosu dezekilibru iha kampaña ne ebé karik bele a-favor liu ba konkorenti balun. Lei ne ebé regula finansiamentu ba kampaña la garante kondisaun ne ebé hanesan (ekuitativa). Lei ne e la estabelese limite kona-ba kontribuisaun ka gastu ba kampaña, faila atu espesifika kontribuisaun ida ne ebé mak illegal, no la estabelese sansaun ba infrasaun ruma. CNE, hanesan orgaun ne ebé responsavel ba monitorizasuan fundu kampaña nian, bele hetan kompetensia klaru hodi bele aplika provizaun legal kona-ba finansiamentu kampaña nian. Monitorizasaun mídia husi Konsellu Imprensa durante tempu eleisaun deskobre katak problema boot tolu kona-ba kobertura mídia ba kampaña eleisaun mak: inklinasaun momos husi mídia audio visual pivadu no partidu nian balun, maske mídia iha obrigasaun legal atu hala o kobertura ho imparsialidade no independent ba atividade kampaña; dezekilibriu ba publikasaun partidária, ne ebé favorese liu kontendor sira ne ebé iha asesu ba rekursu barak liu; no utilizasaun mídia sosial hodi hala o atake kontra kompetidor polítiku no orgaun jestaun eleitoral, duke hodi informa eleitoradu sira. Preparasaun eleitoral hala o ho transparenti no efikas, maske iha limitasaun orsamental. Materiak hirak ne ebé sensitivu no la sensitivu produz no fornese tuir tempo ba sentru votasaun molok votasaun hahuu iha loron 12 Maiu. Tuir grupu obzervador nasional no internasional sira, votasaun la o iha ambienti ne ebé hakmatek no hala o ho maneira ne ebé organizada durante loron tomak iha nasaun laran, maske iha problema procedural ki ik balunm hanesan, verifikasaun superfisial ba tinta iha votante nia liman-fuan; papel proativu husi ajenti partidu sira ne ebé fo tulun ba eleitor sira, ne ebé tuir lolos la tama iha sira nia knaar hanesan ajenti partidáriu; no failansu husi ofisial votasaun sira ne ebé la alerta votante sira katak sira labele uza telemovel iha estasaun votasaun. Obzervador sira konsidera kontajen votu no tabulasaun hanesan prosesu ne ebé la o ho diak no transparenti iha estasaun votasaun, nivel munisipiu no nasional. Kuadru legal fo oportunidade atu hatama keixa no petisaun durante faze hotu husi prosesu eleitoral. Durante tempu kampaña CNE simu keixa rua, ida husi FRETELIN no ida fali husi AMP. Molok prazu legal atu dezafia tabulasaun final ba rezultadu nasional, FRETELIN no AMP hatama keixa kontra rezultadu preliminária iha sentru votasaun rua. CNE desidi keixa rua ne e iha prezensa ajenti partidu no obzervador sira. Iha loron 19 Maiu, FRETELIN hatama petisaun ida ba Tribunal Rekursu kontra tabulasaun provizoriu CNE nian ba rezultadu nasional. Iha loron 23 Maiu, Tribunal Rekursu demiti tiha petisaun ne e. Tuir mandatu MPE UE nian, relatóriu ida ne e kompostu avalliasaun ida kona-ba estadu rekomendasaun hirak ne ebe Misaun Obzervasaun Uniaun Europeia nian ba Timor-Leste (MPE) UE 2017) formula ona no fornese rekomendasaun foun lima bazeia ba identifikasaun husi MPE 2018 nian. Maske iha tempu oituan deit hafoin eleisaun lejislativa iha tinan 2017, rekomendasaun neen husi EOM UE 2017 nian implementa tiha ona, no rekomendasaun sanulu resin lima seluk sei relevante nafatin. 4

6 MPE UE nian konsidera katak bele fo prioridade ba rekomendasaun ualu tamba ninia importansia espesial. Rekomendasuan haat (númiru 1,2,3 no 7) hanesan rekomendasaun husi relatóriu EU EOM 2017 nian, no rekomendasaun haat seluk (númiru 4, 5, 6 no 8) refleta prioridade foun bazeia ba obzervasaun MPE 2018 nian: 1. Konsolidasaun lejislasaun eleitoral ba iha Kódigu no Regulamentu Eleitoral mesak ida. 2. Restaura kompetensia CNE nian hanesan orgaun supervizaun hodi aprova regulamentu ba lei eleitoral nian. 3. Altera kuadru legal ba finansiamentu kampaña hodi garante kondisaun ekuitativa, fo mandatu no kompetensia klaru ba CNE hodi superviziona finansiamentu ba kampaña. 4. Transfere mandate CNE nian ba monitorizasaun konduta mídia nian durante eleisaun ba Konsellu Imprensa no fo kompetensia ba CNE atu aplika regra mídia hodi bele fo sansaun ruma ba meiu komunikasaun hirak ne ebé kontra lei durante tempu eleisaun. 5. Garante estabelesimentu prosedimentu apropriadu hodi bele asegura direitu votu ba pasienti no pesoal ospital nian, no mos votante sira ne ebé hala o hela serbisu iha Suku seluk (la os sira nia Suku) iha Loron Eleisaun ho razaun profesional justifikadu. 6. Altera provizaun ne ebé garante fornesimentu rejistu votante ba partidu hotu husi STAE, nune e bele espesifika formatu ba lista votante ne ebé atu fornese, informasaun hirak ne ebé tenki inklui iha lista, no prazu ba STAE atu produz lista ne e. Fornesimentu rejistu votante ba partidu tenki garante partidu nia direitu ba informasaun nune e mos asegura protesaun konstitusional ba dadus pesoal. 7. Introduz sasukat hodi hadi a paridade jêneru. 8. Introduz medida hodi hadi a ezersisiu direitu ba vota husi ema ho defisiênsia. 5

7 2. INFORMASAUN FUNDU Hafoin hetan tiha konvite atu obzerva eleisaun lejislativa antisipada 2018 nian iha Repúblika Demokrátika Timor-Leste, Uniaun Europeia mobiliza Misaun Peritu Eleitoral (MPE UE) iha loron 16 Abril. MPE UE nian kompostu analista polítika eleitoral na in ida no analista legal na in ida, ho baze iha Dili. Analista sira ne e hasoru malu ho partidu polítiku Timor nian no autoridade eleitoral, membru sosiedade sivil no grupu obzervador, no mos reprezentante misaun diplomátika, entre sira seluk. MPE obzerva atividade kampaña no preparasaun eleitoral iha Dili no munisipiu hitu seluk (Bobonaro, Liquiçá, Ermera, Aileu, Manauto, Baucau no Lautem). Iha loron 12 Maiu, MPE obzerva prosesu votasaun iha Dili, no hela nafatin iha Timor-Leste to o loron 26 Maiu hodi obzerva ajudikasaun keixa no petisaun hafoin eleisaun. MPE nia mandatu mak atu avallia aspetu hotu husi prosesu eleitoral bazeia ba kompromisu internasional no lejislasaun nasional. Liu tan, misaun ne e mos avallia implementasaun rekomendasaun EOM UE 2017 nian no enkoraza liu tan asaun balun ba ninia implementasaun. Identifikasaun husi MPE sei fo informasaun ba projetu UE eventual hodi apoia reforma eleitoral. 3. KONTESTU POLÍTIKU Iha loron 22 Jullu 2017, Timor-Leste hala o ona ninia eleisaun lejislativa ba datolu hafoin nasaun ne e hetan tiha ninia independensia iha tinan Frente Revolusionária ba Timor-Leste Independenti, FRETILIN manan eleisaun ne e ho votu 168,480, ne ebé oferese kadeira 23 husi kadeira 65 ba partidu ne e iha Parlamentu, falta kadeira sanulu atu bele manan hanesan maioria absoluta. Conselho Nacional da Reconstrução Timorense, CNRT, hanesan partidu daruak ho votu 167,345 no kadeira 22. Partidu hirak seluk ne ebé tama ba Parlamentu mak Partido da Libertação Popular, PLP, ho kadeira ualu; Partido Democrático, PD, ho kadeira hitu; no Partidu Kmanek Haburas Unidade Nasional Timor Oan, Khunto, ho kadeira lima. Loron sanulu hafoin eleisaun, Xanana Gusmão rezigna aan husi ninia kargu hanesan Sekretariu Jeral Partidu CNRT, deklara katak CNRT sei sai hanesan opozisaun konstrutiva no husik dalan ba governu ne ebé FRETELIN sei lidera. Iha fulan Setembru 2017, Sekretariu Jeral FRETILIN nian, Mari Alkatiri, hetan tomada de pose hanesan primeiru ministru ba gabineti koligasaun FRETILIN-PD. Iha loron 9 Utubru, Parlamentu rejeita programa governu nian. Tuir Artigu 112 husi Konstituisaun Timor-Leste nian, rejesaun foun ba programa Governu nian sei automatikamente indika katak governu ne e faila. Maske iha pedidu reiterative husi partidu opozisaun, governu rekuza atu hatama fila fali programa ba aprovasaun husi Parlamentu, alega (duun) llatal Konstituisaun la obriga sira (governu) atu hala o ida ne e (hatama fali programa). Iha loron 20 Novembru, partidu CNRT, PLP no Khunto, ne ebé hahuu ona serbisu hamutuk ho naran Aliança de Maioría Parlamentar, AMP, rekuza debate orsamentu iha Parlamentu no hamutuk hatama mosaun laiha konfiansa, maibe kestaun ne e nunka inklui iha ajenda Parlamentu nian. Hafoin hala o tiha diskusaun ho grupu polítiku hotu, Prezidenti Lú-Olo dissolve Parlamentu iha loron 26 Janeiru 2018, no iha loron 7 Fevereiru apela eleisaun lejislativa antisipada ba loron 12 Maiu hodi bele rezolve impase polítiku. AMP kestiona imparsialidade Lú-Olo nian, argumenta katak nia tenki fo oportunidade ba opozisaun atu dezenvolve governu ne ebé estavel molok atu apela eleisaun antisipada. 6

8 Eleisaun loron 12 Maiu nian hanesan eleisaun antisipada dahuluk ne ebé hala o iha Timor-Leste. The 12 May legislative elections were the first early elections ever held in Timor-Leste. Eleisaun ne e hala o iha ambienti polítiku ne ebé tensa ne ebé uluk nunka akontese. Atake verbal regular kontra malu husi konkorenti boot rua FRETILIN no AMP kobre tiha debate kona-ba plataforma polítika. Sistema Eleitoral Membru parlamentu na in 65 iha mandate tinan 5 no eleitu ona iha konstituenti nasional mesak ida liu husi sistema reprezentasaun plurinominal ba lista fexhada. Lista ne ebé hatama ba eleisaun tenki kompostu kandidatu principal na in 65 no kandidatu rezerva na in 25 no inklui palumenus feto na in ida iha kada kandidatu na in tolu. Uza ona formula médiu alta D Hondt nian ba alokasaun kadeira. Limite legal ba konkorenti sira atu hetan kadeira mak pursentu haat husi votu válidu. Artigu 99.5 husi Konstituisaun deklara katak wainhira iha disolusaun, Parlamentu Nasional ne ebé foin eleitu sei hahuu mandatu foun ida, ne ebé ninia durasaun sei aumenta wainhira presiza hodi kompleta periódu ne ebé koresponde ho sesaun lejislativa atual iha tempu eleisaun 1. Tamba eleisaun lejislativa 2018 nian hanesan eleisaun antisipada dahuluk iha istória Timor-Leste nian, la iha klareza ba grupu interesadu Timor nian, se ida ne e signifika mandatu tinan liu sei hahuu konta wainhira inagura Parlamentu foun ka tenki konsidera mos hanesan parte ida husi mandatu tinan dahuluk husi Parlamentu ne ebé konstitui iha tinan Autor polítiku Partidu neen no koligasaun haat mak hatama kandidatura lejislativa ba Tribunal Rekursu Justisa nian (Tribunal Supremo Justisa nian, SCJ) atu kontesta iha eleisaun lejislativa loron 12 Maiu molok prazau remata iha loron 21 Maiu. Tribunal Rekursu, TR, ne ebé asumi funsaun SCJ nian, maske seidauk estabelese, aprova koligasaun haat nee hotu, maibe so aprova deit partidu haat deit husi partidu neen ne ebé hatama kandidatura (haree iha kraik, Seksaun 5, Rejistu Partidu Polítiku no Kandidatu). Númiru final husi konkorenti sira hanesan númiru ne ebé ki ik-oan liu iha eleisaun lejislativa Timor-Leste nian, reprezenta diminuisaun signifikativa kompara ho partidu ruanulu no koligasaun ida iha eleisaun lejislativa 2017 nian. Partidu hirak iha lista votasaun mak FRETILIN, PD, Partido Esperanza da Pátria, PEP no Partido Republicano, PR. Nein, PEP ka PR mak to o ba limite pursentu haat hodi bele tama ba Parlamentu iha eleisaun lejislativa tinan 2017 nian. Alein de Aliansa Mudansa Ba Progresu, AMP, koligasaun husi partidu opozisaun hotu ho kadeira iha Parlamentu hafoin eleisaun lejislativa tinan 2017 (hanesan CNRT, PLP no Khunto), koligasaun foun tolu ne ebé tama iha votasaun mak Movimentu Social Demócrata, MSD, Movimentu Dezenvolvimentu Nasional, MDN, no Frenti Desenvolvimentu Demokrátiku, FDD 2. 1 No caso de dissolução, o Parlamento Nacional eleito inicia nova legislatura, cuja duração é acrescida do tempo necessário para se completar o período correspondente à sessão legislativa em curso à data da eleição. 2 MSD kompostu Partido Democracia Cristã PDC, Partido Socialista de Timor, PST, Partido Social Democrata, PSD, no Partido Centro Ação Social Democrata Timorense (CASDT). MDN kompostu Partido Associação Popular Monarquia Timorense, APMT, Partido Liberta Povo Aileba, PLPA, Partido Movimento da Libertação do Povo Maubere, MLPM no Partido Unidade Nacional Democrática da Resistência Timorense, UNDERTIM. Ikus liu, FDD kompostupartido Unidade Dezenvolvimentu 7

9 4. KUADRU LEGAL Tuir avalliasaun ne ebé Misaun Obzervasaun Eleisaun Uniaun Europeia (EOM UE) 2017 nian hala o ba Timor-Leste, kuadru legal sei fornese baze diak ba eleisaun ida ne ebé demokrátiku, kompetetivu no kredivel. Jeralmente, kuadru legal Timor nian tuir duni obrigasaun internasional no permite eleisaun ne ebé inkluzivu no transparenti. EOM UE 2017 nian avallia katak periódu tempu ne ebé badak entre eleisaun lejislativa 2017, la permite revee kompreénsivu ba kuadru legal, ne ebé sei disperse hela, la kompletu no la konsistenti. Revee kompreénsivu ba kuadru legal no kriasaun Kódigu Eleitoral mesak ida no konsistenti, ne ebé disponivel iha lingua rua, Tetum no Portuges, sei kontribui atu hasa e konfiansa ba kuadru legal. Konstituisaun no kompromisu internasional Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste 2002) nian inklorpora direitu hirak iha Deklarasaun Universal ba Direitu Umanu. Konstituisaun ne e garante no proteje direitu fundamental hirak hanesan direitu atu espresa, halibur hamutuk, asosiasaun no muvimentu, no preve promosaun igualidade wainhira ezerse direitu sivil no polítiku no iha baze non-diskriminativu ba jêneru iha asesu ba no partisipasaun iha vida polítiku. Hanesan membru Nasoens Unidas, Timor-Leste asina no ratifika tiha ona tratadu internasional relevante relasiona ho direitu umanu no Liberdade fundamental inklui Paktu Internasional ba Direitu Sivil no Polítiku, Konvensaun Internasional ba Eliminasaun Deskriminasaun Rasial, Konvesaun ba Eliminasaun Tipu Deskriminasaun hotu kontra Feto, Konvensaun kona-ba Direitu Labarik nian, Konvensaun Kontra Tortura, Paktu Internasional ba Direitu Ekonômika, Sosial no Kultural, no Konvensaun ba Protesaun Direitu Traballador Migrante hotu no sira nia Membru Familia, maibe seidauk ratifika Konvensaun ba Direitu Ema ho Defisiênsia. Instituisaun rua ne ebé iha mandatu konstitusional atu superviziona no relata Direitu Umanu no kestaun hirak relasiona ho Governasaun mak Provedoria Jeral ba Direitu Umanu (PDHJ) no Komisaun Anti Korupsaun (KAK), ida ikus liu iha mandatu espesifiku atu kombate korupsaun. Instituisaun rua ne e iha kompetensia atu hala o investigasaun no denunsia kondita ladiak no krimi ba Prokuradoria Jeral ba Republika. Kuadru Legal Eleitoral Alein de provizaun iha Konstituisaun, kuadru legal Timor nian ba eleisaun lejislativa inklui Lei kona-ba Eleisaun Parlamentu Nasional (2006, altera iha tinan 2011, 2012 no 2017), Lei kona-ba Eleisaun ba Orgaun Administrasaun Eleitoral (2006, altera iha tinan 2007 no 2016), Lei kona-ba Partidu Polítikut (2004, altera iha tinan 2016), no Lei Mídia (2014), no mos regulamentu oi-oin. Liu tan, kapítulu IV husi Kódigu Penal estabelese krimi eleitoral hamutuk sanulu resin haat. Eleisaun lejislativa antisipada 2018 nian governa turi kuadru legal ne ebé hanesan ho elesiaun tinan 2017 nian, so ba dekretu Marsu 2018 (No.4/2018) introduz alterasaun ba dekretu No.19/2017 kona-ba votasaun iha rai liur/estranjeiru no No.21/2017 kona-ba prosedimentu organizasaun no operasional ba eleisaun. Demokrátiku (PUDD), União Democrática Timorense, UDT, Frenti Mudança, F-M, no Partido Dezenvolvimentu Nacional, PDN. 8

10 Alterasaun dekretu No. 19/2017 kona-ba votasaun iha rai liur estabelese abertura ba estasaun votasaun foun tolu iha Portugal, Dungannon Oxford (iha Reinu Unidu) aumenta tan ba hirak ne ebé iha tiha ona ba eleisaun lejislativa 2017 iha Australia (Darwin, Melbourne no Sydney), Korea du Sul no Reinu Unidu (London). Interlokutor balun kestiona provizaun ida ne e, tamba karun liu konsidera restrisaun orsamental no númiru eleitor Timor-oan ne ebé ki ik mak hela iha sidade hirak ne e. Maske nune e, eleitor na in 6,245 mak rejista ona iha estasaun votasaun ualu iha rai liur, ne ebé reprezenta aumentu 194% iha númiru eleitor ne ebé rejista iha rai liur desde tinan 2017 (2,125). Iha tinan 2018, númiru eleitor iha rai liur ne ebé ba vota boot liu 73.32% kompara ho 51.27% iha tinan Aumentu ida ne e bele esplika ho pelumenus razaun rua: atualizasaun rejistu eleitor husi STAE no kampaña regular husi konkorenti eleisaun boot rua. Alterasaun ba dekretu No.21/2017 relasiona ho artigu haat kona-ba aspetu organizasaun no operasional ba eleisaun. Artigu 2 permite eleitor sira ne ebé hela iha Suku foun 3 kria iha tinan 2017 (Dekretu No.16/2017) no sira ne ebé la troka sira nia dadus rejistu atu vota iha sira nia Suku tuan. Artigu 3 aumenta tan maneira foun tolu atu relata mudansa dadus rezidensia, ho intensaun atu fasilita estudante sira atu bele vota iha lokalidade ne ebé sira eskola ba. Uluk, atu bele vota iha sira nia fatin estudu, estudante sira tenki hatama deklarasaun ida ne ebé sefi suku iha fatin ne ebé estudante sira hela ba mak hasai 4. Alterasaun ba artigu 3 halo instituisaun nasional hirak seluk hato o pedidu formal ba STAE atu husu sira nia funsionáriu sir abele vota iha fatin ne ebé sira serbisu ba iha Loron Eleisaun. Instituisaun hirak ne e inklui Igreja Katolika, Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça, (PDHJ), Conselho de Imprensa (CdI) no kompañia mídia. Loron balun molok loron atualizasaun rejistu eleitor remata, STAE deklara katak provizaun ne e fo eskluzivamente ba estudante deit. Koligasaun AMP hatama petisaun ba TR kona-ba inkonstitusionalidade artigu 3 husi dekretu ne e, ne ebé TR ne ebé TR disidi inkonstitusional. Maske nune e, desizaun TR nian la publika iha gazete ofisial Timor- Leste nian molok Loron Eleisaun nune e so bele aplika deit ba eleisaun turi mai (haree Seksaun 14. Keixa no petisaun iha kraik). Alterasaun ba artigu 31 estabelese regra foun ba autorizasaun votasaun ho tulun bae ma ho defisiênsia sira ne ebé husu asistensia ne e. Tuir regra foun ne e, sekretariu ba estasaun votasaun tenki aprova asistênsia ba ema ne ebé eleitor hili ho livre iha prezensa ajenti partidu polítiku akreditadu iha estasaun votasaun ne e. Alterasaun ida ne e hanesan melloramentu ida relasiona ho fasilitasaun ba ema ho defisiênsia, sira nia direitu atu vota ho livre. Ikus liu, artigu 44 introduz prosedimentu foun ba votasaun iha ospital no prizaun, ne ebé la efetivu ka inkluzivu iha eleisaun ida uluk, liu-liu iha ospital. Hafoin alterasaun, director ospital sei haruka lista rua ba STAE, ida ho doutor ho emfermeiru sira ne ebé serbisu iha Loron Eleisaun nia naran, no ida seluk ho pasienti no ema ne ebé sei tulun sira atu vota nia naran, ne ebé sei vota mos, loron 10 molok Loron Eleisaun, rekizitu ne e aplika mos ba director prizaun sira, ne ebé presiza haruka lista naran ba prizioneiru sira no pesoal prizaun ne ebé serbisu iha Loron Eleisaun. 3 Suku hanesan sub divizaun ki ik liu iha Timor. 4 Tuir provizaun foun, ba eleisaun lejislativa 2018, Chanceler Universidade, Diretor Jeral Estudu Pos- Graduadu husi Ministeriu Edukasaun no Kultura, mak bele fo sai deklarasaun ida ne e, ho esepsaun ba estudante Universidade Timor-Leste (UNTL), no Dekanu Kolejiu Enjineria, Siensia no Téknolojia UNTL nian iha Hera. 9

11 Alein de provizaun foun, operasaun votasaun iha ospital la funsiona ho diak, tamba membru pesoal no pasienti sira la inklui iha lista ne ebé haruka ba STAE, nune e sira labele vota. Situasaun ida ne e hamosu protesta no halo pesoal ospital no pasienti sira lakon konfiansa ba STAE. 5 Tenki konsidera fali alterasaun ba artigu 44 iha eleisaun iha futuru. Pesoal Ospital sira serbisu rotativa no pasienti sira tama mai baixa no alta husi ospital lalais deit, nune e, la realistiku atu taka rejistu eleitor ne ebé ezatu loron sanulu molok Loron Eleisaun. Problema ida ne e bele rezolve wainhira bele aumenta pesoal ospital, pasienti no ema ne ebé akompaña sira, nia naran ba iha lista rejistu eleitor, nune e sir abele ezerse sira nia direitu atu vota. Hafoin aprezenta tiha sira nia kartaun eleitor, membru PNTL no Forsa Armada, no mos obzervador sira aumenta ona manualmente ba iha rejistu eleitor nian iha Timor-Leste. Justisa Eleitoral: rezolusaun ba keixa no petisaun Iha Timor-Leste Judisiáriu hanesan poder independenti ida ne ebé submetidu ba Konstituisaun no lei pertinenti. Tribunal Supremu Justisa (SCJ) mak hanesan orgaun justisa altu no instansia ikus liu iha kestaun eleitoral, maske seidauk funsiona. Konstituisaun preve katak to o wainhira SCJ estabelese, Tribunal Rekursu (TR) mak sei asumi ninia funsaun nune e sei sai hanesan instansia ikus liu hodi bele maneija petisaun relasiona ho kestaun eleitoral. Tamba razaun ida ne e, hatama petisaun kontra desizaun TR hanesan prosesu ne ebé la os prosesu regular tamba desizaun ne e TR rasik mak sei foti. Maske nune e, atu minimiza konflitu interese potensial, sei nomeia juiz distrital hodi bele troka prezidenti TR iha sesaun plenária ne ebé sei desidi petisaun ne e. Alterasaun ne ebé halo iha tinan 2017 ba Lei No. 6/2006 transfere responsabilidade husi CNE ba TR atu rejista partidu polítiku no koligasaun polítiku, aprezenta kandidatu prezidensial no lejislativa ba rekizitu elijibilidade no sertifika rezultadu final eleisaun. Transferensia poder ida ne e husi CNE ba TR hanesan parte ida husi redusaun mandatu supervizaun CNE nian, ne ebé bele afeta ninia sustentabilidade institusional liu husi limitasaun ninia kapasidade hodi ezekuta ninia responsabilidade. Krimi eleitoral sanulu resin haat inklui ona iha Kódigu Penal 6. Krimi hirak ne e investiga no kastigu husi Gabineti Prokurador Jeral. Sansaun hirak husi fo multa to o ba sentensa prizaun tinan ualu. Kuadru legal preve oportunidade ba eleitor sira, ajenti partidu no reprezentante partidu atu hatama keixa no petisaun durante faze hotu husi prosesu eleitoral, husi prosesu rejistu eleitor no kandidatu liu husi publikasaun rezultadu provizóriu husi CNE. Petisaun eleitoral kontra desizaun EMB nian sei hatama ba TR. Keixa no petisaun durante kampaña Ba eleisaun antisipada tinan 2018, hatama ona keixa tolu no petisaun ida to o loron 19 Maiu, loron ne ebé, tuir kalendáriu eleitoral, CNE tenki hasai minuta rezultadu nasional 5 STAE labele fornese númiru ezatu ba eleitor sira iha estasaun votasaun movel Ospital Dili nian tamba votu husi pasienti no pesoal ospital sira iha tau hamutuk tiha ho votu husi estasaun votasaun ne ebé besik ba lokalidade ne e. 6 Artigu 229 to o 242 husi Kódigu Penal preve krimi eleitoral, hanesan frauda sensitária, obstrusaun kandidatura, inelijibilidade kandidatu, falta lista eleitoral, propaganda illegal, obstrusaun Liberdade atu hili, perturbasaun ba aktu eleitoral, obstrusaun ba supervizaun aktu eleitoral, frauda iha votasaun, frauda iha kontajen, rekuza atu sai membru estasaun votasaun, violasaun ba votu segredu, viola dever imparsialidade, no agravamentu. 10

12 provizóriu. FRETELIN hatama keixa rua ba CNE, ida kontra AMP nia alegasaun uzu lingua ne ebé provoka violênsia durante kampaña no ida seluk relasiona ho graffiti uza lingua defamatóriu ne ebé pinta iha didin-lolon besik sede FRETELIN nian iha Liquiçá. Asaun rua ne e, tuir FRETELIN, hanesan violasaun ba artigu 13 husi dekretu 18/2017. AMP hatama keixa ida kontra kordenador FRETELIN tamba hatuun bandeira AMP nian, asaun ida ne ebé kualifika hanesan krimi eleitoral iha Kódigu Penal. CNE investiga keixa hirak ne e iha kolaborasaun ho PNTL. Ikus liu, iha kalan Loron Eleisaun, TR desidi rekursu interpostu ida ne ebé AMP hatama kona-ba inkonstitusionalidade husi alterasaun ba artigu 3 no 5 husi Dekretu No. 21/2017 (haree seksaun Kuadru Legal Eleitoral iha leten) relasiona ho regra hodi bele troka rejistu eleitor nian no direitu ema ho defisiênsia atu vota. TR desidi, maske la ho unanimidade, artigu 3 ne e inkonstitusional. Maske nune e, tamba alterasaun publika tiha ona iha Jornal da República, Timor-Leste nia gazete ofisial, no implementa ona iha eleisaun antisipada, TR nia desizaun so aplikavel deit wainhira publika hafoin eleisaun. TR deskobre katak artigu 5 tuir Konstituisaun. 7 Liu tan, TR desidi kontra keixa ne ebé PDHJ hatama reprezenta sidadaun na in sanulu resin sia iha kazu ida relasiona ho inkonstitusionalidade dekretu prezidensial nian No. 5/2018 deklara disolusaun Parlamentu Nasional. TR desidi katak keixa ne e ladun iha legalidade no baze Konstitusional. CNE rejeta AMP nia pedidu ba lista eleitor Iha fulan Abril nia klaran, AMP husu ba STAE atu fornese kópia rejistu eleitor atualizadu. Pedidu ne e halo bazeia ba Lei No. 6/2016 kona-ba Rejistu Eleitor, ne ebé estabelese katak CNE no partidu polítiku sira sei simu lista eleitor atualizadu ida husi STAE. Tuir lei, laiha prazu tempu ba provizaun ida ne e. STAE desidi atu diskuti kestaun ne e ho CNE molok foti desizaun, tamba tuir lei ne ebé hanesan, iha responsabilidade atu fo ninia opiniaun kona-ba konformidade ho provizaun siguransa ba lista eleitor. CNE desidi atu rejeita pedidu AMP nian. Desizaun ida ne e halo bazeia ba tensaun polítiku ne ebé domina kampaña no uzu lingua defamatória ne ebé provoka divizaun husi konkorenti sira. 8 Nune e, CNE nia hanoin, bele iha risku siguransa ba eleitor sira se nia fornese rejistu eleitor ba AMP. CNE refere ba artigu 7 no 47 husi Konstituisaun, ne ebé proteje sufrajiu universal no direitu ba votu sekretu. Maske nune e, ho hanoin katak rejistu eleitor hatudu tiha ona durante loron sanulu iha Suku hotu ba revee públiku, bele kestina argumentu CNE nian husi perspetiva legal. AMP la hatama petisaun ida ba TR kona-ba CNE nia desizaun. Provizaun iha Lei kona-ba Rejistu Eleitor ne ebé estabelese direitu partidu polítiku nian atu simu lista eleitor husi STAE, ladun klaru. Sei rekomenda atu halo revizaun ba provizaun ida ne e hodi bele espesifika formatu lista ne ebé atu fornese (dijital ka fízikamente), informasaun eleitor nian ne ebé sei inklui, no prazu tempu ba fornesimentu ne e ba STAE, nune e mos garante protesaun konstitusional ba dadus pesoal. 7 Artigu 5 ne ebé altera tiha ona (agora sai artigu 31) ne ebé introduz rekizitu asistensia ba eleitor ho defisiênsia tenki hetan aprovasaun husi sekretariu ba estasaun votasaun iha prezensa ajenti partidu polítiku ne ebé akreditadu ba estasaun votasaun. 8 Uzu lingua defamatória ne ebé provoka violensia proibidu iha artigu 13 husi regulamentu kampaña eleitoral. 11

13 5. ADMINISTRASAUN ELEITORAL Kuadru Institusional Administrasaun eleitoral iha Timor-Leste sai hanesan responsabilidade orgaun jestaun eleitoral rua (EMB), Komisaun Nasional ba Eleisaun (CNE) no Sekretariadu Tékniku ba Administrasaun Eleitoral (STAE). CNE hanesan orgaun kolejial permanenti independnti ne ebé ninia mandatu mak atu superviziona konduta eleisaun no garante atinzimentu prinsipiu konstitusional no legal no provizaun hirak relasiona ho prosesu eleitoral. STAE mak responsavel ba organizasaun no implementasaun ho poder konsultativa, administrativa no lojístika. Orgaun ne e hala o nia serbisu iha Ministeriu Administrasaun Estatal nia okos. Komisaun Nasional Eleisaun (CNE) Kriasaun CNE halo bazeia ba Konstituisaun (artigu 65) no ninia mandate no kompetensia hakerek iha Lei No. 7/2016 kona-ba Orgaun Jestaun Eleitoral, ne ebé altera ona iha Lei No. 5/ Rezultadu husi alterasaun 2016 nian, hamutuk ho alterasaun liu tan ba Lei No. 7/2006 kona-ba Eleisaun Prezidenti Repúblika no Lei No. 6/2006 kona-ba Eleisaun Parlamentu Nasional, estrutura CNE nian seidauk altera, maibe hamenus tiha ninia kompetensia, liu-liu relasiona ho kompetensia atu aprova regulamentu eleitoral, ne ebé oras ne e sai ona hanesan responsabilidade governu nian. 9 Liu tan, alterasaun ne e kria inkoerensia ho Regulamentu Interna CNE Nian fulan Dezembru 2017, ne ebé sei prezerva CNE nia kompetensia atu aprova regulamentu no validiza lista kandidatu. CNE kompostu membru na in hitu: ida Prezidenti Repúblika mak nomeia, ida Governu mak nomeia, juiz ida entre par ne e, juiz ida husi Edifisiu Prokuradoria Jeral no juiz na in tolu ne ebé Parlamentu mak eleita. Tuir ninia regulamentu interna, sorumutuk plenária CNE nian nesesita kuorum ho mazumenus membru na in haat husi membru na in hitu ne ebé iha, no desizaun sei halo ho konsensu iha sesaun taka ida, maske tuir lei tenki públika. CNE iha reprezentante iha edifisiu municipal 12 no iha edifisiu ida iha RAEOA. Sekretariadu Tékniku ba Administrasaun Eleitoral (STAE) Lei kona-ba Orgaun Administrasaun Eleitoral difini STAE hanesan asistensia administrasaun estadu indireta ho autónomia téknika no administrativa. STAE responsavel ba manutensaun rejistu eleitor no ba implementasaun operasaun eleitoral. Orgaun ne e sefia husi Diretor Jeral ida no vise Diretor na in rua. Ninia estrutura orgániku inklui gabineti ba diretor no departamentu neen: téknolojia informasaun, edukasaun no formasaun ba eleitor sira; finansa no administrasaun; lojístika; planu no implementasaun; no informasaun públiu no relasaun esterna. Orgaun ne e iha ninia edifisiu permanenti iha munisipiu 12 no ida iha RAEOA. STAE mak responsavel ba publikasaun kalendáriu eleitoral, rejistu eleitor (inklui atualizasaun ba rejistu eleitor nian), publikasaun rejistu eleitor, no alokasaun sentru votasaun no estasaun votasaun. Orgaun ne e mos responsavel ba elaborasaun no publikasaun manual hodi treina pesoal eleitoral sira, no mos akreditasaun ba ajenti partidu polítiku nian, no mos ba dezeñu buletin votu, no edukasaun ba eleitor sira. Desde tinan 9 Aprovasaun ba regulamentu ne ebé transfere ona ba governu inklui hirak ne ebé hodi regula submisaun lista kandidatu; atividade kampaña; votasaun iha rai liur; votasaun, kontajen no jestaun rezultadu; no akreditasaun mídia, ajenti partidu no obzervador sira. 12

14 2017 STAE mos responsavel ba votasaun iha rai liur ba sidadaun Timor-oan sira iha Australia, Portugal, Korea du Sul no Reinu Unidu. Durante eleisaun tinan 2018, orgaun jestaun eleitoral rua ne e hatudu sira nia kapasidade atu hala o sira nia knaar ho transparenti, efikaz no tuir tempu ne ebé termina ona. MPE obzerva katak CNE no STAE haforsa liu tan sira nia kolaborasaun iha nivel hotu hodi garante atinzimentu efikaz ba knaar eleitoral hotu. 6. REJISTU PARTIDU POLÍTIKU NO KANDIDATU Kuadru Legal Rejistu partidu polítiku, koligasaun no kandidatu ba eleisaun lejislativa regula tuir Konstituisaun, Lei kona-ba Eleisaun husi Parlamentu Nasional (2006, altera iha tinan 2011, 2012 no 2017), Lei kona-ba Partidu Polítiku (2004 altera iha tinan 2016), Lei konaba Orgaun Administrasaun Eleitoral (2006, altera iha tinan 2007 no 2016), no mos regulamentu oi-oin. Kriteria ba elijibilidade kandidatu ba eleisaun lejislativa halo tuir obrigasaun internasional ba eleisaun demokrátika no inklui restrisaun deskriminatória. Partidu polítiku tenki halibur mínimu asinatura 20,000 husi eleitor rejistu ho mínimu asinatura 1,000 iha kada munisipiu 13. Partidu polítiku tenki rejista pelumenus fulan neen molok eleisaun. Partidu polítiku lakon ninia estadu legal se la partisipa iha ninia programa rasik iha kualker eleisaun iha nivel lokal ka nasional ba periódu liu tinan lima. Admisaun kandidatura Dekretu Governu No. 16/2017 regula submisaun kandidatura ba eleisaun lejislativa. TR iha mandatu atu rejista partidu polítiku no koligasaun hodi verifika kandidatu ba rekizitu elijibilidade. Prazu tempu ba submisaun koligasaun sei remata iha loron 11 Marsu, no ba kandidatu sira iha loron 21 Marsu. Koligasaun foun haat ne ebé foin estabelese no partidu polítiku neen hatama sira nia kandidatura ba eleisaun lejislativa 2018 nian. Iha koligasaun haat maibe partidu haat deit mak ninia lista kandidatu ne ebé aprova ona iha loron 3 Abril. Asociacão Social Democrata Timorense, ASDT no Klibur Oan Timor Asuway, KOTA esklui tiha tamba laiha konformidade ho provizaun ne ebé estabelese iha lei kona-ba Partidu Polítiku, tamba partidu hirak ne e la partisipa iha eleisaun lokal ka nasional durante tinan lima liu ba nune e lakon ona sira nia estadu legal hanesan partidu polítiku. Nein ida hatama petisaun kontra desizaun TR nian. Publikasaun lista kandidatu Publikasaun kompletu ba lista kandidatu hotu iha loron 3 Maiu husi STAE, tuir provizaun lei, obzerva hanesan melloramentu signifikativu relasiona ho transparensia eleisaun iha Timor-Leste. Maske lei la klaru kona-ba obrigasaun atu publika kandidatu nia naran tamba ida ne e konsidera hanesan prátika internasional diak. 7. KAMPAÑA Kampaña eleisaun hala o entre loron 10 Abril no 9 Maiu no tuir kedas ho priódu hakmatek loron rua. Kampaña jeralmente la o ho hakmatek, maske ninia ton maka as tebes kompara ho eleisaun uluk nian iha Timor-Leste. Kandidatu sira bele ezerse sira nia direitu ba 13

15 Liberdade asosiasaun, muvimentu no espresaun sein restrisaun. Iha loron 7 Abril partidu no koligasaun ualu ne ebé kontesta iha eleisaun asina Paktu Unidade Nasional ida ne ebé komiti sira nia aan atu mantein dame no estabilidade durante tempu kampaña. Iha asidenti violentu rua deit mak konfirmadu iha Baucau no Viqueque, ne ebé husik hela apoiador AMP nian ho kanek oituan hafoin ema tuda wainhira fila mai uma husi atividade kampaña. Liu tan, kandidatu rua uluk iha lista AMP nian, Xanana Gusmão no Taur Matan Ruak, partisipa iha grupu arte marsiais nia seremonia públiku ne ebé kobre sira nia aan ho bandeira grupu KORKA nian, iha fulan Abril. Faktu ida ne e motiva xamada públika ida husi Prezidenti CNE, Alcino Baris, ne ebé fo hanoin ba sira katak Rezolusaun Governu No. 5/2017 bandu grupu arte marsiais, no mos deklarasaun ida husi Provedor Justisa. Molok kampaña hahuu, partidu hirak ne ebé involve iha iventu konsolidasaun, hala o sorumutuk ki ik iha Suku hirak iha nasaun laran hodi mobiliza apoiador. Deklarasaun públiku ida husi CNE fo hanoin ba konkorenti sira katak iventu ne e la legal la natoon atu hapara atividade ne e. CNE hasai kalendáriu ofisial ba atividade kampaña iha loron 9 Marsu. Kalendáriu ne e tau hamutuk informasaun hirak ne ebé partidu no koligasaun sira hatama ba CNE. Hafoin simu tiha lista oráriu atividade, CNE kolabora ho partidu no koligasaun hodi evita atividade simultanea husi partidu rua ka liu iha fatin hanesan. FRETILIN, AMP no PD hanesan partidu no koligasaun ne ebé hala o kampaña barak liu, no konkorenti sira seluk hala o atividade ki ik deit, hanesan vizita tama sai uma, fornesimentu pamfletu, diskusaun públika iha Suku ka afiksasaun kartaz, entre atividade hirak seluk. MPE atende komísiu no atividade kampaña seluk iha munisipiu ualu husi munisipiu 13 iha nasaun laran no obzerva komisariu nasional CNE sira ofisial lokal CNE no STAE ninia monitorizasaun ba atividade hirak ne e. MPE mos obzerva katak orgaun jestaun eleitoral rua ne e serbisu hamutuk ho Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL), prezidenti postu administrativu no sefi Suku sira hodi rezolve problema relasiona ho atividade kampaña no prevene konflitu. Komísiu hotu la o ho hakmatek no organizada. Maske nune e, ofisial CNE no STAE sira dehak katak partidu balun la respeita kalendáriu ofisial kampaña nian. Durante tempu kampaña, konkorenti sira, liu-liu FRETELIN no AMP, involve iha atake verbal relasiona ho sira nia lider nia papel durante tempu luta kontra independensia, ne ebé kobre tiha debate kona-ba sira nia plataforma polítiku. Kandidatu no lider sira hala o sira nia atake durante atividade kampaña liu husi mídia sosial, dalabarak halo tuir Facebook. Durante loron kampaña ikus no periódu hakmatek, AMP krítika orgaun jestaun eleitoral, kestiona ninia imparsialidade. Publikasaun iha Facebook ofisial AMP nian sujere katak CNE no STAE hakru uk ba presaun husi FRETELIN wainhira sira simu doasaun urna husi governu Xineza no akuza prezidenti CNE katak nia hala o sorumutuk segredu ho FRETELIN ho prezidenti em-ezersisiu RAEOA. Alegasaun ida ikus motiva keixa defamasaun husi prezidenti CNE, ne ebé rejeita akuzasaun ne e. Iha Loron Eleisaun, Xanana Gusmão, AMP nia ema númiru ida ameasa atu hatama kazu hasoru prezidenti CNE no diretor jeral STAE tamba utilizasaun tinta ne ebé ho kualidade baisu hodi marka eleitor sira nia liman fuan no mos ezistensia bulletin votu ne ebé marka uluk tiha on aba FRETELIN. AMP la hatama keixa ofisial relasiona ho alegasaun hirak ne e. 14

16 Fundu ba kampaña Fundu ba kampaña governa tuir Lei No. 3/2004 kona-ba Partidu Polítiku, altera iha tinan 2016; Lei No. 6/2008 kona-ba Rejimi Legal ba Finansiamentu Partidu Polítiku, no dekretu governu No. 18/2017, ne ebé regula kampaña eleitoral. Atu finansia sira nia kampaña, partidu polítiku sira bele deve osan ka simu doasaun. Doasaun husi kompañia públiku ka kompañia ne ebé Estadu sai mos na in, no husi kompañia estranjeiru ka individual, ka bandu, lei la klaru kona-ba rekizitu ba doasaun: hanesan ezemplu, lei laklarifika asistensia ka sasan saida mak difini hanesan doasaun ka saida mak konsidera hanesan doasaun ilegal. Lei la estabelese limiti ba doasaun ka gastu kampaña, ne ebé bele husi hela espasu influensia maka as husi individual balun ba partidu ka kandidatu sira. Jeralmente, kuadru legal ba fundu kampaña nian ladun klaru no la garante kondisaun ne ebé ekuitavel. Alterasaun iha tinan 2016 husi Lei kona-ba Partidu Polítiku preve direitu konkorenti eleitorall hotu atu simu subsidiu kampaña husi Estadu, ne ebé sei fo hafoin eleisaun tuir númiru votu ne ebé partidu ne e hetan. Subsidiu ne e sei oferese ho montante mínimu USD 1 no máximu USD10 ba kada votu ne ebé simu. Dekretu governu nian estabelese montante lolos husi subsidiu hafoin eleisaun. Konsekuentemente, partidu polítiku sira tenki depende ba sira nia fundu rasik no doasaun hodi kobre gastu, ne ebé sai hanesan dezafiu id aba partidu ki ik sira ho rekursu oituan. Tuir dekretu governu No. 18/2017, ne ebé estabelese regra ba kampaña, partidu polítiku tenki mantein konta finanseira ketak no detallu id aba sira nia kampaña no hatama ba CNE liu tiha loron 30 hafoin Loron Eleisaun. Hafoin simu tiha konta ne e CNE iha loron 30 atu halo auditoria ba violasaun ruma ba regra hirak iha kuadru legal ba kampaña, no loron 45 hodi publika rezultadu auditoria. Rekijitu legal ba fundu kampaña nian, maske nune e, rekizitu hirak ne e la klaru no CNE ladun iha kompetensia klaru atu aplika lei kona-ba ida ne e. Eseitu ba provizaun Lei kona-ba Partidu Polítiku ne ebé estabelese multa ba limitasaun konta partidu, kuadru legal la kompostu kualker sansaun ba violasaun lei relasiona ho kampaña. Mal-utilizasaun rekursu no partisipasaun funsionáriu públiku iha kampaña Mal-utilizasaun rekursu Estadu nian ne ebé EOM UE 2012 no 2017 relata no kontinua sai problema iha eleisaun antisipada 2018 nian. Desde eleisaun jeral tinan 2017 nian, laiha medida foun hodi regula kestaun ne ebé introduz ona. Prinsipiu imparsialidade entidade públiku ba kandidatu hanesan obrigasaun konstitusional ida no sei dezenvolve liu tan iha artigu 24 to o 28 husi dekretu governu No. 18/2017 ne ebé regula kampaña eleisaun lejislativa. Regulamentu ida ne e apela imparsialidade ba funsionáriu públiku no entidade públiku hirak seluk no bandu tebes utilizasaun rekursu Estadu nian ba intensaun kampaña. Liu tan, Lei kona-ba Funsaun Públiku bandu momos funsionáriu públiku atu hala o atividade kampaña iha sira nia serbisu fatin no atu partisipa iha kampaña durante oras serbisu, preve sira nia direitu atu foti lisensa sein pagamentu durante periódu kampaña se sira sai kandidatu. Komisaun Funsaun Públika (KFP), ho autoridade Primeiru Ministru nian, iha responsabilidade atu kontrola se kandidatu ida funsionáriu públiku no hetan ona lisensa sein pagamentu ka lae. KFP mos investiga akuzasaun funsionáriu públiku ne ebé 15

17 la os kandidatu no involve iha atividade kampaña durante oras serbisu. Tuir KFP, investigasaun hirak ne e presiza tebes tempu no so hahuu deit hafoin eleisaun. Ida ne e halo implementasaun provizaun legal sai la efetivu no faila atu kurizi tuir nia tempu iha partisipasaun iventual husi funsionáriu públiku iha atividade kompaña, ne ebé karik hamosu fali imbalansu no favorese fali kandidatu ida. 10 Edifisiu Provedoria Direitu Umanu no Justisa (PDHJ) monitoriza kampaña hodi haree violasaun direitu umanu no governasaun diak no emprega monitorizador na in 48 iha nasaun laran tomak. PDHJ konsentra ninia atividade monitorizasaun kona-ba malutilizasaun kareta no motor estadu nian, no involvimentu funsionáriu públiku sei aprovasaun lisensa iha atividade kampaña. Tuir PDHJ, membru Governu ne ebé sai kandidatu ba eleisaun lejislativa 2018 obzerva uza kareta estadu durante kampaña, ne ebé hanesan abuzu id aba rekursu estadu nian kontra lei. PDHJ serbisu iha kolaborasaun ho PNTL, Komisaun Anti-Korupsaun 11 (CAC) no KFP atu investiga liu tan kazu hirak ne ebé relata no obzerva ona. Tuir KAK nia hanoin, iha karateristika pozitivu relasiona ho mal-utilizasaun ba kareta no motor estadu nian kompara ho eleisaun hirak uluk 12. Iha sumáriu, mal-utilizasaun ba rekursu estadu nian no partisipasaun funsionáriu públiku iha kampaña ne ebé superviziona husi instituisaun tolu (CNE, CAC no PDHJ) ho kompetensia dúplu, alien de responsabilidade jeral husi CNE hodi superviziona eleisaun. CNE tenki hetan poder atu fo sansaun ba violasaun lei ne ebé kualker instituisaun tolu ne e identifika. 8. MÍDIA Paisajen mídia no kuadru legal Paisajen mídia kompostu mídia estadu nian ida (Rádio-Televisão Timor-Leste, RTTL) no mídia privadu ida (Grupo Média Nacional, GMN) hanesan kompañia transmisaun, Televizaun privadu no estasaun radio balun, radio komunidade, no mos jornal diáriu balun no revista notisia semanal. Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian preve Liberdade espresaun no informasaun (artigu 40), no liberdade imprensa (artigu 41), ne ebé labele limiti tuir sensura. Konstituisaun mos proteje jornalista sira nia direitu ba Liberdade espresaun, proibisaun monopoliu mídia, no obrigasaun legal ne ebé Televizaun no estasaun radio rejista ba. Dekretu governu 17/2017 regula atividade monitorizasaun ajenti partidu nian, obzervador no jornalista sira durante eleisaun lejislativa. Kona-ba jornalista sira, lei proteje sira nia direitu atu asesu ba informasaun eleitoral no atu mantein segredu husi sira nia fonte informasaun no garante kondisaun siguransa ba professional mídia atu hala o sira nia atividade. Dekretu ne e mos preve knar ba professional mídia sira, hanesan nesesidade atu fo oportunidade no tratamentu hanesan ba konkorenti hotu, obrigasaun atu verifika informasaun molok ninia desiminasaun no atu kuriji informasaun sala ka la loos. Entre 10 KFP sei iha hela prosesu atu investiga funsionáriu públiku sira nia violasaun alegadu ba lei durante eleisaun KFP so bele rekruta deit ekipa haat hodi kobre teritóriu laran tomak. Ekipa ida sei haruka ba Manatuto, id aba Liquiçá, no ida ba Aileu/Ermera. Ekipa movel dahaat sei hala o serbisu iha Dili. 12 Figura final so disponivel wainhira CAC hasai ona ninia relatóriu final iha fulan Juñu ka Jullu

18 obrigasaun jurnalístika, artigu 19.m husi dekretu inklui proibisaun atu hasai foto iha perímetru metru-25 husi sentru ka estasaun votasaun, proibisaun ida ne ebé restritiva tebes, tamba artigu 19.n bandu ona kolesaun imajen/fotografia ka informasaun ne ebé bele kompromete segredu votu. Ikus liu, kapítulu 4 husi dekretu Governu 18/2017 kompostu provizaun ne ebé afeta kobertura mídia. Medida hirak ne ebé prevista iha kapítulu ida ne e nia laran inklui proibisaun ne ebé manifesta kontiúdu editorial esplisitamente ka implisitamente kualker preferensia ba kandidatu determinadu, no alokasaun tempu hanesan ba transmisaun no presu hanesan ba asesu ho pagamentu ba konkorenti hotu. Konsellu Imprensa no kobertura mídia iha tempu kampaña Lei kona-ba Komunikasaun Sosial pasa iha tinan 2014 estabelese direitu no knaar jurnalista nian no estabelese Konsellu Imprensa (CdI), orgaun ida ne ebé ninia mandatu mak atu garante konformidade ho provizaun lei. CdI bele kaer papel hanesan mediador iha konflitu hirak relasiona ho mídia no estabelese Kódigu Étika ba Jornalista sira. Iha loron 3 Abril, semana ida molok ofisial sira hahuu kampaña eleisaun, CdI hasai deklarasaun imprensa ida ne ebé fo hanoin jornalista sira, kompañia mídia, kompetidor eleisaun, EMB sira, no audiênsia husi direitu no knaar hirak relasiona ho mídia. Tuir ninia mandatu atu promove independensia mídia komunikasaun sosial, CdI hala o operasaun monitorizasaun mídia ba periódu kampaña eleitoral. Amostra mídia monitorada inklui estasaun Telivizaun rua ho kobertura iha nasaun laran tomak (GMN no TVTL), jornal lima no mídia estadu nian RTL. Maske rekursu ne ebé iha la natoon atu kobre Mídia iha Timor laran tomak, CdI mos fo atensaun iha maneira ne ebé ladun sistemátiku ba atividade husi meiu komunikasaun seluk, liu-liu FRETELIN nian Radio Maubere no mídia sosial partidu polítiku no koligasaun. Tuir rezultadu preliminár husi ninia operasaun monitorizasaun, ne ebé verbalmente fahe ho MPE, problema boot tolu ne ebé mosu husi kobertura mídia ba kampaña: prekonseitu ba mídia privada no audio visual partidu nian, alien de obrigasaun legal mídia atu hala o serbisu ho imparsial no independenti iha ninia kobertura ba kampaña; imbalansu publikasaun partidu nian, ne ebé favorese liu konkorenti balun ne ebé iha asesu diak liu ba rekursu; no utilizasaun mídia sosial atu hala o atake kontra kompetidor polítiku no orgaun jestaun eleitoral, duke atu informa eleitoradu sira. Monitorizasaun mídia CdI nian deskobre katak mídia imprimi iha tendensia atu kobre kampaña ho maneira ne ebé balansu, maske iha problema hirak hanesan la kobre parte rua hotu husi kestaun ida, ne ebé atribui ba limitasaun padraun professional husi relator sira iha Timor-Leste no mos tamba difikuldade atu konfirma informasaun iha Timor- Leste, la os prekonseitu deliberada. Mídia rua hala o kobertura kampaña tendensioza, estasaun Televizaun privadu GMN no Radio Maubere FRETELIN nian. Ida ikus fo sai kobertura atual AMP nian wainhira orador sira ataka ninia kompetidor sira, hala o aprezentasaun televizaun ne ebé hatudu fonte previlejiu ba AMP nia vizaun kona-ba luta ba independensia no kuaze halo transmisaun eskluzivamente ba publikasaun AMP nian. Rádio Maubere mos transmiti komísiu FRETELIN nian no hatudu momos katak kanal ne e favorese kobertura jeral FRETELIN nian. Tamba nein CdI ka CNE iha mandatu tuir lei atu fo sansaun ba infrasaun provizaun mídia durante tempu kampaña, CdI so bele akonsella deit GMN no Rádio 17

19 Maubere ne ebé fo sai momos ninia transmisaun komísiu atual no laiha edisaun, nune e sira sai sensitivu kona-ba impaktu potensial husi mensajen manas hirak ba audiênsia. Atu bele evita failansu kanal mídia atu halo tuir provizaun mídia durante tempu kampaña, Konsellu Imprensa tenki transfere mandatu CNE nian hodi monitoriza konduta mídia durante tempu kampaña, CNE mantein nafatin kompetensia atu aplika regra mídia nian no impoin sansaun ba kanal mídia ne ebé viola lei. Radio no televizaun estadu nian (RTTL) halo tuir ninia obrigasaun legal atu fo tempu transmisaun ne ebé hanesan ba konkorenti hotu, maibe so transmiti deit notisia kona-ba kampaña okazionalmente, nega tiha ninia obrigasaun hanesan kanal estadu nian hodi informa eleitoradu sira. Ikus liu, kona-ba redi sosial, AMP no FRETILIN uza barak liu mídia sosial hodi ataka malu. AMP uza ona ninia pájina Facebook hodi sirkula akuzasaun ba parsialidade kontra EMB sein verifika akuzasaun ne e ka formalmente rejista keixa ruma, ameasa fali konfiansa husi grupu interesadu eleitoral hotu kona-ba imparsialidade no profesionalizmu STAE no CNE nian. Utilizasaun lingua imflamatória ne ebé kandidatu sira fahe ba utilizador jeral iha mídia sosial, ne ebé fahe ona akuzasaun no rumores la ho baze, no iha situasaun balun hetan ona xamada atensaun husi PNTL kona-ba autor hirak ne e iha potensialidade komiti krimi. Utilizador mídia sosial labele hetan xamada atensaun husi polísia kona-ba potensialidade komisaun krimi, so wainhira sira nia atividade hetan klasifikasaun husi autoridade jurídika hanesan krimi. CNE, CdI no autoridade relevante hirak seluk bele hala o kampaña edukativu iha eleisaun futuru nian hodi promove utilizasaun diak husi kandidatu no eleitor sira hodi bele evita diskursu ódiu, provokasaun ba violênsia ka defamasaun, no mos desiminasaun informasaun ne ebé la verifikadu. Debate Hafoin esperiensia susesu dahuluk husi debate iha televizaun durante eleisaun prezidensial no lejislativa 2017 nian, CNE marka ona debate rua entre reprezentante sira husi konkorenti lejislativa ualu iha loron 8 no 9 Maiu. Grupu traballu ida kompostu membru CNE, UNDP, PDHJ, no IFES prepara antes kedas lista tópiku ne ebé atu debate. Durante loron debate daruak, membru audiênsia bele husu pergunta direitamente husi sala konferensia CNE nian k abele telefone husi sira nia uma. Debate hirak ne e modera profesionalmente no hala o iha ambienti ne ebé relaxadu. Maske nune e, reprezentante konkorenti sira, ne ebé la os kandidatu iha lista altu, aprezenta sira nia proposta kona-ba kestaun duke troka sira nia hanoin kona-ba kestaun oi-oin ho konkorenti sira seluk. Televizaun estadu nian transmiti debate iha loron 9 Maiu, kanal televizaun privada GMN transmiti Grande Debate, ne ebé Xanana Gusmão, númiru primeiru iha lista AMP nian, responde ba pergunta hirak husi painel jornalista no komentarista sira. GMN halo ida ne e maske CNE akonsella ona katak sira transmiti debate ofisial. GMS nia desizaun atu aloka tempu transmisaun primária ba kandidatu ida iha loron ikus kampaña nian labele justifika tuir razaun editorial no la os deit limita impaktu esforsu original husi televizaun estadu nian atu informa eleitor sira, maibe viola mos prinsipiu tratamentu hanesan ba kandidatu hotu. 18

20 9. PREPARASAUN ELEITORAL Eleisaun iha loron 12 Maiu hanesan eleisaun antisipada dahuluk ne ebé hala o iha Timor- Leste. MPE la obzerva impaktu negativu ruma husi kondisaun ida ne e ba preparasaun eleitoral. Kontrariamente, atividade edukasaun ba eleitor sira no formasaun ba ofisial votasaun sira no ajenti partidu sira hetan ona benefisiu husi eleisaun uluk ne ebé foin hala o seidauk to o tan tinan ida. Limitasaun orsamentu, bazeia ba realidade katak proposta orsamentu governu nian la pasa iha Parlamentu ne ebé dissolve tiha iha fulan Janeiru 2018, la fo impaktu negativu ba preparasaun eleisaun. Iha obzervasaun katak, preparasaun eleitoral hotu, inklui entre buat hirak seluk, atualizasaun ba rejistu eleitor, estabelesimentu sentru votasaun iha nasaun laran no iha rai liur, edukasaun ba eleitor no formasaun ba ajenti partidu sira no ofisial votasaun sira, produsaun bulletin votu no distribuisaun material, la o tuir tempu ne ebé termina ona, jeralmente maneija ho diak no tuir oráriu ne ebé STAE publika iha loron 21 Fevereiru. Atu bele kompleta knar hotu ne ebé marka tiha ona, ofisial STAE halo koperasaun besik ho CNE, PNTL, prezidenti postu administrative no sefi Suku sira. Atrazu pagamentu ba pesoal temporáriu STAE nian la sai preokupasaun boot, hanesan sitausaun durante eleisaun lejislativa Atualizasaun ba rejistu eleitor Tuir Lei kona-ba Orgaun Jestaun Eleitoral (2006, altera iha 2016), STAE hanesan instituisaun ho responsabilidade atu mantein no atualiza rejistu eleitor molok kada eleisaun, no CNE mak sei akompaña no superviziona atividade atualizasaun. Sidadaun Timor-oan bele tama ba rejistu eleitor wainhira sira tinan sanulu resin neen, no sira ne ebé sei halo tinan sanulu resin hitu iha Loron Eleisaun sei iha direitu atu vota. Atualizasaun rejistu eleitor hala o entre loron 4 Janeiru no 9 Abril Wainhira atividade atualizasaun remata, rejistu ne e kompostu eleitor na in 784,286, na in 23,379 barak liu kompara ho eleisaun lejislativa tinan 2017, aumentu ho pursentu tolu, ne ebé konsistenti ho taixa kresimentu populasaun nian. Aumentu barak liu ba rejistu eleitor ne e koresponde ho eleitor iha rai li ur, ho eleitor adisional na in 4,120 kompara ho tinan 2017, aumentu kuaze dala tolu (194%), tamba estabelesimentu sentru votasaun foun tolu iha Oxford, Dungannon (iha Reinu Unidu) no Porto (Portugal). Durante periódu atualizasaun, eleitor na in 4,818 mak husu atu transfere sira nia rejistu ba lokalidade foun. Metade husi númiru ne e, sira nia lokalidade foun mak Dili. Laiha klaridade kona-ba na in hira husi transferensia ne e mak halo tamba provizaun foun ne ebé hakarak atu hafasil transferensia ba estudante, tamba númiru ne e la fahe fali tuir tipu pedidu ba transferensia (atu haree liu tan kona-ba transferensia ba rejistu estudante, haree seksaun 4. Kuadru legal iha leten). Wainhira remata atualizasaun, rejistu ne e taka iha nivel suku ba konsultasaun eleitor nian. Entre loron 30 Abril no loron 10 Maiu, hafoin aprova tiha prosedimentu ida ba dahuluk durante eleisaun lejislativa 2017 nian, eleitor sira iha Suku ho estasaun votasaun liu id abele husu STAE lokal atu taka stiker id aba sira nia kartaun votasaun ne ebé indika sira sei ba vota iha sentru votasaun ida ne ebé. Medida ida ne e hakarak atu distribui eleitor ho balansu diak entre sentru votasaun hirak ne ebé iha, Evita tiha liña naruk no ema barak liu iha sentru votasaun ida, tamba eleitor sira bele ba vota iha sentru votasaun ne ebé sira rasik mak hili iha Suku ne ebé sira rejista ba nia laran. Laiha dadus disponivel kona-ba eleitor hira mak husi atu taka stiker ba sira nia kartaun. Liu tan, AMP husu kópia 19

21 rejistu eleitor nian bazeia ba artigu 16.5 husi Lei kona-ba Rejistu Eleitor, maibe CNE rejeita pedidu ne e (haree seksaun 4. Kuadru legal iha leten). MPE obzerva katak iha konfiansa boot ba inkluzividade no konfiansa ba rejsitu eleitor. Sentru votasaun Iha sentru votasaun hamutuk 885, no estasaun votasaun hamutuk 1,160 ba eleisaun lejislativa 2018 nian. Sentru votasaun foun hamutuk haatnulu resin rua (4.7%), kada ida ho estasaun votasaun ida. Sentru votasaun tolu husi sentru votasaun foun hirak ne e estabelese iha rai liur, iha Porto (Portugal), Oxford no Dungannon (iha Reinu Unidu) 13. Barak liu husi sentru votasaun foun hirak ne e mak estabelese iha lokalidade rural iha Timor-Leste. Formasaun ba ofisial votasaun no ajenti partidu sira STAE hala o formasaun ba pesoal votasaun, hahuu ho formasaun ba formador ba brigadista sira (ofisial ne ebé responsavel ba sentru votasaun) husi loron 26 to o 28 Marsu. Hafoin brigadistas hetan tiha formasaun ba dahuluk, sira sei tulun atu rekruta no fo formasaun ba brigadistas seluk no mos membru ekipa na in sanulu ne ebé presiza ba operasaun kada estasaun votasaun. Sesaun formasaun dahuluk ba brigadistas sira iha nivel munisipiu hala o husi loron 30 no 31 Marsu. Formasaun ba brigadista sira hotu remata iha loron 18 Abril, no ba pesoal votasaun seluk remata iha loron 28 Abril. Tuir dekretu Governu 17/2017, kada partidu ka koligasaun bele husu akreditasaun ba ajenti partidu másimu na in lima (fiskais) ba kada estasaun votasaun. Konkorenti hotu (la inklui PEP) husu akreditasaun ba ajenti partidu, maibe husi partidu haat deit (AMP, FRETILIN, FDD no PD) mak hetan akreditasaun ba ajenti sufisienti hodi bele kobre estasaun votasaun hotu (haree tabela iha kraik). Númiru total husi ajenti partidu ne ebé hetan akreditasaun ba konkorenti hitu hamutuk na in 14,898, kompara ho na in iha tinan 2017, wainhira ninia konkorenti barak liu dala tolu (21) ne ebé konkore ba eleisaun lejislativa. STAE fornese sesaun formasaun ba ajenti partidu sira, ne ebé kompleta iha loron 30 Abril. Partidu ne ebé boot liu kompleta tan formasaun STAE nian ho sira nian rasik. 13 Sentru votasaun seluk iha rai liur mak lokaliza iha Darwin, Melbourne, Sydney (Australia), Lisbon (Portugal), London (UK) no Seoul (Korea du Sul). 20

22 Total Number of Party Agents per Candidature and Municipality PD PR FRETILIN MSD MDN FDD AMP Total PS Total agents AILEU AINARO BAUCAU BOBONARO COVALIMA DÍLI ERMERA LAUTEM LIQUIÇÁ MANATUTO MANUFAHI RAEOA VIQUEQUE Total Iha obzervasaun katak pesoal votasaun no ajenti partidu sira prienxe duni sira nia knar ho kompetenti iha Loron Eleisaun, barak liu mak sei benefisia hela husi sira nia esperiensia atual tinan 2017 nian iha pozisaun ne ebé hanesan. Maske nune e, iha mos obzervasaun katak ajenti partidu sira mos proativu hodi ofeerese orientasaun ba eleitor sira, atividade ida ne ebé la tama iha sira nia mandatu. Eleitor no edukasaun sívika CNE no STAE fahe responsabilidade iha atividade eleitor no edukasaun sívika. Instituisaun rua ne e hetan asistensia téknika husi Projetu LEARN PNUD nian ba sira nia atividade iha area hirak ne e (haree iha kraik, seksaun 10. Sosiedade Sivil no Obzervasaun Eleisaun ba detallu kona-ba Projetu LEARN PNUD nian), liu-liu produsaun publikasaun ba serbisu públiku ne ebé promove eleisaun inkluziva bae ma ho defisiênsia, feto sira, ferik-katuas no foin-sa e sira. STAE produz pafmletu edukasaun ba eleitor sira no kántiku eleisaun nian ida hodi hasa e konsiensia kona-ba eleisaun, ne ebé transmiti liu husi RTTL. Programa minutu 30 ida hodi esplika informasaun bázika kona-ba eleisaun transmiti mos liu husi RTTL no radio komunidade husi loron 23 Abril to o 11 Maiu. CNE konsentra ninia esforsu edukasaun ba eleitor hodi enkoraza partisipasaun eleitor foin-sa e. CNE no STAE komunika ativamente liu husi sira nia portal internet no mídia sosial, no sira nia prezidenti no diretor jeral dalabarak koalia iha Televizaun ba audensia sira kona-ba kestaun hirak relasiona ho eleisaun. Partisipasaun iha eleisaun (80.98%), proporsaun ne ebé aas liu iha kualker eleisaun lejislativa ne ebé hala o ona iha Timor-Leste, no mos diminuisaun iha númiru votu inválidu desde eleisaun tinan 2017 (1.19% iha tinan 2018, kompara ho 2,01% iha tinan 2017), karik bele esplika, tamba esforsu konsentradu husi CNE no STAE ho apoiu husi PNUD. 21

23 Fornesimentu material votasaun Produsaun no fornesimentu material votasaun finaliza tuir kalendáriu eleisaun. Iha loron 3 Abril, loteria ida difini pozisaun partidu no koligasaun kona-ba votu. Bulletin votu imprimi kedas no remata iha loron 3 Maiu. Transportasaun bultin votu ba sentru votasaun, hamutuk ho material sensitivu seluk, hanesan tinta no lista eleitor, hahuu iha loron 4 Maiu ba Sentru Votasaun iha rai liur no remata iha loron 11 Maiu, iha kalan molok Loron Eleisaun. Tinta ne ebé uza ona hodi marka eleitor nia liman fun hafoin sira ba vota tiha, hanesan mos ho ida ne ebé uza iha tinan 2017, PNUD mak sosa ho fundu ba Timor nian. Governu Cineza fo doasaun urna hodi garante fornesimentu sufisienti iha loron 12 Maiu, desde tinan kotuk bulletin votu tenki taka nafatin ba mazumenus tinan ida iha urna nia laran, tuir artigu 60 dekretu governu No.21/2017 kona-ba prosedimentu organizasaun no operasional eleisaun nian. 10.SOSIEDADE SIVIL NO OBZERVASAUN BA ELEISAUN Númiru final husi obzervador sira ne ebé hetan akreditasaun husi STAE hatudu katak laiha diminuisaun ba interese internasional no nasional nian ba eleisaun iha Timor-Leste, hafoin eleisaun tinan STAE akredita ona obzervador internasional na in 249 husi organizasaun 20 no obzervador nasional na in 2,993 husi grupu obzervador doméstika 15, kompara ho númiru obzervador nasional na in 198 no obzervador nasional na in 3,285 ne ebé partisipa ona iha eleisaun lejislativa tinan 2017 nian. Grupu obzervador internasional boot liu mak Misaun Ozervador Eleisaun Australia Timor-Leste nian (ATLEOM), ho obzervador na in 49; Embaixada Estadus Unidus nian ba Timor-Leste (42); Embaixada Australia (39); Universidade Vitoria (36) Institutu Internasional Repúblikana (24). Kontinjenti obzervador nasional boot liu mai husi Grupu Obzervador Igreja Katólika nian OIPAS (937), Fundasaun Halibur ba Dame (819), Sentru Desk (429) no organizasaun estudante RENETIL (302). Grupu obzervador hotu hetan sesaun informasaun badak husi STAE iha Dili iha loron 7 Maiu. Alein de obzervador, STAE mos fo akreditasaun ba jornalista nasional na in 272 no internasional na in 7 atu kobre eleisaun. Grupu obzervador internasional rua deit mak fo sai deklarasaun kona-ba prosesu eleisaun wainhira MPE husik hela nasaun ne e iha loron 26 Maiu, ATLEOM no IRI. ATLEOM kongratula orgaun jestaun eleitoral tamba hala o ona prosesu eleisaun ida ne ebé livre no justu ho deit iregularidade ki ik balun ho natureza prosedural. IRI mos kongratula EMB tamba hala o eleisaun ne ebé administra ho efikaz, ne ebé koresponde ho padraun internasional ba eleisaun ne ebé livre no justu. Grupu obzervador seluk hanesan ida mai husi Embaixada Estadus Unidus ka ONG nasional Belun, OIPAS no L ao Hamutuk informalmente fahe buat ne ebé sira deskobre ho MPE katak eleisaun ne e transparenti no jeralmente maneija ho diak. Hanesan mos ho situasaun durante eleisaun lejislativa 2017 nian, Projetu Aprende/Learn PNUD nian mak hanesan fornesedor prinsipal ba asistensia eleitoral. Area hirak ne ebé projetu ne e kobre inklui mídia (sira nia peritu sira produz publikasaun públiku neen hodi promove Paktu Nasional ba Dame no Unidade, no direitu votu ba grupu desvantajen, hanesan ema ho defisiênsia, feto sira, ema ferik-katuas no juventude) no apoiu legal (advogadu internasional na in rua mak ba serbisu iha STAE no id aba CNE hanesan asesor jurídiku), entre apoiu hirak seluk. Alein de apoiu husi PNUD, Uniaun Europeia mos finansia programa formasaun ba obzervador na in 50; no mos fo apoiu finanseira, hamutuk ho Governu Japaun no Korea, an Sentru Informasaun Eleitoral ne ebé PNUD 22

24 mak maneija, no mos atividade monitorizasaun PDHJ nian. Ikus liu, IFES hala o analize id aba prosesu eleitoral inklui tradusaun la ofisial ba lei eleitoral relevante ba lian Ingles, no mos evaluasaun id aba asesibilidade ba estasaun votasaun ho tulun husi eleitor ho defisiênsia sira. 11. PARTISIPASAUN FETO Provizaun legal balun garante partisipasaun feto iha vida polítiku iha Timor-Leste. Artigu 17 husi Konstituisaun garante igualidade jêneru. Lei kona-ba Suku nian rekizita katak pelumenus feto ida sei partisipa iha kada konsellu Suku. Dekretu Governu No. 19/2017 preve balansu jêneru entre ofisial eleitoral sira iha sentru no estasaun votasaun. Provizaun ne ebé efetivu liu relasiona ho partisipasaun feto iha polítiku mak iha kuota jêneru ne ebé estabelese iha Lei ba Eleisaun Parlamentu NAsional, ne ebé obriga partidu no koligasaun atu iha pelumenus feto na in ida husi kada kandidatu na in tolu iha sira nia lista. Ida ne e rezulta ona iha reprezentasaun feto ne ebé aas iha parlamentu iha rejiaun Ázia-Pasífiku. Alein de garante legal, partisipasaun ativu no viabilidade husi feto sira iha vida polítiku sei oituan hela. Lista kandidatu ba eleisaun lejislativa 2018 nian mai ho lideransa mane, kompara ho kandidatu feto na in rua iha tinan Alein de ne e, iha partidu no koligasaun konkorenti tolu deit mak aprezenta kandiadtu feto ho númiru aas kompara ho númiru mínimu ne ebé lei rekezita durante eleisaun lejislativa 2018 nian. Durante kampaña, atividade kampaña barak liu kandidatu mane sira mak hala o. Iha reprezentasaun feto iha nivel hotu iha EMB rua ne e, maske nune e, iha komisária feto na in rua deit husi komisáriu na in hitu CNE nian, no nein ida mak okupa pozisaun altu hanesan prezidenti ka vise-prezidenti. Diretor municipal STAE nian na in rua deit mak feto. Feto kompostu pursentu 48.2 husi sidadaun ne ebé rejista ba eleisaun antisipada 2018 nian no STAE dokumenta partisipasaun votasaun feto hamutuk pursentu 48.6, kuaze hanesan ho partisipasaun feto iha eleisaun lejislativa Organizasaun la os governu (NGO) nasional balun hala o atividade hodi promove partisipasaun feto iha prosesu eleitoral. CAUCUS, NGO feto nian ida, fo atensaun espesial ba feto nia votu no partisipasa iha atividade edukasaun sívika iha kolaborasaun ho CNE, ho foku ba partisipasaun feto iha Loron Eleisaun. CAUCUS mos kolabora ho STAE iha formasaun ba pesoal votasaun feto sira. Adisionalmente, CAUCUS hala o atividade ba kandidatu feto sira iha teoria no tékniku kampaña. Hamutuk ho Muvimentu ba Feto Foin-sa e Timor Leste, (MOFFE), CAUCUS organiza debate Televizaun ida Ko alia kona-ba polítiku feto nian no mos diskusaun panela ida Hasa e partisipasaun Feto no Foin-sa e sira iha Polítiku, ne ebé transmiti liu husi mídia Estadu RTTL. Fundasaun ALOLA, organizasaun ida ne ebé ninia intensaun mak atu hasa e konsiensia kona-ba violênsia kontra labarik feto no feto sira, involve iha projetu ba tempu naruk ida kona-ba dezenvolvimentu kapasidade ba lider feto sira iha munisipiu hotu no hala o analize ida husi perspetiva jêneru nian ba programa partidu no koligasaun nian durante eleisaun tinan Maske nune e, tenki konsidera katak iha kandidatura ualu deit mak konkore iha eleisaun lejislativa 2018 nian, kompara ho 21 iha tinan

25 12. PARTISIPASAUN EMA HO DEFISIÊNSIA Alein de loby husi grupu sosiedade sivil, Repúblika Timor-Leste seidauk asina Konvensaun ONU nian kona-ba Direitu Ema ho Defisiênsia. Maske artigu 16 no 21 husi Konstituisaun garante direitu hanesan ba sidadaun hotu no protesaun ba sidadaun ho difisiênsia, kuadru legal ladun iha medida prátiku hodi bele garante inkluzividade ba ema ho defisiênsia. Provizaun legal mesak ida deit mak ida ne ebé fasilita eleitor ho problema vizaun ka eleitor ho defisiênsia atu mai vota ho tulun husi ema ida ne ebé sira rasik mak hili, ho aprovasaun uluk husi sekretariu estasaun votasaun ho prezensa ajenti partidu. Iha opiniaun Organizasaun Nasional ba Ema ho Defisiênsia (RHTO-DPO), ne ebé emprega monitorizador na in 129 iha nasaun laran tomak durante eleisaun lejislativa 2018 nian, kondisaun ba ema ho defisiênsia durante eleisaun seidauk diak desde eleisaun ida uluk. Tuir diretor RHTO-DPO, iha nesesidade urjenti ba lei espesial ida ne ebé garante direitu hanesan ba ema hotu ho defisiênsia tuir buat ne ebé preve iha Konstituisaun. Asesu ba estasaun votasaun no votasaun ba eleitor sira presiza atensaun espesial. Alein de instalasaun rampa hodi bele asesu ba sentru votasaun, iha prátika internasional diak no medida prátiku ne ebé EMB sira bele konsidera adopta hodi bele fasilita nesesidade espesial ema ho defisiênsia nian durante eleisaun, hanesan adopta baraka (stand) votasaun ba ema ne ebé uza kadeira rod aka fornese ofisial estasaun votasaun ho lampada atu tulun eleitor sira ne ebé haree la moos/labele haree. Regulamentu iventual ida bele apoia aplikasaun medida hirak ne e, wainhira disponivel. 13. LORON ELEISAUN Votasaun hala o ho organizada no iha ambienti hakmetek iha estasaun votasaun hirak ne ebé MPE ba vizita iha Dili. Impresaun jeral ida ne e bazeia ba númiru estasaun votasaun limitadu ne ebé konfirma liu husi avalliasaun husi grupu obzervador sira seluk iha nasaun laran tomak. Iha insidenti violentu ida deit ne ebé relata ofisialmente iha Loron Eleisaun, ho akuzasaun ba ema na in rua ne ebé sunu uma haat iha Suku Citrana (RAEOA). Ofisial votasaun sira hatudu urna votasaun mamuk ho kuidadu ba ajenti partidu sira ne ebé marka prezensa iha tuku 7 dader, wainhira hahuu votasaun, karik tamba duvida husi AMP iha loron hirak liu ba relasiona ho alegasaun katak urna balun iha ona sasan iha laran. Prosedimentu barak mak hala o ho transparenti no tuir lei eleitoral no dekretu governu relevante. Iha eru menor ba prosedimentu balun inklui verifikasaun tinta iha eleitor nia liman fuan ne ebé superfisial 15 ; papel proativu husi ajenti partidu sira wainhira esplika prosedimentu ba eleitor sira, ne ebé la inklui iha ajenti partidu nia mandatu; no failansu husi ofisial votasaun sira atu fo hanoin eleitor sira kona-ba proibisaun atu tama ba estasaun votasaun ho sira nia telemovel. Tuir obzervasaun problema hirak ne e laiha ida mak iha impaktu relevante ba votasaun. STAE halo esforsu atu garante katak pesoal ospital no pasienti sira, no mos prizioneiru sira bele vota liu husi alterasaun ba artigu 44 husi dekretu governu No.21/2017. Maske nune e, MPE obzerva katak membru pesoal Ospital Dili nian, no mos pasienti balun ho 15 MPE obzerva katak ofisial votasaun sira bele ezamina eleitor nia liman fuan wainhira entrega tiha sira nia kartaun eleitor molok tama ba fatin votasaun, no laiha relatóriu ne ebé indika katak eleitor nia liman fuan iha tinta tiha ona molok atu ba vota. 24

26 ema ne ebé akompaña sira, labele vota tamba sira nia naran la mosu iha rejistu eleitor. Relasiona ho funsionáriu ospital sira, susar atu hatene se mak sei hala o serbisu rotativa durante Loron Eleisaun nune e lista ne ebé jestaun Ospital nian hatama ba STAE la ezatu. Kona-ba pasienti, razaun sira labele vota mak sira la hetan informasaun katak sira presiza rejista ka tamba sira mai baixa iha ospital hafoin prazu loron sanulu molok Loron Eleisaun atu rejista ne e liu tiha ona. BA eleisaun hirak iha futuru, STAE tenki garante katak la os deit funsionáriu ospital nian no pasienti sira, maibe profesional sira seluk, hanesan jornalista, monitorizador PDHJ sira no sira seluk ne ebé bele justifika katak sira sei hala o serbisu ruma durante Loron Eleisaun iha Suku seluk (la os sira nia Suku rasik) bele tuir votasaun. STAE tenki defini lista profesional sira ne ebé bele hetan benefisiu husi provizaun espesial ida ne e, molok Loron Eleisaun. Profesional sira ne e bele hatama manualmente ba rejistu eleitor iha estasaun votasaun ida ne ebé sira hili atu vota ba iha Suku ne ebé sira hala o hela serbisu iha Loron Eleisaun, nune e sira bele ezerse sira nia direitu atu vota. Kontajen hahuu kedas hafoin taka liña eleitor ikus sira vota iha oras taka nian (tuku 3 lokraik). Prosesu ne e la o ho diak kompara ho eleisaun 2017 nian, tamba iha opsaun ualu deit iha bulletin votu kompara ho opsaun 21 iha eleisaun tinan Hafoin remata tiha, ofisial votasaun sira entrega protokolu rezultadu ba ajenti partidu sira. Rezultadu provizóriu sei taka iha sentru votasaun. Deklarasaun ida ne ebé Lider AMP nian, Xanana Gusmão halo iha Loron Eleisaun, hafoin hato o tiha nia votu iha Dili, hamosu preokupasaun, liu-liu entre ofisial CNE no STAE sira. Gusmão deklara katak AMP iha evidensia katak bulletin votu balun marka tiha ona molok votasaun hahuu no tinta ne ebé uza durante prosesu ne e bele hamoos ho fasil tamba STAE sosa ona tinta ne ebé la hanesan ho ida ne ebé uza ba eleisaun tinan 2017 nian. Laiha evidensia faktual ba alegasaun hirak ne e. STAE konfirma katak rejista ona kazu ruanulu relasiona ho suratahan votu ne ebé kona tiha tinta/noda tiha durante prosesu imprimi, ne ebé anula no troka tiha ona. Relasiona ho tinta, ne ebé PNUD mak sosa, ofisial ida husi organizasaun ne e iha Dili garante ba MPE katak tinta ne ebé uza hanesan ho uza iha eleisaun tinan 2017 nian. 14. TABULASAUN REZULTADU Tabulasaun rezultadu hala o ho efikaz, transparenti no tuir dekretu governu ba eleisaun parlamentar. Hafoin remata tiha kontajen iha estasaun votasaun hotu iha sentru votasaun, ajenti votasaun sira entrega urna no protokolu rezultadu ba sentru tabulasaun municipal STAE nian, hafoin pesoal STAE sira verifika urna hirak ne e wainhira to o mai iha ajenti partidu sira nia oin hodi garante katak iha duni material hotu iha urna laran no hahuu tabulasaun. Rezultadu ne ebé iha haruka elektronikamente husi sentru kontajen munisipiu ba servidor STAE nian. Rezultadu konsolidadu atual hatudu iha tella kuartel jeral STAE nian. Iha tuku 10:00 kalan loron 13 Maiu, loron ida hafoin Loron Eleisaun, diretor jeral STAE nian Acilino Branco sai iha Televizaun estadu nian hodi anunsia komplesaun kontajen iha nivel munisipiu. Iha tempu ne ebé, so material eleitoral husi sentru votasaun ida iha Bobonaro mak seidauk tama, tamba ofisial votasaun no ajenti partidu sira la konkorda malu ho númiru vota válidu no la konsege konkorda atu taka kontajen. 25

27 Tabulasaun rezultadu nasional final hanesan responsabilidade CNE nian. Hahuu iha loron 14 Maiu, tuir kalendáriu eleisaun, hafoin urna, protokolu rezultadu no rejistu eleitoral to o mai iha kuartel jeral CNE nian iha Dili husi sentru tabulasaun iha munisipiu 13 no sentru votasaun sia iha rai liur. Prosesu tabulasaun hala o iha salaun CNE nian, ho komisáriu CNE sira hala o sesaun plenaria permanenti ne ebé nakloke ba ajenti partidu sira, obzervador sira no jornalista akreditadu sira. Durante sesaun ne e, komisáriu CNE na in hitu la os deit verifika ezatidaun rezultadu konsolidasaun iha nivel munisipiu, maibe desidi mos kona-ba votu dezafiu hamutuk 598 ne ebé dezafia no keixa hirak ne ebé hatama iha nivel sentru votasaun. Tamba komisáriu sira verifika ezatidaun protokolu rezultadu no disidi kona-ba dezafiu hirakne ebé mosu, rezultadu ne ebé iha hatama ba kontajen jeral no hatudu iha tella ida. Loron balun hafoin prosesu tabulasaun nasional remata, CNE hatama protokolu rezultadu husi estasaun votasaun hotu ba iha internet. Iha loron 28 Maiu, TR validiza rezultadu tabulasaun nasional CNE nian, ne ebé sai hanesan rezultadu ofisial hafoin publikasaun iha gazete ofisial Timor-Leste nian, Jornal da República. 15. KEIXA NO PETISAUN FRETELIN hatama keixa rua relasiona ho votasaun no kontajen ba CNE. Keixa ne e dezafia rezultadu husi estasaun votasaun rua iha Suku Opa, iha munisipiu Bobonaro, tamba iha deskrepansia entre votu ne ebé ema vota ho votu ne ebé rejista iha protokolu rezultadu. Tuir Lei 21/2017 no hafoin autorizasaun husi TR, CNE hala o re-kontajen ho prezensa ajenti partidu no obzervador sira no verifika fali rezultadu ho buletin votu ne ebé la utiliza, konklui katak númiru votu ne ebé ema vota sei uza iha situasaun rua. AMP mos hatama keixa ba CNE kona-ba deskrepansia entre total númiru votu ne ebé ema mai vota ho total númiru eleitor ne ebé rejista iha Suku Bairo Pité, iha Dili. CNE verifika no validiza fali númiru ne e. Adisionalmente, CNE kontinua halo validasaun no alokasaun votu kontestadu 578 husi 598. Votu 20 seluk haruka ba TR ba ninia desizaun. Ikus liu, iha loron 19 Maiu, loron rua hafoin CNE hasai tiha minuta ba rezultadu nasional provizóriu, FRETILIN hatama petisaun ba TR kontra tabulasaun nasional ba rezultadu CNE nian, ho alegasaun katak iha iregularidade elitoral balun no krimi iha RAEOA no munisipiu hirak seluk, inklui sosa votu no koersaun ba eleitor sira. Petisaun ne e husi atu halo re-kontajen votu iha estasaun votasaun hotu. Iha loron 23 Maium TR hamate tiha petisaun ne e. 16. REKOMENDASAUN Tamba tempu badak hafoin eleisaun lejislativa 2017 nian no tamba disolusaun Parlamentu iha fulan Janeiru 2018, menus fulan lima husi ninia inagurasaun, laiha tempu no kondisaun nesesária hodi bele implementa rekomendasaun barak husi rekomendasaun 25 ne ebé EOM UE Timor-Leste 2017 formula ona. Maske nune e, MPE 2018 obzerva katak STAE implementa tiha ona rekomendasaun neen husi rekomendasaun hirak ne ebé EOM UE 2017 formula ne ebé la implika mudansa mudansa lejislativa. Adisionalmente, MPE 2018 nian formula ona rekomendasaun foun lima hodi bele altera prosedimentu 26

28 eleitoral ka provizaun legal iha area hirak ne ebe la obzerva hanesan area problemátiku ka depende ba melloramentu husi EOM UE Rekomendasaun hirak husi EOM UE 2017 ne ebé STAE implementa ona inklui: 1. Publikasaun lista ofisial kandidatu husi kandidatura hotu ne ebé kompete, inklui kandidatu rezerva (rekomendasaun no. 4 husi EOM UE ba Timor-Leste 2017), hala o tiha ona iha loron Maiu. Misaun obzerva ida ne e hanesan melloramentu ida relasiona ho transparensia eleitoral ne ebé aliña ho prátika diak internasional nian, maske lei Timor nian la klaru se kandidatura ne e refere deit ba partidu nian naran no koligasaun iha buletin votu ka lista kandidatu kompletu ne ebé aprezenta iha lista partidu. 2. Aprezentasaun rejistu eleitor iha nivel Suku (rekomendasaun númiru lima) hala o durante loron sanulu hafoin atualizasaun ba rejistu eleitor ne ebé remata iha loron 28 Marsu no imprimi rejistu parsial husi Suku. STAE hala o asaun kolaborativu ho CNE no instituisaun hirak seluk (postu administrativu, sefi Suku) hodi bele atinzi ida ne e no prosesu hirak seluk iha nivel nasional no lokal (rekomendasaun númiru 6). Maske seidauk iha figura final kona-ba mudansa hira mak hala o ona iha rejistu eleitor hodi responde ba pedidu husi eleitor sira ne ebé verifika sira nia dadus ne ebé taka iha Suku, STAE kalkula katak mazumenus eleitor na in mak klasifika ona hanesan sira ne ebé la elijivel atu vota tamba idade seidauk to o tinan 17 iha Loron Eleisaun, ne ebé idenfitika liu husi aprezentasaun lista eleitor. 3. Ikluzaun formasau ba ajenti partidu iha kalendáriu atividade eleitoral (rekomendasaun númiru 8) la lista iha kalendáriu ofisial eleitoral nian, ne ebé inklui deit data ne ebé estabelese tuir lei, maibe MPE bele obzerva katak atividade ne e lista iha kalendáriu knar internal STAE nian. Formasaun ba ajenti partidu remata iha loron 3 Abril. Data no kondisaun ba sesaun formasaun komunika tuir tempu ba kompetidor hotu. 4. Avalliasaun ba eleitor no atividade edukasaun sívika hatudu katak atividade ne e la o ho satisfatóriu (rekomendasaun númiru 9) konsidera limitasaun tempu no orsamentu ba eleisaun antisipada ida ne e. Taixa partisipasaun (80.86%) ba eleisaun lejislativa 2018 hanesan partisipasaun ne ebé aas liu iha istória eleisaun lejislativa Timor-Leste nian, no iha mos diminuisaun signifikativa iha votu invalidu husi 2.01% iha tinan 2017, ba 1.16% iha tinan Nune e mos, CNE planeia atu loke Sentru id aba Edukasaun Sívika hodi bele hala o atividade ba eleitor no edukasaun sívika iha periódu seluk (la os periódu eleisaun). 5. Osan atu selu saláriu pesoal STAE Nian transfere on aba munisipiu molok STAE hahuu formasaun ba ninia ofisial sira (rekomendasaun númiru 10), no iha loron 24 Maiu, so munisipiu tolu deit ne ebé rekruta númiru traballador boot (Dili, Baucau no Bobonaro) mak seidauk remata transferensia osan ba sira nia traballador sira. MPE formula rekomendasaun foun lima, relasiona ho votu movel ba profesional sira ne ebé hala o sira nia knar iha fatin seluk iha Loron Eleisaun, no mos ba prizioneiru sira, pesoal ospital no pasienti sira; obrigasaun legal atu lori kópia rejistu eleitor ba partidu hotu; votu ema ho defisiênsia; proibisaun atu hasai foti iha perímetru metru-25 husi 27

29 estasaun votasaun ida; no utilizasaun kampaña edukativu hodi promove utilizasaun diak ba mídia sosial durante kampaña eleisaun. 28

30 ANEKSU 1. Tabela rekomendasaun husi MPE Timor-Leste 2018 No. Kontestu (inklui referensia ba seksaun relevante husi FR) KUADRU LEGAL 1 Lejislasaun eleitoral mai husi lei oi-oin ne ebé dalabarak la re-organiza tuir estrutura koerenti, tamba introdusaun alterasaun ba lei no regulamentu ne ebé hala o tu-tuir malu hafoin kada eleisaun. Haree Seksaun 4, Kuadru Legal, pájina 8. Rekomendasaun Intensaun Instrumentu Internasional no Prátika Diak Karik sei fo konsiderasaun ba konsolidasaun lejislasaun eleitoral hotu ba iha Kódigu Eleitoral no Regulamentu Eleitoral mesak ida no koerenti, disponivel iha lian Portuges no Tetum. Prosesu konsolidasaun ida ne e sei hetan benefisiu husi Komisaun Nasional Eleitoral (CNE) no Sekretariadu Tékniku ba Administrasaun Eleitoral (STAE) nia partisipasaun no kontribuisaun. Atu elimina inkonsistensia no lakuna legal no hametin transparensia, responsabilidade, no garante direitu ba informasaun. Transparansia no Direitu ba Informasaun. Asesu Públiku nian ba Lejislasaun. ICCPR, Art. 19(2): Ema hotu iha direitu ba liberdade espresaun; direitu ida ne e sei inklui liberdade atu buka, simu no fo-sai tipu informasaun no ideia hotu, la haree ba ninia fronteira, verbalmente, ka ho hakerek ka imprimi, iha modelu arte, ka liu husi mídia seluk ne ebé nia hili. UNCAC, Art. 13(1): Kada Parte Estadu tenki foti medida apropriadu, iha ninia maneira rasik no tuir prinsipiu fundamental husi lei domeéstika, hodi promove partisipasaun ativu husi individual no grupu hirak ne ebé la tama iha seitor públiku, [...] iha prevensaun ba korupsaun no hasa e konsiensia públiku kona-ba ezistensia, kauza no gravidade husi no ameasaun ne ebé mosu husi korupsaun. Instituisaun Parlamentu Nasional Rekomenda horbainhira Rekomendasaun EOM UE 2017

31 Partisipasaun ida ne e tenki haforsa husi medida hirak anesan: (b) Garante katak públiku iha asesu efetivu ba informasaun. 2 Maske la os sai problema iha eleisaun 2018, introdusaun alterasaun ba lei eleitoral ne ebé tarde iha tinan 2017 fo ona risku ba kriasaun inserteza no hamenus konfiansa ba kuadru legal no tenki evita iha eleisaun tuir mai. Debate iha Parlamentu Nasional dalabarak atraza to o periodu molok eleisaun ka periodu eleisaun, ho presaun atu pasa alterasaun ne ebé la kompletu no kompreénsivu. Bele bandu mudansa ba kuadru legal iha kuadru tempu ne ebé razoavelbele bandu fali, Durant eintervalu tempu ne ebé Evita mudansa ba kuadru legal eleitoral durante intervalu tempu ne ebé difini ona molok eleisaun bele konstitui prátika lejislativa ne eb e diak. Revee no altera kuadru legal eleitoral bele inklui iha planu annual lejislativa no planu serbisu ba tinan lima nian ba Parlamentu Nasional. Atu garante estabilidade no preditabilidade legal Revee Priódiku Universal (2016) Garante katak dokumentu legal hotu, inklui lejislasaun no esbosu lejislasaun, disponivel iha lingua Tetum no Portuges (Timor-Leste aseita rekomendasaun, 2017). Garante serteza no preditabilidade legal. Paktu Internasional kona-ba Direitu Sívika no Polítiku (ICCPR), artigu 2.2 no 2.3: [Kada Parte Estadu ba Paktu ne e sei foti etapa nesesariu, tuir ninia prosesu konstitusional no ho provizaun ba Paktu ne ebé iha, atu adopta lei ka medida seluk wainhira presiza hodi bele fo efeitu ba direitu hirak ne ebé rekuñese iha Paktu resenti. ICCPR, Art. 2(3): Kada Parte Estadu ba Paktu ne ebé iha sei: (a) Garante katak tenki iha remédiu wainhira iha violasaun ba kualker ema ne ebé rekuñesidu nia direitu no liberdade, maske violasaun ne e komiti husi ema ne ebé enkaregadu tuir kapasidade ofisial; (b) Atu garante katak kualker ema ne ebé hetan remédiu ne e tenki hetan nia Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

32 difini tiha ona molok eleisaun, hanesan tinan ida, tuir rekomendasaun Komisaun Venice nian, ka fulan neen, tuir sujestaun husi Protokolu kona-ba Demokrasia no Governasaun Diak husi Komunidade Ekonómika Estadu Áfrika Osidental (ECOWAS). Ida ne e relasiona liu ho regra fundamental kona-ba transformasaun votu ba kadeira no regra relasiona ho membru ba komisaun eleitoral. direitu tuir buat ne ebé determina ona husi autoridade judisial, administrativa ka lejislativa, ka husi autoridade kompetenti ruma ne ebé sistema jurídiku Estadu nian fornese ona, no atu dezenvolve posibilidade ba remédiu judisial; (c) Atu garante katak autoridade kompetenti tenki aplika remédiu hirak ne e wainhira sira hetan autoridade ne e. Haree Relatóriu Final EOM UE 2017 nian, Seksaun 3, Kuadru Legal ba Eleisaun, iha sub seksaun 3.4, Alterasaun Tarde ba Lei Eleitoral, pájina 8 no 9. 3 Desizaun polítiku atu hamenus mandatu supervizaun CNE nian bele afeta fali sustentabilidade institusional orgaun jestaun eleitoral nian. Haluan tan CNE nia kapasidade aprovasaun no, hanesan etapa dahuluk, restaura fali kompetensia hanesan orgaun supervizaun ne ebé aprova Atu proteje sustentabilidade institusional CNE nian liu husi konsolidasaun no haforsa ba ninia independensia no Estadu tenki foti medida nesesária hodi bele aplika direitu. ICCPR, Artigu 2.2 (haree iha leten) Komisaun ba Direitu Umanu (CCPR), Komentáriu Jeral 25: Tenki estabelese Autoridade Independenti Eleitoral ida hodi Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

33 Timor-Leste hili ona modelu mistura ba jestaun eleitoral, ho CNE independenti ne ebé superviziona orgaun implementasaun eleisaun ida, STAE, ne ebé tutela ba Ministeriu Administrasaun Estatal, sei fo risku ba sustentabilidade wainhira durante série eleisaun, Konstituisaun lei no regulamentu eleitoral inadekuadu ba CNE atu ezekuta ninia mandatu no responsabilidade ho efetivu no efikaz. regulamentu hirak husi lei eleitoral. abilidade atu hala o ninia mandatu no ezerse ninia responsabilidade supervizaun, sein ta uk relasiona ho siguransa ba ninia autoridade ka lakon ninia kompetensia prinsipal. superviziona prosesu eleitoral no garante katak eleisaun ne e hala o ho justu, imparsial, no hala o tuir lei hirak ne ebé estabelese ona ne ebé kompativel ho Paktu. Siguransa autoridade no prevensaun ba korupsaun. Konvensaun Nasoens Unidas nian Kontra Korupsaun (UNCAC), art. 1: Intensaun husi Konvensaun ne e mak: [...] (c) Atu promove integridade, responsabilidade no jestaun propriu ba asuntu públiku no propriedade públiku. Haree Seksaun 4, Kuadru Legal, iha sub seksaun Justisa Eleitoral: rezolusaun ba reklamasaun no petisaun, pájina 10 no 11. ADMINISTRASAUN ELEITORAL 4 Debate CNE nian kona-ba CNE bele konsidera etapa prinsipal hirak iha hala o sesaun plenária prosesu eleitoral sei aberta ida ne ebé loke ba hala o durante sesaun partidu polítiku no plenária ne ebé taka ba reprezentante kandidatu Debate CNE nian hanesan interese públiku, liu-liu ba partidu polítiku Transparensia no Direitu ba Informasaun Regulamentu Interna husi Komisaun Nasional ba Eleisaun, 19 Janeiru Artigu 31, n. 7 kona- CNE (la presiza mudansa legal) Rekomendasaun EOM UE

34 públiku. CNE sei la publika debate hirak ne e. Haree Seksaun 5, Administrasaun Eleitoral, iha subseksaun Komisaun Nasional ba Eleisaun (CNE), pájina Pesoal Ospital nian, no mos pasienti balun ho ema hoe ma akompaña sira, labele ba vota tamba sira nia naran la mosu iha lista votante iha Loron Eleisaun. Profesional balun (hanesan jornalista no monitorizador PDHJ nian, entre sira seluk) ne ebé hala o hela serbisu fora husi sira nia Suku iha Loron Eleisaun labele ezerse sira nia direitu atu vota. Haree Seksaun 4, Kuadru Legal iha subseksaun Kuadru legal eleitoral, pájina 9 no 10. sira, no ba organizasaun sosiedade sivil. Liu tan, CNE bele publika debate tuir tempu ne ebé termina tiha ona bazeia ba regulamentu interna CNE nian. STAE bele konsidera adopta medida hirak hodi fasilita votasaun ba pesoal ospital nian, pasienti, prizioneiru no profesional sira ne ebé sei hala o serbisu fora husi sira nia Suku iha Loron Eleisaun, STAE tenki difini ho klaru, orgaun profesional ida ne ebé mak presiza inklui iha provizaun espesial ida ne e. Profesional sira ne e bele aumenta manualmente ba iha lista votante iha estasaun votasaun ne ebé sira hili iha Suku ne ebé sira ba hala o serbisu ba iha Loron Eleisaun. no organizasaun sosiedade sivil. CNE presiza serbisu ho maneira ne ebé transparenti tuir estabelesimentu regulamentu interna Atu asegura direitu votasaun ne ebé hanesan ba votante hotu, inklui sira ne ebé iha ospital, prizaun ka sira ne ebé fora husi sira nia Suku iha Loron Eleisaun ho razaun profesional. ba Sorumutuk CNE nian: Iha kada sorumutuk nia rohan, sei fo-sai nota ba imprensa ida, ho referensia ba kestaun hirak ne ebé diskuti tiha ona no debate ne ebé hala o tiha ona. Artigu 35, Publisidade asaun CNE nian: Debate CNE nian hanesan dokumentu públiku, publika iha CNE nia sitiu ofisial iha internet ICCPR Artigu 2 (2) (haree iha leten) ICCPR, Art. 25: Kada sidadaun sei iha direitu no oportunidade, sei kualker distinsaun ruma ne ebé mensiona iha artigu 2 no sein restrisaun la razoavel ruma: (b) Atu vota no bele eleitu iha eleisaun periódika tuir sufrájiu universal no igual no tenki hala o liu husi votasaun sekreta, garante espresaun livre husi vontade eleitor nian. Governyu (liu husi dekretu governu ne ebé hasai regulamentu ida) Rekomendasaun foun 33

35 6 AMP husi kópia lista eleitores atualizadu husi STAE, bazeia ba artigu 16.5 husi Lei No. 6/2016 kona-ba Rejistu Eleitores, ne ebé preve CNE no partidu polítiku sira atu simu rejistu eleitores atualizadu husi STAE. CNE desidi atu rejeita AMP nia pedidu, bazeia ba tensaun polítiku ne ebé domina kampaña no utilizasaun linguajen defamatória ne ebé hamanas liu tan divizaun ente kompetedor sira. Haree Seksaun 4, Kuadru Legal iha sub seksaun CNE nia rejesaun ba pedidu AMP nian ne ebé husu lista eleitorest, pájina 11 no 12. Altera provizaun ne ebé garante fornesimentu rejistu eleitores ba partidu hotu husi STAE nune e bele espesifika format ba lista eleitores ne ebé sei fornese, informasaun ne ebé tenki inklui iha lista, no, prazu tempu ne ebé STAE tenki prienxe hodi produz lista ne e. Fornesimentu rejistu eleitores ba partidu tenki garante partidu nia direitu ba informasaun nune e mos asegura protesaun konstitusional ba dadus pesoal. Atu halo tuir provizaun legal ne ebé hakarak atu promove transparensia iha atualizasaun rejistu eleitores nune e mos asegura protesaun konstitusional ba dadus pesoal. Transparansia no Direitu ba Informasaun ICCPR, Art. 19(2): Ema hotu iha direitu ba liberdade atu espresa; direitu ida ne e sei inklui liberdade atu buka, simu no fo-sai informasaun no ideia ho tipu hotu, la haree ba fronteira, verbalmente ka hakerek ka imprimi, iha forma arte, ka liu husi kualker mídia ne ebé ema ne e eskolla/hili. Protesaun ba Privasidade Dadus Eleitor UNCAC, Art. 10: Konsidera nesesidade atu kombate korupsaun, kada Parte Estadu sei, bazeia ba prinsipiu fundamental iha lei doméstika, sei foti medida nesesária hodi hametin transparansia iha ninia administrasaun públika, inklui ida ne ebé relasiona ho ninia organizasaun, funsionamentu no prosesu foti desizaun, wainhira apropriadu. Medida hirak ne e sei inklui, inter alia: (a) Adopta prosedimentu no regulamentu ne ebé permite membru públiku jeral hotu atu hetan, wainhira apropriadu, informasaun kona-ba organizasaun, funsionamentu no prosesu foti desizaun husi ninia administrasaun públika no, Parlamentu Nasional Rekomendasaun foun 34

36 konsidera mos protesaun ba privasidade no dadus pesoal, desizaun no aktu legal relasiona ho membru públiku. FINANSIAMENTU BA KAMPAÑA 7 Kuadru legal ba Parlamentu finansiamentu kampaña la klaru no la kompletu. Iha lakuna oi-oin iha lejislasaun, inklui mos absensia definisaun klaru kona-ba doasaun. Nune e kompreénsivu mos, laiha definisaun koaba doasaun ilegal. Laiha limite kumulativu ne ebé difini ona hodi fasilita relatóriu ne ebé klaru kona-ba identidade doador nian no montente ka asistensia ne ebé simu. Lei la estabelese limite ba kontribuisaun husi doador bele konsidera alterasaun ba kuadru legal ba finansiamentu kampaña ho ninia relatóriu hodi bele fornese relatóriu kona-ba doasaun ba kampaña hotu liu ho tipu osan ka tipu seluk, akompaña ho prova identidade doador nian ho ninia montante. Alterasaun ne e bele inklui: a) definisaun klaru konaba kontribuisaun Atu garante kondisaun ne ebé hanesan. CCPR, Art. 17: (1) Laiha ema ida mak tenki submetidu ba interferensia arbitrária ka interferensia illegal ho ninia privasidade, familia, um aka korespondensia, nune e mos baa taka illegal ba nia onra no reputasaun. (2) Ema hotu iha direitu ba protesaun kontra interferensia ka ataka hirak ne e. Prinsipiu transparansia no responsabilidade. Estadu Direitu. UNCAC, artigu 16: Subornu ba funsionáriu públiku no ofisial husi organizasaun internasional públiku: 1. Kada Parte Estadu tenki adopta medida lejislativa no medida hirak seluk ne ebé presiza ba estabelesimentu ofensa kriminal, wainhira hala o intensionalmente, promete, oferta ka ofisial ida husi organizasaun internasional públiku, direitamente ka indireta, ho vantajen ne ebé tuir lolos la hetan, ba ofisial ka nia aan rasik ka ema ka entidade seluk Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

37 sira ne ebé elijivel, ka ba gastu kampaña nian, ne ebé hamosu deskrepansia boot entre konkorenti ne ebé iha rekursu diak ho partidu hirak seluk. Kuadru legal la kompostu sansaun apropriadu wainhira ema kontra lei. Haree Seksaun 7, Kampaña, iha subseksaun Fundu ba kampaña, pájina 15 no 16. kampaña no gastu kampaña; b) definisaun kompreénsiva kona-ba doasaun ne ebé illegal, bazeia ba natureza doador nian ka oinsa hetan fundu ne e; c) Limite razoavel konaba kontribuisaun kumulativa husi ema natural ka legal ba kampaña eleisaun ida; d) Limite kona-ba total kontribuisaun ne ebé kualker kandidatu eleisaun ka partidu ida bele simu hodi hala o kampaña polítiku, no limite razoavel kona-ba gastu kampaña husi kualker kandidatu ka ema ne ebé asosiadu ho ka reprezenta konkorenti eleitoral; e) Sansaun apropriadu ba violasaun regra finanseira kampaña nian, inklui provizaun aplikasaun tuir tempu ne ebé termina tiha ona. UNCAC, artigu 21: Subornu iha setor privadu: Kada Parte Estadu tenki adopta medida lejislativa no medida hirak seluk ne ebé presiza ba estabelesimentu ofensa kriminal, wainhira hala o intensionalmente, iha atividade ekonômika, finanseira ka atividade komersial: (a) Promesa, oferta ka fo, direitamente ka indireitamente, vantajen ba kualker ema ne ebé diriji ka serbisu, iha kualker kapasidade, ba entidade setor privadu, ba ema ne e rasik (feto ka mane) ka ba ema seluk, wainhira ema ne e (feto ka mane) viola ona ninia knar, aktu ka la halo buat ruma; (b) Solisitasaun (bolu) ka aseitasaun, direta ka indireta, ba vantajen ruma ne ebé tuir lolos labele simu husi kualker ema ne ebé diriji ka serbisu, iha kualker kapasidade, ba entidade setor privadu, ba ema ne e rasik (feto ka mane) ka ba ema seluk, wainhira ema ne e (feto ka mane) viola ona ninia knar, aktu ka la halo buat ruma. Igualidade iha oportunidade ICCPR Artigu 26: Tuir lei, ema hotu hanesan no iha direitu sei kualker deskriminasaun ba 36

38 8 CNE, ne ebé responsavel ba supervizaun finansiamentu kampaña, ladun iha mandatu klaru atu superviziona area ida ne e. Lei ba orgaun jestaun eleitoral la mensiona kualker kompetensia ba CNE Parlamentu bele konsidera altera kuadru legal eleitoral atu fo kompetensia klaru ba CNE hodi superviziona finansiamentu kampaña. CNE bele hala o knar asertivu no provativu liu tan iha ninia kapasidade supervizaun, hanesan Atu fo kapasidade efetivu ba CNE hodi bele identifika violasaun ba lei protesaun lei ne ebé hanesan. Relasiona hoi da ne e, lei tenki bandu kualker deskriminasaun no garante protesaun hanesan no efetivu ba ema hotu kontra deskriminasaun ho kualker baze, hanesan, rasa, koor, seksu, lingua, relijiaun, opiniaun polítiku ka opiniaun seluk, orijinalidade nasional ka sosial, propriedade, estadu moris ka estadu hirak seluk. ICCPR GC 25: Limitasaun razoavel kona-ba gastu kampaña nian bele justifika wainhira presiza hodi garante katak iha nafatin konsiderasaun ba eleitor sira nia liberdade atu hili, ka prosesu demokrátiku distorsidu tiha husi gastu disproporsional reprezenta kandidatu ka partidu. Prinsipiu transparansia no responsabilidade. Estadu Direitu. Prinsipiu transparansia no responsabilidade. UNCAC, art. 16 no 21 (haree iha leten) Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

39 relasiona ho finansiamentu kampaña. Haree Seksaun 7, Kampaña, iha subseksaun Finansiamentu ba kampaña, pájina Iha etapa inisiu, alterasaun dahuluk ba Lei kona-ba Partidu Polítiku (Janeiru 2016) preve konkorenti eleitoral sira atu simu finansiamentu kampaña husi estadu. Maske nune e, iha lacuna boot iha pagamentu ne e entre US$1 no US$10 ne ebé sei selu ba kada votu ne ebé sira hetan no lei halakon tiha kualker referensia espesifiku ba subvensaun nasaun nian ba kandidatu prezidensial, ne ebé hamosu konfuzaun hafoin eleisaun prezidensial tinan 2017 nian. Haree Seksaun 7, Kampaña, iha subseksaun Finansiamentu orgaun ne ebé superviziona finansiamentu ba kampaña, inklui publikasaun relatóriu finanseira kampaña iha sitiu portal partidu polítiku ka kandidatu nian. Parlamentu bele konsidera: a) altera definisaun konaba se mak bele simu finansiamentu kampaña ba eleisaun prezidensial; b) estabelese kedas disponibilidade orsamental ba subsidiu estadu nian ba kandidatu prezidensial/lejislatura ba kada eleisaun, ka deklara kedas montante ruma iha lei ho posibilidade ajustamentu bazeia ba indise presu ofisial, nune e permite kandidatu no partidu atu bele planeia sira nia kampaña ho diak liu tan. Atu fornese serteza preeleisaun kona-ba subsidiu ne ebé sei selu no prevene inkonsistensia iha finansiamentu kampaña. Prinsipiu klaridade legal. Prinsipiu transparansia. ICCPR, artigu 25: Kada sidadaun tenki iha direitu no oportunidade, sei kualker distinsaun ne ebé mensiona iha artigu 2 no sein restrisaun hirak ne ebé la razoavel: [...] (c) Atu iha asesu ba termu jeral igualidade, ba asistênsia públika iha ninia nasaun. ICCPR, artigu 26: Tuir lei, ema hotu hanesan no iha direitu sei kualker deskriminasaun ba protesaun lei ne ebé hanesan. Relasiona hoi da ne e, lei tenki bandu kualker deskriminasaun no garante protesaun hanesan no efetivu ba ema hotu kontra deskriminasaun ho kualker baze, hanesan, rasa, koor, seksu, lingua, relijiaun, opiniaun polítiku ka opiniaun seluk, orijinalidade nasional ka sosial, propriedade, estadu moris ka estadu hirak seluk. Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

40 ba kampaña, pájina 15 no Durante kampaña eleisaun, kontráriu ho Konstituisaun no kuadru regulatóriu, iha obzervasaun katak ofisial nivel altu governu nian no administrasaun estadu hala o kampaña ba FRETILIN. Durante eleisaun lejislativa no prezidensial 2017 nian, inagurasaun projetu infraestrutura boot balun husi lider CNRT no FRETILIN, hala o iha loron hira nia laran deit molok eleisaun ka iha loron dahuluk husi kampaña eleisaun lejislativa ne ebé konstitui abuzu ba vantajen kandidatura nian no la kontribui ba igualidade iha kondisaun. Parlamentu bele pasa lejislasaun hodi garante katak rekursu estadu nian sei la uza ba kualker kandidatura prezidensial ka lejislativa, inklui bandu inagurasaun serbisu públiku iha tempu besik eleisaun. Atu garante igualidade iha kondisaun. Igualidade iha oportunidade ICCPR Article 26: Tuir lei, ema hotu hanesan no iha direitu sei kualker deskriminasaun ba protesaun lei ne ebé hanesan. Relasiona hoi da ne e, lei tenki bandu kualker deskriminasaun no garante protesaun hanesan no efetivu ba ema hotu kontra deskriminasaun ho kualker baze, hanesan, rasa, koor, seksu, lingua, relijiaun, opiniaun polítiku ka opiniaun seluk, orijinalidade nasional ka sosial, propriedade, estadu moris ka estadu hirak seluk. Prinsipiu transparansia no responsabilidade. Estadu direitu. Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE 2017 Haree Seksaun 7, Kampaña, iha subseksaun Mal utilizasaun ba rekursu Estadu no partisipasaun funsionáriu 39

41 públiku iha kampaña, pájina 16. FETO NIA PARTISIPASAUN IHA POLÍTIKU 11 Igualidade jêneru refleta ona iha artigu 16 husi Konstituisaun no kuota ema na in ida husi na in Parlamentu konsidera lejislasaun tolu hadi ak liu tan reprezentasaun jenêru iha Parlamentu Nasional. Maske nune e, sei presiza halo buat barak liu tan hodi bele kapasita feto polítika sira nune e bele goja igualidade kompletu wainhira ezerse sira nia autoridade polítiku. Haree Seksaun 11, Partisipasaun Feto, pájina 23. bele adopta ne eb e presiza hodi bele iziji polítika asaun afirmativa iha partidu polítiku nia laran, hanesan alterasaun ba rekizitu rejistu partidu nian hodi garante katak iha paridade jenêru iha nivel ezekutivu partidu nian, no mos introdusaun medida hodi hadi a paridade jenêru iha pozisaun governu nian no iha funsaun lideransa komisaun nian. parlamentar Atu kapasita diak liu tan feto parlamentar sira nune e bele iha igualidade kompletu wainhira ezerse sira nia autoridade polítiku, no atu inklui feto sira iha nivel foti desizaun iha ezekutivu partidu nian. Prinsipiu igualidade. CEDAW, Artigu 3: Parte Estadu tenki foti medida apropriadu, iha parte hotu, liu-iu parte polítiku, sosial, ekonômiku no kultura, inklui lejislativa, hodi asegura dezenvolvimentu kompletu no avansu feto, ho intensaun atu garante sira nia ezersisiu no gozu ba direitu umanu no liberdade fundamental bazeia ba igualidade ho mane. CEDAW, Artigu 7: Parte Estadu tenki foti medida apropriadu hodi elimina deskriminasaun kontra feto iha vida polítiku no públiku nasaun nian no, partikularmente, tenki garante termu ne ebé hanesan ba feto sira, hanesan ida ne ebé aplika ba mane sira. CEDAW, Rekomendasaun Jeral 23: [...] Atu bele atinzi reprezentasaun jeral iha vida públiku, feto sira tenki hetan igualidade kompletu wainhira ezerse sira nia autoridade polítiku no ekonômiku; sira tenki involve kompletu no igualmente iha prosesu foti desizaun iha nivel hotu Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

42 PARTISIPASAUN EMA HO DEFISIÊNSIA 12 Artigu 21 iha Konstituisaun preve katak sidadaun ho defisiênsia tenki goza direitu ne ebé hanesan no sei hala o knar hanesan hanesan ho sidadaun sira seluk, nune e mos sentru protesaun Estadu nian ba adaptasaun sidadaun ho defisiênsia. Timor-Leste, kondisaun no asesibilidade atu vota bae ma ho defisiênsia kontinua sai kestaun tamba kondisaun ne e la adekuada no EMB sira maneija ladiak. Haree Seksaun 12, Partisipasaun Ema ho Defisiênsia, pájina 24. EMB sira bele konsidera adopta medida hirak hodi fasilita direitu atu vota ba ema ho defisiênsia, instalasaun rampa hodi bele asesu votasaun, kabina votasaun bae ma sira ne eb e uza kadeira rod aka fornese lampada ba ofisial estasaun votasaun nian hodi bele fasilita eleitor sira ne ebé haree la moos. Regulamentu iventual ida bele tulun atu aplika medida hirak ne e wainhira disponivel. Atu garante no proteje direitu eleitoral no polítiku nian ba ema ho defisiênsia. ICCPR, Artigu 2 (1) (haree iha leten) ICCPR, Artigu 26 (haree iha leten) Igualidade ba oportunidade. ICCPR, Art. 26: Tuir lei, ema hotu hanesan no iha direitu sei kualker deskriminasaun ba protesaun lei ne ebé hanesan. Relasiona hoi da ne e, lei tenki bandu kualker deskriminasaun no garante protesaun hanesan no efetivu ba ema hotu kontra deskriminasaun ho kualker baze, hanesan, rasa, koor, seksu, lingua, relijiaun, opiniaun polítiku ka opiniaun seluk, orijinalidade nasional ka sosial, propriedade, estadu moris ka estadu hirak seluk. Konvensaun Nasoens Unidas nian Kona-ba Direitu Ema ho Defisiênsia (UNCRP), Art. 29: Parte Estadu tenki garante bae ma ho defisiênsia, direitu no oportunidade atu goza direitu hirak ne e ho maneira ne ebé hanesan hoe ma seluk, no tenki buka: Governu (liu husi dekretu governu ida ne ebé fo sai regulamentu. Rekomendasaun foun a) Atu garante katak ema ho defisiênsia bele partisipa efetivamente no kompetu iha vida 41

43 polítiku no públiku ho maneira ne ebé hanesan hoe ma seluk, direitamente ka liu husi reprezentante ne ebé sira hili ho livre, inklui direitu no oportunidade ba ema ho defisiênsia atu vota no eleitu, inter alia liu husi: MÍDIA 13 Defamasaun (denu ncia caluniosa) konsidera Bele konsidera atu buka medida alternative ba Atu Evita sansaun esesiva ne ebé i. Garante katak prosedimentu votasaun, fasilidade no material sira adekuadu, asesivel no fasil atu kumpriende no uza; ii. Proteje direitu ema ho defisiênsia hodi bele vota ho segredu iha eleisaun no referendu públiku sei intimidasaun no defende eleisaun ( ) iii. Garante Liberdade espresaun ba ema ho defisiênsia hanesan eleitor, no wainhira presiza, wainhira sira husu, permite asistênsia ruma iha votasaun husi ema ne ebé sira rasik mak hili; b) Atu promove ativamente, ambienti ida ne ebé ema ho defisiênsia bele partisipa ho efetivu no kompletu iha prosesu asuntu públiku, sei deskriminasaun no iha baze hanesan ho ema seluk no enkoraza sira nia partisipasaun iha asuntu públiku ( ) Komentáriu Jeral husi Komisaun Direitu Umanu ONU nian No. 34, Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

44 hanesan ofensa kriminal bazeia ba Kódigu Penal atual. Haree Relatóriu Final EOM UE Timor-Leste 2017, Seksaun 11, Mídia, iha sub-seksaun 11.2, Kuadru legal, pájina 25. kriminalizasaun defamasaun, bele trata kestaun ne e hanesan litigasaun sivil ka mediasaun, ho apoiu husi Konsellu Imprensa, entre parte ne ebé afetadu. enkoraza autosensura mídia no hamosu efeitu ladiak ba liberdade espresaun. 2011: Estadu tenki konsidera dekriminalizasaun defamasaun., Tenki konsidera Evita penalizasaun ba komentáriu konaba figura públiku ICCPR, artigu 19 Prinsipiu Liberdade Espresaun Ema hotu iha direitu atu fo opiniaun sei interferensia. 14 Lei eleitoral permite publisidade polítika ho pagamentu iha mídia estadu nian durante tempu kampaña. Tamba partidu barak iha rekursu oituan deit no so bele hetan subsidiu kampaña hafoin eleisaun, konkorenti sira iha asesu la hanesan ba mídia estadu nian, ne ebé iha obrigasaun boot atu hatudu hahalok imparsial kompara ho mídia privada. Liu tan, ema sira iha edifisiu estadu ne ebé uza rekursu públiku, uza ona mídia estadu nian hodi sosa espasu publikatóriu atu hatudu Bele estabelese provizaun legal ida hodi limita publikasaun ho pagamentu husi kandidatu sira no ema sira ne ebé iha edifisiu públiku iha mídia estadu nian durante tempu kampaña eleisaun. Atu evita vantajen la justu ba ofisial edifisiu públiku sira no partidu ne ebé bele asesu rekursu liu. ICCPR, Art. 25: Kada sidadaun tenki iha direitu no oportunidade, sein kualker distinsaun ne ebé mensiona ona iha artigu 2 no sei restrisaun ne ebé la razoavel: [...] (c) Atu iha asesu, ba termu jeral ba igualidade, ba asistensia públiku iha ninia nasaun. Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

45 projetu serbisu públiku nian. Haree Relatóriu Final EOM UE Timor-Leste 2017, Seksaun 11, Mídia, iha sub-seksaun 11.2, Kuadru Legal, pájina Atu halo tuir provizaun legal ne ebé sai baze ba tempu transmisaun gratuita ba konkorenti hotu, mídia estadu nian fo sai intervista ho reprezentante husi partidu polítiku hotu. Maske nune e, intervista hirak ne e la identifika hanesan tempu transmisaun gratuita. Mídia estadu nian bele konsidera atu identifika didiak tempu transmisaun gratuita ba transmisaun ne ebé oferese ba konkorenti sira Atu permite espetadores sira atu distingi tempu transmisaun gratuita husi kontiúdu editorial padraun. Prinsipiu jornalístiku profesional: kontiúdu editorial no transmisaun tenki separa ho didiak. RTTL Rekomendasaun EOM UE 2017 Haree Relatóriu Final EOM UE Timor-Leste tinan 2017, Seksaun 14, Eleisaun Lejislativa, iha sub-seksaun 14.3, Rezultadu monitorizasaun mídia, pájina

46 16 Lei Mídia no Regulamentu ne ebé foin pasa kona-ba Rejistu Mídia konsidera rejistu mídia hanesan prosedimentu kompulsáriu ba mídia hotu, inklui kanal elektroníka/online. Haree Relatóriu Final EOM UE Timor-Leste 2017, Seksaun 11, Mídia, iha sub-seksaun 11.2, Kuadru legal, pájina 25. Rejistu obrigatóriu ba kanal mídia hotu ho Konsellu Imprensa bele hanehan tiha ka halo voluntáriu. Atu evita obstákulu hirak ne ebé mak la nesesáriu ba liberdade espresaun. Deklarasaun Konjunta husi Relator Espesial ONU nian kona-ba Liberdade Opiniaun no Espresaun, Reprezentante ba Liberdade Mídia no Relator Espesial OAS kona-ba Liberdade Espresaun, 2003 (Padraun ba regulamentu mídia): Sistema regulatóriu tenki konsidera diferensa fundamental entre setor imprimi no transmisaun, no mos internet. Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE CNE la foti asaun ruma relasiona ho nonkonformidade husi mídia ho tratamentu hanesan no prinsipiu imparsialidade ba kobertura mídia durante tempu eleisaun. Haree seksaun 8, Mídia, iah sub-seksaun Konsellu Imprensa no kobertura mídia ba kampaña, pájina 18 no 19. Bele fo konsiderasaun atu transfere CNE nia funsaun supervizaun monitorizaun konduta mídia nian ba Konsellu Imprensa durante tempu eleisaun. CNE sei mantein nafatin ninia mandatu hanesan orgaun ne ebé responsavel ba aplikasaun respeitu ba regra mídia durante tempu eleisaun. Atu garante supervizaun efikaz ba prinsipiu imparsialidade no tratamentu hanesan ba partidu hotu relasiona ho kobertura mídia. Rezolusaun Konsellu SIguransa Nasoens Unidas 2065 (2012): [Konsellu Siguransa] insisti Komisaun Mídia Independenti atu garante konformidade ho Kódigu Prátika Mídia no fo émfaze ba nesesidade profesional mídia sira atu iha kompromisu nafatin ba fornesimentu kobertura ne ebé profesional, independenti no factual no atu promove edukasaun públiku no dialógu durante periodu eleitoral. ICCPR, Art. 25: Kada sidadaun tenki iha direitu no oportunidade, sein kualker distinsaun ne ebé Parlamentu Nasional Rekomendasaun EOM UE

47 18 Transmisaun Televizaun Estadu nian la hatudu kontiúdu eleitoral ruma molok tuku 8 kalan iha Loron Eleisaun durante eleisaun prezidensial no eleisaun lejislativa. Haree Relatóriu Final EOM UE Timor-Leste 2017, Seksaun 12, Eleisaun Prezidensial, iha sub-seksaun 12.3, Rezultadu monitorizaun Mídia, pájina 28, no Seksaun 14, Eleisaun Lejislativa, iha subseksaun 14.3, Rezultadu Monitorizasaun Mídia, pájina 34. Televizaun Estadu nian bele konsidera atu kobre loron eleisaun ho kompreénsivu inklui abertura, votasaun no kontajen iha nasaun laran tomak Atu garante katak sidadaun hotu iha asesu ba informasaun kona-ba interese públiku liu husi mídia estadu nian. mensiona ona iha artigu 2 no sei restrisaun ne ebé la razoavel: [...] (c) Atu iha asesu, ba termu jeral ba igualidade, ba asistensia públiku iha ninia nasaun. ICCPR, artigu 19.2: Ema hotu tenki iha direitu ba liberdade espresaun; direitu ida ne e sei inklui liberdade atu buka, simu no fo sai informasaun no ideia ho tipu hotu, la haree ba fronteira, verbalmente, hakerek, iha tipu arte, ka liu husi kualker mídia seluk ne ebé nia hili rasik. RTTL Rekomendasaun EOM UE Radio komunidade lokal jeralmente iha funsaun limitadu hanesan fonte ba kontiúdu eleitoral. Haree Relatóriu Final EOM UE Timor-Leste Regulamentu futuru kona-ba mídia komunidade bele inklui provizaun legal ida atu fornese kanal mídia komunidade ho apoiu finanseira hodi bele Atu garante katak sidadaun sira husi munisipiu ne ebé la os munisipiu capital bele ezerse sira nia direitu atu asesu ba UDHR, artigu 19: Ema hotu iha direitu ba liberdade opiniaun no espresaun; direitu ida ne e inklui liberdade atu hato o opiniaun sei interferensia no atu buka, simu no fahe informasaun no ideia liu husi Governu (liu husi dekretu governu) Rekomendasaun EUM UE

48 2017, Seksaun 11, Mídia, iha sub-seksaun 11.1, Ambienti mídia, pájina Artigu 19.m husi dekretu governu 17/2017 regula atividade jurnalístika durante tempu eleisaun inklui bandu atu hasai fotu iha perímetru metru-25 husi sentru ka estasaun votasaun. Proibisaun ida ne e restritivu liu, tamba artigu 19.n bandu tiha ona kolesaun imajen ka informasaun hirak ne ebé bele kompromete fali segredu votu. fasilita funsaun relevante hanesan plataforma ba edukasaun ba eleitor sira durante periódu eleisaun. Bele konsidera posibilidade atu kansela artigu 19.m husi dekretu governu 17/2017, ne ebé limita atividade jurnalístika informasaun eleitoral liu husi mídia komunidade hodi fornese ninia asistênsia hanesan instrumentu prinsipal ba informasaun no edukasaun. Atu proteje segredu votu maibe la prejudika atividade jurnalístika kualker mídia no la haree ba ninia fronteira. ICCPR, Artigu 25: Kada sidadaun tenki iha direitu no oportunidade (a) Atu hola parte iha konduta asuntu públika, direitamente ka liu husi reprezentante ne ebé nia hili ho lire (b) Atu vota no eleitu iha eleisaun periódika ne ebé universal no hanesan no tenki hala o liu husi votu segredu, garante espresaun vontade eleitor nian (hatudu katak eleitor ne e iha duni informasaun nesesáriu) Direitu ba informasaun ICCPR, Art. 19: (1) Ema hotu iha direitu atu hato o nia opiniaun sei interferensia. (2) Ema hotu iha direitu ba liberdade espresaun; direitu ida ne e sei inklui liberdade atu buka, simu no fahe informasaun no ideia iha tipu hotu, la haree ba fronteira, verbalmente ka i ha hakerek ka imprimi, iha tipu arte, ka liu husi kualker mídia seluk ne ebé nia rasik mak hili [...]. Governu Rekomendasaun foun Haree Seksaun 8, Mídia, iha sub-seksaun 47

49 Paisajen mídia no kuadru legal, pájina AMP no FRETILIN uza ona mídia sosial hodi ataka malu. Durante loron ikus kampaña nian, AMP uza ona ninia pájina Facebook hodi sirkula akuzasaun parsialidade kontra EMB sein justifikasaun ka formalmente aprezenta keixa, ameasa konfiansa uluk nian husi grupu interesadu eleitoral hotu iha STAE no CNE ninia imparsialidade no profesionalizmu. Utilizasaun lingua imflamatória husi kandidatu sira ne ebé espalla ba utilizador jeral iha mídia sosial, ne ebé ikus mai fahe akuzasaun no rumores ne ebé laiha baze. Iha situasaun balun, PNTL aviza utilizador sira katak iha potensialidade katak sira komiti krimi. CNE, CdI no autoridade relevante seluk bele hala o kampaña edukativu iha eleisaun ruma iha futuru hodi prevene diskursu ne ebé ódiu, provokativu ba violensia ka defamasaun, no mos fahe informasaun ne ebé la verifikada. Atu promove utilizasaun midia ne ebé kontribui ba eleitoradu informadu. Direitu ba Informasaun ICCPR, Art. 19: (1) Ema hotu iha direitu atu hato o nia opiniaun sei interferensia. (2) Ema hotu iha direitu ba liberdade espresaun; direitu ida ne e sei inklui liberdade atu buka, simu no fahe informasaun no ideia iha tipu hotu, la haree ba fronteira, verbalmente ka i ha hakerek ka imprimi, iha tipu arte, ka liu husi kualker mídia seluk ne ebé nia rasik mak hili [...]. Direitu ba Ema nia Siguransa ICCPR, Art. 9: (1) Ema hotu iha direitu ba liberdade no siguransa ema nian [...]. ICCPR, Art. 20: (1) Lei tenki bandu kualker propaganda ba funu. (2) Lei tenki bandu kualker advokasia ho ódiu nasional, rasial ka relijiozu, ne ebé provoka deskriminasaun, ostilidade ka violensia. CNE, Konsellu Imprensa Rekomendasaun foun Haree seksaun 8, Mídia, iha sub-seksaun Konsellu Imprensa no 48

50 kobertura mídia durante kampaña, pájina 18 no

51 ANEKSU 2. Rezultadu eleisaun A. Rezultadu final husi eleisaun lejislativa antisipada 2018 iha Timor-Leste (12 Maiu 2018) Votu válidu % TOTAL Kadeir a AMP ,58% 34 Total eleitor rejistradu FRETILIN ,16% 23 Total vota PD ,07% 5 Sira ne ebé la vota 80,98% FDD ,49% 3 Votu válidu ,33% PEP ,81% Votu inválidu ,19% MDN ,72% Votu mamuk ,47% PR ,66% MSD ,51% TOTAL

52 B. Rezultadu eleisaun lejislativa tuir munisipiu no partidu AMP FRETILIN PD FDD PEP MDN PR MSD TOTAL Votu % Votu % Votu % Votu % Votu % Votu % Votu % Votu % Votu Aileu ,6% ,1% ,2% ,0% 222 0,8% 386 1,4% 133 0,5% 92 0,3% Ainaro ,2% ,8% ,8% ,6% 386 1,2% 703 2,1% 265 0,8% 160 0,5% Baucau ,4% ,9% ,7% ,0% 406 0,6% 216 0,3% 432 0,6% 393 0,6% Bobonaro ,9% ,8% ,7% ,6% 528 1,0% 308 0,6% 470 0,9% 264 0,5% Covalima ,4% ,1% ,8% ,3% 271 0,8% 202 0,6% 252 0,7% 104 0,3% Dili ,3% ,8% ,5% ,7% 600 0,5% 546 0,4% 405 0,3% 496 0,4% Ermera ,2% ,4% ,7% ,4% 777 1,2% ,6% 583 0,9% 379 0,6% Lautem ,9% ,8% ,7% 946 2,8% 187 0,5% 86 0,3% 207 0,6% 146 0,4% Liquica ,5% ,1% ,6% ,9% 381 1,0% 346 0,9% 390 1,0% 350 0,9% Manatuto ,7% ,7% ,5% ,7% 369 1,4% 125 0,5% 155 0,6% 251 1,0% Manufahi ,7% ,3% ,9% ,5% 314 1,1% 150 0,5% 173 0,6% 124 0,4% RAEOA ,9% ,4% ,4% ,3% 340 0,9% 153 0,4% 178 0,5% 103 0,3% Viqueque ,2% ,4% ,8% ,6% 269 0,6% 265 0,6% 466 1,1% 306 0,7% Estranjeiru ,4% ,6% 148 3,3% 114 2,5% 10 0,2% 8 0,2% 16 0,4% 20 0,4% ,6% ,2% ,1% ,5% ,8% ,7% ,7% ,5%

53 ANEKSU 3. LISTA ABREVIASAUN AMP CAC CASDT CNE CNRT CoA MPE UE EMB EU EOM FRETILIN GMN KHUNTO MLPM MTC NDI NGO OCV F-M PC PD PDHJ Aliansa Mudansa Ba Progresu (Alliance for a Progressive Change) Comissão Anti-Corrupção (Anti-Corruption Commission) Partido Centro Ação Social Democrata Timorense (Timorese Social Democratic Association) Comissão Nacional de Eleições (National Election Commission) Congresso Nacional de Reconstrução de Timor-Leste (National Congress for Timorese Reconstruction) Tribunal de Recurso (Court of Appeal) Misaun Peritu Eleisaun Uniaun Europeia Orgaun Jesataun Eleitoral/Electoral Management Body European Union Election Observation Mission Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Revolutionary Front for an Independent Timor) Grupo Média Nacional (National Media Group) Kmanek Haburas Unidade Nasional Timor Oan (Party for the Enhancement of Timorese National Unity) Partido Movimento Libertasaun Povo Maubere (Maubere People s Liberation Movement Party) Municipal Tabulation Centre National Democratic Institute Non-Governmental Organisation Out-of-Country Voting Partido Frenti-Mudança (Front for Change Party) Polling Centre Partido Democrático (Democratic Party) Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça (Ombudsman for Human Rights and Justice) 52

54 PDN PDP PEP PLP PNTL PR PS PSD PST PTD PUDD RAEOA Partido do Desenvolvimento Nacional (National Development Party) Partido ba Dezenvolvimentu Popular (People s Development Party) Partido Esperança da Pátria (Patriotic Hope Party) Partido da Libertação Popular (People s Liberation Party) Polícia Nacional de Timor-Leste (National Police of Timor-Leste) Partido Republicano (Republican Party) Polling Station Partido Social Democrático (Social Democratic Party) Partido Socialista de Timor (Socialist Party of Timor) Partido Timorense Democrático (Democratic Timorese Party) Partido do Unidade Dezenvolvimentu Demokratiku (Unity for Democratic Development Party) Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno (Special Administrative Region of Oecusse Ambeno) RHTO-DPO Ra es Hadomi Timor Oan (Disabled Persons Organisation) RTL RTTL SCJ STAE TVTL UDT Rádio Timor-Leste (Radio Timor-Leste [state-owned]) Rádio e Televisão de Timor-Leste (Radio and TV of Timor-Leste [stateowned]) Supremo Tribunal de Justiça de Timor-Leste (Supreme Court of Justice) Secretariado Técnico de Administração Eleitoral (Technical Secretariat for Electoral Administration) Televisão de Timor-Leste (Timor-Leste [state-owned] Television) União Democrática de Timor (Timorese Democratic Union) UNDERTIM Unidade Nacional Democrática da Resistência Timorense (National Unity of Timorese Resistance) UNDP ZEESM United Nations Development Programme Zona Especial de Economia Social de Mercado (Special Economic and Social Market Zone) 53

55

PRELIMINARY STATEMENT TETUM

PRELIMINARY STATEMENT TETUM Misaun Observasaun Eleitoral husi Uniaun Europeia TIMOR-LESTE, Eleisaun Prezidensial no Lejislativa, 2017 DEKLARASAUN PRELIMINARIU DAHULUK 22 Marsu 2017 Timor-Leste organiza eleisaun prezidensial ne ebé

More information

República Democrática de Timor-Leste

República Democrática de Timor-Leste República Democrática de Timor-Leste Introdusaun Prinsipiu ne ebé durante aplika ba Orsamentu Jeral Estadu presiza tama vigôr no nia implementasaun hahú iha loron 1 fulan Janeiru. Wainhira seidauk vigôr,

More information

LHOxfamOJE3May2019te

LHOxfamOJE3May2019te Observasaun no Analiza ba Politika Governu Iha Jeral Estadu La o Hamutuk Dili, 3 Maiu 2019 Outline Prioridade iha livru OJE Objetivu OJE Fontes Finansiamentu OJE Sustentabilidade Fundu Petrolíferu RAEOA-ZEESM

More information

ViolasaunAmbientalDec2018pptx

ViolasaunAmbientalDec2018pptx APRENDE HAMUTUK ESPERIÉNSIA AT KONA BA VIOLASAUN LISENSAMENTU AMBIENTÁL HUSI IMPLEMENTASAUN PROJETU BOOT SIRA IHA TIMOR-LESTE Diskusaun Nakloke iha Programa Ita ba Ita LH nia Public Fundraising. Dili,

More information

ETAN for UNTL

ETAN for UNTL Solidaridade ba Timor Leste husi povo EUA no rai seluk. ETAN no IFET Charlie Scheiner, UNTL, 17 Abril 2009 http://www.etan.org East Timor Action Network/U.S. Rede Aksaun Timor Leste/EUA Hahu 10 Dezembru

More information

Relatóriu Final_EA_LH2018 1

Relatóriu Final_EA_LH2018 1 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone:

Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: Foti Liman Hodi Desidi & Dezenvolve Ministério da Administração Estatal Rua Jacinto Cândido Dili, Timor-Leste Phone: 3317202 E-mail: komunikasaun@estatal.gov.tl Suporta hosi: Programa Apoiu Governasaun

More information

InflRD7te.pdf

InflRD7te.pdf Nota Informativa Kona-ba Inflasaun Iha Timor Leste Moda Inflasaun o 2010. Linha Azul iha grafiku ida- - aumentu ida- - uke média iha tinan neen tinan 2011. flasaun. Fátor prinsipál husi inflasaun mak ai-han

More information

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d

Microsoft Word - PN 08 - National Security Policy-Making and Gender _Tetum_.d Nota Prátika 8 Jéneru no Pakote Matéria RSS Halo Polítika kona-ba Seguransa Nasionál no Jéneru KONTEÚDU Tanba sá mak jéneru ne e importante ba polítika seguransa nasionál? Oinsá mak bele integra jéneru

More information

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A

La'o Hamutuk aprezentasaun ba ADN 18-Jul-2013 Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu A Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu Aprezentasaun husi La o Hamutuk ba Retratu Anuál Ajénsia Nasionál Dezenvolvimentu RDTL nian 18 Jullu 2013 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste

More information

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL

Lansamentu ba Timor-Leste nia Dokumentu Politika kona ba Fronteiras Maritimas.TETUN_FINAL DISKURSU SUA ESELÊNSIA, PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE DR. RUI MARIA DE ARAÚJO NIAN BA LANSAMENTU BA TIMOR-LESTE NIA DOKUMENTU POLÍTIKA KONA BA FRONTEIRAS MARÍTIMAS Dili 29 Agostu

More information

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc

Microsoft Word - ARKTL Constitution_Tetun.doc Anexu 2 ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR-LESTE (ARKTL) ASOSIASAUN RADIO KOMUNIDADE TIMOR LESTE (ARKTL) KONSTITUISAUN KÁPITULU Artígu 1 NARAN, STATUTA NO FATIN 1.1. Organizasaun nia naran: Organizasaun

More information

Lei te

Lei te LEI N.º9/2017 5 de Maio ALTERASAUN BA DALA-HAT HUSI LEI N.º 6/2006, 28 DEZEMBRU (LEI ELEITORAL BA PARLAMENTU NASIONAL NIAN) Lei n.º 6/2006, 28 dezembru, estabelese prinsipius no normas balun ne ebé maka

More information

LIA ULUK

LIA ULUK ESTATUTU FFS LIA DAULUK Fundasaun Foin Sãe ne ebé ho lia badak FFS ne e orgaun Juventude ne ebé maka moris iha tinan 2011. Uluk nanain Juventude ne ebé iha inisiativu atu organiza povu Timor Leste hola

More information

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc

Microsoft Word - MAHEIN_33_OK.doc Introdusaun Mahein Nian Lian Nú. 33, 27 Abril 2012 Serbisu Polisia Tránzitu no Siguransa Rodoviária 1 Serbisu polisia tranzitu no siguransa rodoviária (parajen, hein kareta fatin) hanesan serbisu ne ebé

More information

DebateRai2Julhu2012

DebateRai2Julhu2012 Rede ba Rai Sekretariadu, Fundasaun Haburas, Rua Celestino da Silva, Farol, Dili- Timor-Leste Email: redebarai@gmail.com Telemovel: +670 7922648 Rede ba Rai nudár mahon ba Organizasaun besik 20 ne ebé

More information

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1

4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 1/1 4/17/2019 Titlu Rezultadu Survey konaba Umakain Konsumu Manutolun no Na'an Manu 4/17/2019 Intro Sumariu Hodi Integra hamutuk pratika save konsumu manutolun iha kampana vasinasaun moras manu husi departementu

More information

Microsoft Word - judecsetesarailos_t

Microsoft Word - judecsetesarailos_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Justice Update Periodu : Dezembru 2009 Pubikasaun : Dezembru 2009 Railos Hetan Sentensa Tinan 2 Fulan 8 Tanba Simu no

More information

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc

Microsoft Word - EWER Alert - Naktuka - Tetun - Jul 10.doc Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtRes) Maiu-Junhu 2010 Atividade TNI indika tensaun tamba demarkasaun fronteira seidauk rezolve iha Oe-cusse 16 Julhu 2010 Sistema AtRes (Sistema Atensaun no Responde

More information

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran

Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideran Introdusaun Prémiu Nutrisaun Prezidente Prémiu Nutrisaun Lideransa Nasionál 2015 Atu fó rekoñesimentu, motivasaun no inspirasaun ba serbisu no lideransa nutrisaun di ak, Sua Eselénsia Prezidente Repúblika

More information

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120

ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 ReJistrasaun Rai iha Timor-Leste REJISTRASAUN RAI iha Timor-Leste Análiza ba impaktu husi Sistema Nacionál de Cadastro (SNC) 120 Rede ba Rai (RbR) Copyright 2019 Rede ba Rai kompostu husi organizasaun

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projet JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU SUBMISAUN PENSAUN MENSÁL VITALÍSIA: Projetu Lei Nú. 5/III no Projetu Lei Nú. 9/III kona-ba Pensaun Mensál Vitalísia ba

More information

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun

v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun v Prezentasaun Sumario a. Introdusaun b. Projeto no Apoio c. Begraun informasaun no fahe informasaun d. Konkluzaun A. Introdusaun Many Hands International nu udar ONG ida nebe mai hahu nia serbisu iha

More information

TransVieira

TransVieira Kandidatu PR Sr. Amorin Vieira Ema hotu iha Timor hakfodak bainhira Sr. Amorin kandidata nia an hanesan Prezidente hodi bele kandidata ho lider sira seluk iha TL. Saida mak sai hanesan motivasaun husi

More information

Jornál Repúblika ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Pa

Jornál Repúblika ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Pa ANEKSU (Lei No.2/2016, data 3 fulan Fevereiro) Republikasaun Lei n.º 3/2004, data 14 fulan abril Lei kona-ba Partidu Polítiku sira Partidu polítiku sira estimula no organiza sidadaun sira nia partisipasaun

More information

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G

Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial G Fronteiras Marítimas iha Tasi Timor Kay Rala Xanana Gusmão Xefe Negosiador ba Delimitasaun Definitiva Fronteiras Marítimas no Reprezentante Espesial Governu ba Asuntus Petroleu 1 Istória Badak Tasi Timor

More information

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t

FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé t FIXA INFORMASAUN 2016 BA PÚBLIKU Timor-Leste la husu liu husi nia direitu tuir Lei Internasional. SAIDA MAK FRONTEIRAS MARÍTIMAS? Nasaun sira ne ebé tasi haleu (kosteiru) iha direitu atu determina sira-nia

More information

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013

Microsoft Word - Trimester Nasional - TETUM _ Final_ 14 Aug 2013 ANALIZAA POTENSIÁL KONFLITU Trimestre XII Outubru 20122 to o Janeiru 2013 Monitorizasaunn programa AtReS (Atensaun no Responde Sedu) ba relatoriu Trimester XII, ne ebé kobre periodu Outubru 2012 to o Janeiru

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Aktualizasaun Justica Periodo : Maiu 2008 Edisaun:... /2008 Perspektiva Legal Konaba Klemensia Prefasiu Iha loron 23 Abril

More information

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final

Relatoriu Observasaun Eleisaun Prezidente 20 Marsu 2017 Final Relatóriu Monitorizasaun Insidente Violénsia Eleitorál iha Eleisaun Prezidensiál 2017 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) Dokumentasaun NGO Belun, Kampaña no Eleisaun Prezidensiál, 20 Marsu 2017.

More information

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: no La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 3321040 no +670 7234330, email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information

BriefingBankadaDez2018te

BriefingBankadaDez2018te PIB Petróleu PIB Naun-petróleu 2013 2014 2015 2016 $4,234 (75%) $1,415 (25%) $2,591 (64%) $1,454 (36%) $1,496 (48%) $1,609 (52%) $820 (33%) $1702 (67%) Produtivu (agric.& manuf.) $306 $310 $294 $305 Reseita

More information

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby)

Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Proteje Ita no Itania bebé. Teste raan iha Ita-nia vizita prenatál primeiru Tetum (Protecting you and your baby) Pamfletu ida-ne'e fó informasaun konaba teste raan (koko raan) ne'ebé baibain oferese no

More information

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup

Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e sup Fabrika Semente iha Caisido Distritu Baucau: Oportunidade no Ameasa? Mahein Nia Lian Nú. 79, 09 Juñu 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e suporta husi povu Amerikanu liu husi Ajénsia Estadus Unidus

More information

CBA FAQs_TETUM

CBA FAQs_TETUM MOBILIZASAUN KOMUNITÁRIU Hapara violénsia hasoru feto liuhosi asaun komunitária PERGUNTA SIRA BAIBAIN EMA HUSU (FAQS) SETEMBRU 2017 Pergunta sira baibain ema husu (FAQs) kona-ba Nabilan nia Serbisu Mobilizasaun

More information

Graphic2

Graphic2 KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Tradusaun La Ofisial KONVENSAUN INTERNASIONÁL DIREITU SIVÍL NO POLÍTIKU Adotadu no

More information

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi

REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insi REVISTA SITUASAUN FEVREIRU-MARSU 2019 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu ba, hala o servisu monitorizasaun insidente violénsia ne ebé akontese loro-loron iha teritoriu

More information

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu

Lei Tributaria fo vantajem barak liu ba kompania no emprezariu: Bainhira los mak fos bele baratu s INSTITUTU BA PESQUIZA/INVESTIGASAUN, ADVOKASIA NO KAMPAÑA Timor-Leste Institute for Research, Advocacy and Campaigns Add: Rua Gov. Celestino da Silva-Farol, Aldeia Lirio, Suco Motael, Vera Cruz, Dili

More information

Microsoft Word - wjureport125_t

Microsoft Word - wjureport125_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL PROVIZAUN ARTIGU 125 KODIGU PROSESU PENAL: LORI IMPLIKASAUN DILEMATIKU BA VITIMA VIOLENSIA DOMESTIKA HO APOIU HUSI: DILI,

More information

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_

Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2016_ DISKURSU HOSI ESELÉNSIA PRIMEIRU-MINISTRU REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE, DR. RUI MARIA DE ARAÚJO, IHA BIBAN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2016 Parlamentu Nasionál Loron 1, fulan

More information

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/ Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kul

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/ Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kul REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Lei No. 9/2016 8 Jullu Lei Suku 1 Suku sira iha funsaun determinante iha prezervasaun husi ita nia identidade kulturál no iha mobilizasaun husi ita nia komunidade lokál

More information

Remembering the past Final Tetum

Remembering the past Final Tetum TIMOR-LESTE HANOIN-HETAN PASADU Rekomendasaun sira atu harii ho efikás Programa Nasionál ba Reparasaun no Institutu Públiku ba Memória Publikasaun Amnesty International Publikasaun dahuluk iha Fevereiru

More information

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx

Microsoft Word - Module III. LIDERANSA.docx MODUL III JLIDERANSA Belun Rua No. 5 de Farol PO. Box 472 Telefone: +670 3310 353 www.belun.tl 1 Lideransa iha Organizasaun... 3 A. Jeitu no lalaok lideransa... 4 B. Komunikasaun... 5 C. Transparensia...

More information

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS

Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan : AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan 2011 2015 AVALIASAUN SETÓR (SUMÁRIU): FINANSAS 1 Mapa Dalan iha Setór ne e 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór ne e a. Atividade bankáriu

More information

PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik

PROSESU PAGAMENTU BA IDOZUS NO NIA POTENSIALIDADE BA KONFLITU Relatóriu Polítik Relatóriu Polítika IX Rua No. 5 de Farol PO Box 472 Dili, Timor-Leste +670-331-0353 www.belun.tl Dili, 18 Dezembru 2014 Autór: Constantino da Conçeição Escollano Brandão Costa Ximenes Editór Sira: Hannah

More information

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside

Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Irlanda Norte ezamemédiku ba susun Ajuda ita atu deside Saida mak kankru susun ne e? 4 Saida mak ezame-médiku ba susun? 5 Rezultadus ezame-médiku ba susun 8 Halo eskolla ida benefísius no riskus posível

More information

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional

Justisa ba Timor-Leste Nafatin Obrigasaun Internasional La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Desenvolvimentu I/1a Rua Mozambique, Farol, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 5013 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org Justisa

More information

Microsoft Word - JSMPSubmisaunindultubaMoJOct_t

Microsoft Word - JSMPSubmisaunindultubaMoJOct_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Poder Prezidensiál ba Indultu no Hamenus Sentensa: Persiza Lei ida Ne ebé Klaru 1. Introdusaun Submisaun JSMP ba Ministériu

More information

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc

Microsoft Word - RevSit Marsu 2014_Final_Tetun.doc REVISTA SITUASAUN MARSU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN u PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu KRM PNTL na in rua (2) hetan kanek wainhira halo atuasaun ba grupu Konsellu

More information

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx

Microsoft Word - SP Rede ba Rai Version for Members - reduced.docx Planu&Estratéjiku&Rede&ba&Rai& 2015"2018 2 Konteúdu Introdusaun*...*3 Istoria*Rede*ba*Rai*...*3 Planu*Estratejiku*2015* *2018*...*5 Observasaun*Forsa*no*Limitasaun*Prosesu*Planu*Estratéjiku*...*6 Estrutura*Relatoriu*Ida*Ne

More information

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK

Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK Edisaun I/2016 BOLETIN PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTEJE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE GOVERNASAUN DI AK PDHJ Públika Rejultadu Inisiu Monitorizasaun Ba Implementasaun Projetu

More information

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C

Submisaun Luta Hamutuk ba OGE 2011 ba Komisaun C INSTITUTUBAPESQUIZA/INVESTIGASAUN,ADVOKASIANOKAMPAÑA Timor LesteInstituteforResearch,AdvocacyandCampaigns Add:RuaGov.CelestinodaSilva Farol,AldeiaLirio,SucoMotael,VeraCruz,Dili EmailAdd:lutahamutuk2005@yahoo.comorlutahamutuk.timorleste@gmail.com

More information

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di

Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-di Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) ALERTA Preokupasaun Komunidade Naktuka liga ho Lia nain ne ebé Ema Deskuñesidu Oho Mate iha Fronteira Sub-district Nitibe, District Oecussi Janeiru 2013 Durante

More information

TLDPMEconomia24Jul2014te

TLDPMEconomia24Jul2014te Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor- Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2014 Setór Estratéjiku Ekonómiku 25 Jullu 2014 Konteúdu Introdusaun...1 Dezenvolvolve ekonomia sustentável no ekitavel...2

More information

Microsoft Word - SK_TDB_ DEZEMBRU_2014 I _2_.doc

Microsoft Word - SK_TDB_ DEZEMBRU_2014  I _2_.doc JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Baucau Dezembru 2014 Sumáriu prosesu julgamentu kazu iha Tribunál Distritál Baucau- Periódu

More information

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx

Microsoft Word - DISKURSU PPN 13 JUNHO 2018.docx Excelentismos - Senhor Prezidente Parlamento Nacional IV Legislatura Sesante Dr. Aniceto Longuinos Guterres Lopes, - Distinto Eis- Deputado/Deputada sira IV lezislatura nian, - Senhor Primeiru Ministru

More information

Land_Law_tetum_Version_3_change[1]

Land_Law_tetum_Version_3_change[1] LEI Nº /2009 [Preâmbulo] REJIME ESPESIÁL KONA BA DEFINISAUN NA IN BA BENS IMÓVEIS NIAN KAPÍTULU I OBJETU NO DEFINISAUN SIRA Artigu 1.º (Objetu) 1. Lei ida ne e estabelese rejime espesiál ba definisaun

More information

Konta Jeral Estadu 2011

Konta Jeral Estadu 2011 DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMAO NIAN IHA OKAZIAUN DEBATE KONA-BA KONTA JERAL ESTADU NIAN 2011 Parlamentu Nasional, Díli 11 Dezembru 2012 Sua Exelênsia Señor Prezidente Parlamentu

More information

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final

AtReS - Revista Situasaun - Marsu Tetun Final REVISTA SITUASAUN MARSU 2013 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA ATENSAUN IHA FULAN IDA NE E: Buatus Grupu 51 Kaer Aikulit at Tensaun Konflitu iha Fronteira Asaun Violénsia entre grupu arte marsiais balu TENDENSIA KONFLITU

More information

World Bank Document

World Bank Document Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized 43480 Timor-Leste s Foin-sa e iha Krize: Analiza Situasional kona ba Opsaun Politika

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Suai Juñu 2019 Afirmasaun: Sumáriu Kazu ne e deskreve faktu sira no prosesu iha tribunál

More information

DISCURSO DE

DISCURSO DE DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU RETIFIKATIVU 2012 NIAN Parlamentu Nasional, Díli 11 Outubru 2012 Sua Exelênsia

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN BA SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Oe-Cusse Maiu 2015 Sumáriu prosesu julgamentu kazu iha Tribunál Distritál Oe-Cusse Periódu

More information

Rezumu Politika_Cover_Tetun_Belun

Rezumu Politika_Cover_Tetun_Belun Dinámika Konflitu no Violénsia Liga ba Artes Marsiais iha Timor Leste ONG Belun Rezumu Politika Maiu 2014 Dokumentu ida ne e produz husi programa DAME (Democracy and Development in Action through the Media

More information

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail

Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Ail Projetu Ai-han Di ak ba Saúde Di ak liu Aileu, Baucau, Bobonaro no Covalima Sumáriu Baseline, Outubru 2018 World Vision-nia funsionariu no PSF iha Aileu demonstra prepara ai-han-super. Foto: Suzy Sainovski/World

More information

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai

Final Relatoriu Peskiza LH iha Suai La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 or +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

More information

Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 20

Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 20 Secretariado Devisão Relações Publicas, Audiovisual e Documentação Agenda N 0 160/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kinta-feira, 15 de Janeiro de 2009 Sesaun Plenária ba loron ohin nian, preside husi

More information

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G

««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no G ««free ««gratis ««free ««gratis ««free ««gratis ««Buletin La o Hamutuk Vol. 19, No. 1 Maiu 2018 Parabens ba Povu Timor-Leste no Membru Parlamentu no Governu VIII La o Hamutuk hakarak hato o parabens ba

More information

Microsoft Word - MNL_KSP_editfinal.docx

Microsoft Word - MNL_KSP_editfinal.docx Mahein Nian Lian No. 27, 20 Dezembru 2011 Introdusaun Saida Mak Akontese Ba Kompaña Siguransa Privadu iha Futuru? Kompaña siguransa privadu nu udár parte integradu husi setor siguransa iha Timor-Leste.

More information

Microsoft Word - BOLETIN EDISAUN I 2015.docx

Microsoft Word - BOLETIN EDISAUN I 2015.docx B O L E T I N Edisaun 01/2015 PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA (PDHJ) PROMOVE NO PROTÉGE DIREITOS HUMANOS NO PROMOVE BOA-GOVERNASAUN Adjuntos Provedor Simu Tomada de Posse Iha PN Dili Prezidente

More information

A9RA803.tmp

A9RA803.tmp Provedoria de Direitos Humanos e Justiça Relatoriu Monitorizasaun Prizaun iha Timor-Leste LIAN MAKLOKE Bazeia ba Konstitusaun RDTL artigu 27, Próvedor Direitus Humanus no Justisa núdar orgaun independente

More information

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy

Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik iha Timor-Leste: Konkluzaun sira husi Programa Nabilan nia Estudu Baze Sumáriu Relatóriu Australian Embassy Timor-Leste Komprende Violénsia Kontra Feto no Labarik

More information

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP)

Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Ami-nia Dalan Mak Ba-oin; Sai Forte Hamutuk Hakbi it Sobrevivente Feto-sira husi Violénsia iha Timor-Leste Liu-husi Peskiza Asaun Partisipativu (PAP) Asosiasaun Chega! ba ita (ACbit) Asia Justice and Rights

More information

QUARTERLY REPORT

QUARTERLY REPORT RELATORIU BA FULAN TOLU NIAN FUNDU PETROLEU TIMOR - LESTE Ba fulan tolu remata iha 30 hu 2006 esenta ba Ministra Plano no Finansas Husi Autoridade Bankaria no PagamentusTimor-Leste nian INTRODUSAUN Relatoriu

More information

Deklarasaun Politika CNRT

Deklarasaun Politika CNRT Deklarasaun Politika P-CNRT DEBATE GENERALIDADE OGE 2017 23 Novembru 2016 Deputado Natalino dos Santos Nascimento - Prezidente Bankada CNRT Parlamento Nacional SE. Presidente do Parlamento Nasional, Sr.

More information

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim

República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Tim República Democrática de Timor Leste Ministério da Agricultura e Pescas Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne ebé Lansa Fornese familia agrikultór Timor Leste ho asesu ne ebé siguru ba fini kualidade di

More information

República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas

República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nas República Democrática de Timor-Leste Orsamentu Geral Estadu 2016 Aprovadu Panorama Orsamental Livru 1 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun Índise Parte 1: Diskursus Primeiru-Ministru...

More information

LHSubPNOJE2018te

LHSubPNOJE2018te La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitoriza no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel : +670 332 1040 Email : laohamutuk@gmail.com Sítiu : www.laohamutuk.org

More information

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl

Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holl Reprezentasaun arte fatuk iha kostume kulturál ema Fataluku iha Tutuala, Lautem Kim Dunphy 3, Ildefonso da Silva, Nelinha Pereira, Thomas Lopes & Holly Schauble 4 Fotografia: Membru komunidade iha Tutuala

More information

Traditional justice workshop report _tetun_

Traditional justice workshop report _tetun_ JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAM PEMANTAUAN SISTEM YUDISIAL RESULTADU REPORTAJEN SORU MUTU KONA BA SISTEMA JUDISIAL FORMAL HO LOKAL Dili, East Timor Juliu 2002 KONA BA JSMP Program pemantaun

More information

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another copy

More information

REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupa

REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupa REVISTA SITUASAUN NOVEMBRU - DEZEMBRU 2014 ASUNTU NE EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Insidente liga ba joven no arte marsiais sai númeru a as no sai preokupasaun nasionál Insidente hamutuk 10 iha Novembru no

More information

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid

GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unid GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN PROGRAMA GOVERNU KONSTITUSIONÁL VII NIAN 1 Ohin loron Timor oan sira bele sente otimista kona- ba futuru. Ita nia unidade mai husi soberania husi fronteira sira, valór husi

More information

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f

REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies f REVIZAUN ESTRATÉJIKU TIMOR-LESTE PROGRESU NO SUSESU ATU ALKANSA OBJETIVU DEZENVOLVIMENTU SUSTENTÁVEL 2 Tau matan ba ita-nia futuru Centre of Studies for Peace and Development (CEPAD) Timor-Leste no Johns

More information

INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO

INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO INSTITÚTO DO PETRÓLEO E GEOLÓGIA INSTITUTO PÚBLIKU (IPG-IP) ANÁLISE PERIGOSIDADE TSUNAMI IHA TIMOR LESTE UTILIZAUN DADOS DETERMINISTIK FELIX JANUARIO GUTERRES JONES P a g e DIVISAUN RISKU GEOLOJIKU 2019

More information

Microsoft Word - jujunepozisaunjsmp_t

Microsoft Word - jujunepozisaunjsmp_t JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA DE MONITORIZAÇÃO DO SISTEMA JUDICIAL Justice Update June 2009 Abortu Entre Moral no Direitu Umanos Resposta no Klarifikasaun Pozisaun Institusiaonal JSMP ba

More information

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia

7 Teste adaptasaun koto nani iha Timor-Leste Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobia 7 Teste adaptasaun koto nani iha Abstratu 1Armindo Moises, Luis Pereira, Antonio do Rego, Abril de Fátima, Amandio da Costa Ximenes, Tobias Moniz Vicente, Luis Fernandes, Apolinario Ximenes, Maria Martins

More information

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL

OJE 2014 no ligasaun ba Ekonomia TL Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia okos. 80% povu hela iha area rurais, moris ho agrikultura subsistensia. Liu 1,500 labarik ho idade menus tinan lima mate kada tinan husi kondisaun bele prevene maizumenus

More information

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost

11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacost 11 Efeitu adaptasaun hare variedade lokál mean ba klima no ambiente Abstratu Tobias Moniz Vicente, 14 Robert Williams Seeds of Life, 15Myrtille Lacoste Seeds of Life Rezultadu teste adaptivu ba hare natar

More information

Alkatiri4Feb2013en

Alkatiri4Feb2013en INTERVENSAUN IHA ABERTURA DEBATE LEI OJE 2013 SEKRETÁRIU-JERÁL FRETILIN NO DEPUTADU, HODI BANKADA PARLAMENTÁR FRETILIN NIA NARAN KOMBATE KIAK NO HATUUN INFLASAUN NU UDAR PEDRA-DE-TOQUE HODI LAO BA DEZENVOLVIMENTU

More information

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1

Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Persepsaun husi Inan-Feton sira kona-ba Planeamentu Familiar Iha Distritu Viqueque & Dili (Timor-Leste) RELATÓRIU FINAL 1 Heather Wallace, Agostu 2014 2 Persepsaun Husi Inan-Feton sira konaba Planeamentu

More information

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu

Lina Orientasaun PM ba Orsamentu Hosi S. Exelénsia Primeiru-Ministru, Sr. Taur Matan Ruak Loron 07 fulan-juñu tinan 2019 Introdusaun Iha tinan 17 ikus ne e, governu sira tuituir-malu iha ona susesu hodi hametin pás no estabilidade sosiál,

More information

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK!

VALORIZA AGRIKULTOR SIRA NIA LIAN NO SIRA NIA MATENEK! VALORIZA AGRIKULTÓR SIRA-NIA LIAN NO SIRA-NIA MATENEK Relatóriu Konsultasaun ho Agrikultór-sira Relatóriu husi: Institutu Timor-Leste ba Monitorizasaun no Analiza Dezenvolvimentu Agostu 2011 i VALORIZA

More information

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est

9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar est 9 Subsidiu ba idozu: Hare e fali politika cash transfer 1 nao- kondisional iha Timor-Leste Antisidente Peskiza Therese Nguyen Thi Phuong Tam Nudar estadu demokratiku post konflitus, Timor-Leste (TL) sei

More information

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun:

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun: JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁRIU Sumáriu Kazu Tribunál Distritál Dili Periódu Novembru 2017 Afirmasaun: Sumáriu Kazu tuirmai ne e deskreve faktu sira no prosesu

More information

CONSELHO DE IMPRENSA DE TIMOR-LESTE RELATÓRIU ATIVIDADE TRIMESTRÁL ABRIL - JUÑU 2017 PROGRMA /AREA SERVISU CI 2017 OBJETIVU CI Governasaun dia

CONSELHO DE IMPRENSA DE TIMOR-LESTE RELATÓRIU ATIVIDADE TRIMESTRÁL ABRIL - JUÑU 2017 PROGRMA /AREA SERVISU CI 2017 OBJETIVU CI Governasaun dia CONSELHO DE IMPRENSA DE TIMOR-LESTE RELATÓRIU ATIVIDADE TRIMESTRÁL ABRIL - JUÑU 2017 PROGRMA /AREA SERVISU CI 2017 OBJETIVU CI 2017 1. Governasaun diak no jestaun institusionál 2. Apoiu liberdade imprensa

More information

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa

Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Sobrevive Iha Impunidade Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa SOBREVIVE IHA IMPUNIDADE Istória Feto sira ne ebé la hetan nafatin Justisa Edisaun Daruak, Fevereiru 2018 Ekipa Hakerek Na in

More information

Microsoft Word - Livru Matadalan_2017.docx

Microsoft Word - Livru Matadalan_2017.docx República Democrática de TimorLeste Matadalan ba Orsamentu Geral Estadu 2017 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun Contents Saida mak orsamentu?... 3 Saida mak orsamentu jeral estadu 2017?...

More information

CONSELHO DE IMPRENSA DE TIMOR-LESTE RELATÓRIU ATIVIDADE TRIMESTRÁL JANEIRU - MARSU 2017 PROGRMA /AREA SERVISU CI 2017 OBJETIVU CI Governasaun

CONSELHO DE IMPRENSA DE TIMOR-LESTE RELATÓRIU ATIVIDADE TRIMESTRÁL JANEIRU - MARSU 2017 PROGRMA /AREA SERVISU CI 2017 OBJETIVU CI Governasaun CONSELHO DE IMPRENSA DE TIMOR-LESTE RELATÓRIU ATIVIDADE TRIMESTRÁL JANEIRU - MARSU 2017 PROGRMA /AREA SERVISU CI 2017 OBJETIVU CI 2017 1. Governasaun diak no jestaun institusionál 2. Apoiu liberdade imprensa

More information

LH konaba PAN Fome Zero

LH konaba PAN Fome Zero La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua dos Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

More information