untitled

Transcription

1 Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa KATO Masato This is a Japanese translation with the Latin text, an introduction, and notes of Henry of Ghent s Quaestiones ordinariae Summa, a.1, q.2. Henry s Latin text used here is from Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa, art.1 5, ed. Gordon A. Wilson Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf-Mansion Centre. Series II: Henrici de Gandavo Opera Omnia, vol.21, Leuven: Leuven University Press, 2005, pp I have received written permission to use it from the editor Prof. Gordon A. Wilson with the following words, The Latin text is copyrighted and is published here with the permission of the editor, and with the knowledge and consent of the De Wulf-Mansion Center and Leuven University Press. I am much obliged to Prof. Wilson and those others concerned. Henry of Ghent Henricus de Gandavo/ Gandavensis; d is a thinker active and most influential at Paris University during the last quarter of the 13 th century between the age of Thomas Aquinas d and Duns Scotus d The second question q. 2, utrum contingat hominem aliquid scire sine divina illustratione, in the first article a. 1 on the possibility of human knowledge de possibilitate sciendi in Henry s Summa, considers whether a human being can know something without divine illumination. While many medieval thinkers before Henry assumed that the sincere truth of knowledge requires some divine illumination, most thinkers after him, in particular Duns Scotus, denied this doctrine. So Henry was the last great thinker who defends the theory of divine illumination.

2 Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa, art.1 5, ed. Gordon A. Wilson Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf-Mansion Centre. Series II: Henrici de Gandavo Opera Omnia, vol., Leuven: Leuven University Press,, pp. Utrum contingat hominem aliquid scire sine divina illustrationede possibilitate sciendi Utrum contingat hominem aliquid scire qua cognoscitur res sicut est scire large accepto A scio me vivere quoniam certum est eum qui fallitur vivere B proprie scirescientia veritas sincera certa omnino et infallibilis notitia illumination theorydivina illustratio illuminatio/illustratio

3 a., q. B.C. B.C. regulae lucis aeternae videre rerum sinceram veritatem c. id quod verum est veritas scientia veritas aliqua veritas sincera libera ab omni errore aperta veritatis visio

4 Gordon Wilson De Wulf Mansion Leuven Henry of Ghent s Summa of Ordinary Questions Article One: On the Possibility of Knowing, tr. by Roland J. Teske, S.J., St. Augustine s Press: South Bend, Indiana, ; Henry of Ghent Can a Human Being Know Anything without Divine Illumination?, tr. by R. Pasnau, in Cambridge Translations of Medieval Philosophical Texts. Volume III: Mind and Knowledge, Cambridge U.P.,, pp.. a., q. pp. a., q. pp. b Augustinus, De Trinitate, IV, c., PL,, cols..: Quia igitur unum Verbum Dei est, per quod facta sunt omnia, quod est incommutabilis veritas, ibi principaliter atque incommutabiliter sunt omnia simul;... Ibi autem nec fuerunt, nec futura sunt, sed tantummodo sunt; et omnia vita sunt, sed vita erat lux hominum: lux utique rationalium mentium, per quas hominis a pecoribus differunt, et ideo sunt homines nec longe posita ab unoquoque nostrum: in illa enim vivimus, et movemur, et sumus. I,,, interior lux veritatisii, interiorae regulae veritatis II,, I,, reminisci et recordari XII,, I, lumen rationis aeternae cf. E. Gilson, Introduction à l'étude de St. Augustin, éd,, pp.; p. pp. c. cf. F. Copleston, A History of Philosophy, New York,, vol.ii, part, c.. c. cf. ibid. cf. M. Grabmann, Der göttliche Grund menschlicher Wahrheitserkenntnis nach Augustinus und Thomas von Aquin, Münster,, p..

5 a., q.

6 Henricus de Gandavo, Quaestiones ordinariae (Summa), a.1, q.2 1 Circa secundum arguitur quod non contingit hominem aliquid scire ex sola naturali industria sine speciali illustratione divina. Primo sic. II a <Ad> Corinthios III o dicit APOSTOLUS: «Non sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est». Non est autem perceptio veritatis nisi ex cognitione. Ergo sufficientia ad percipiendum veritatem non est nobis nisi ex Deo. Sed hoc non nisi illustratione speciali alicuius luminis divini, quia omne quod percipitur in lumine percipitur. Ergo etc. Secundo sic. Super illud I ae <Ad> Corinthios XII o «Nemo potest dicere Dominus Iesus nisi in Spiritu Sancto», dicit AMBROSIUS: «Verum a quocumque dicatur a Spiritu Sancto est». Sed quicumque scit verum aliquod illud verbo mentis suae dicit. Ergo a Spiritu Sancto scit illud et dicit. Hoc autem non est sine speciali illustratione. Ergo etc. Tertio sic. I o Soliloquiorum dicit AUGUSTINUS: «Intelligibilis est Deus, intelligibilia sunt et ista disciplinarum spectamina, tamen plurimum differunt. Nam terra visibilis est et lux, sed terra, nisi luce illustrata, videri non potest. Ergo illa quae in disciplinis traduntur, quae quisque verissima esse nulla dubitatione concedit, credendum est non posse intelligi, nisi ab alio quasi suo sole illustrentur». Ille autem «alius quasi sol» non est nisi lux divina, secundum quod dicit ibidem: «Quomodo in hoc sole tria quaedam licet advertere, quod est, quod fulgeat, quod illuminet, ita et in illo secretissimo Deo talia quaedam sunt, quod est, quod intelligit, quod cetera facit intelligi». Ergo etc. Quarto sic. Dicit AUGUSTINUS libro II o De sermone Domini in monte: «Omnis anima rationalis etiam cupiditate caecata, cum cogitat et ratiocinatur, quidquid in ea ratione verum est non est tribuendum ei, sed ipsi luci veritatis, a qua vel tenuiter tangitur». Illa autem lux non est nisi specialis illustrationis divinae. Ergo etc. Quinto sic. AUGUSTINUS dicit XII o Confessionum: «Si ambo videmus verum esse quod dicis, et ambo videmus verum esse quod dico, ubi, quaeso, id videmus? Nec ego utique in te nec tu in me, sed ambo in ipsa quae supra mentes nostras est incommutabili veritate».

7 a., q.

8 Sed in illa nihil videmus nisi speciali divina illustratione, quia ipsa excedit limites naturae nostrae. Ergo etc. In contrarium arguitur primo sic. AUGUSTINUS dicit I o De Academicis: «Quae ducit ad veritatem nulla via melius intelligitur quam diligens inquisitio veritatis». Frustra autem esset inquisitio, nisi homo per ipsam sine speciali divina illustratione ad eam posset attingere. Ergo etc. Secundo sic. PHILOSOPHUS dicit in principio Metaphysicae: «Omnes homines natura scire desiderant». Sed non desiderant natura, nisi quod per naturam scire possunt. Ergo homines per naturam aliquid possunt scire. Ad tale autem non requiritur specialis illustratio divina. Ergo etc. Dicendum ad hoc quod omnium cognoscibilium se habentium per ordinem, ita quod semper postremum natum est cognosci per praecedens, si cognitio primi illorum poterit attingi per intellectum ex puris naturalibus sine omni speciali illustratione divina, similiter et omnium posteriorum cognitio eodem modo poterit attingi. Si enim homo ex puris naturalibus sine omni speciali illustratione divina poterit attingere ad cognitionem primorum principiorum speculabilium, similiter et ex puris naturalibus sine omni speciali illustratione divina poterit attingere ad cognitionem omnium conclusionum sequentium post principia. Licet enim cognitio principiorum sit quaedam illustratio ad cognitionem conclusionum, si tamen ex puris naturalibus poterit homo ad illam attingere, non dicitur illustratio specialis divina in cognoscendo per ipsa conclusiones. Si autem in aliquibus cognoscibilibus ordinatis ad invicem primum illorum non poterit attingi ab homine ex puris naturalibus, sed solum ex speciali illustratione divina, neque similiter aliquid eorum quae sunt post, quia posteriora non cognoscuntur nisi in ratione primi. Nunc autem proculdubio verum est quod in aliquibus cognoscibilibus primum illorum non potest cognosci aut sciri ex puris naturalibus, sed solum ex speciali illustratione divina, ut in illis quae per se et simpliciter sunt credibilia, et ideo in talibus simpliciter et absolute concedendum est quod non contingit hominem scire aliquid ex puris naturalibus, sed solum ex speciali illustratione divina, secundum quod hoc inferius determinabitur. Quidam autem hunc modum sciendi volunt extendere ad omne scibile, dicendo quod nullum verum contingit sciri ab homine ex puris naturalibus sine speciali illustratione divina lumine aliquo supernaturali infuso. Et credunt hoc esse de mente AUGUSTINI in omnibus libris suis,

9 a., q.

10 ubicumque tractat, quod quicumque verum videt in prima veritate sive in regulis aeternis sive in luce aeterna illud videt, secundum quod dicit XI o De civitate Dei cap. o 10 o : «Non inconvenienter dicatur sic illuminari animam incorporea luce simplicis sapientiae Dei, sicut illuminatur aeris corpus luce corporea». Sic dicentes multum derogant dignitati et perfectioni intellectus creati. Cum enim cuilibet rei naturali perfectae in forma sua debetur aliqua actio sive operatio propria naturalis et ex puris naturalibus per quam potest attingere bonum sibi naturale, ut patet in omnibus aliis rebus naturalibus, secundum quod dicit DAMASCENUS II o Sententiarum: «Quorum naturae sunt differentes, horum et operationes differentes; impossibile enim est substantiam expertam esse naturali operatione» et libro De duplici natura et voluntate Christi, cap. o 4 o : «Impossibile est naturam constitui extra eas quae secundum ipsam naturales proprietates veluti vitale rationale voluntarium. Qui enim non ratiocinatur non est homo, non factus est enim homo non ratiocinans sive bene sive male»; cum ergo «scire et intelligere maxime sit propria operatio intellectus», ut dicitur in I o De anima, si scire non posset ei contingere ex puris naturalibus, neque ulla operatio omnino; et sic quoad hoc esset inferior omnibus creaturis, quod est inconveniens; secundum enim quod dicit PHILOSOPHUS II o Caeli et mundi: «res bona completa integra bonitate non indiget operatione aliqua qua sit bona», et est causa prima omnium, a qua omnis res alia recipit suam bonitatem; et ideo eget propria operatione per quam moveatur in ipsam, ut divino esse illius participet secundum quod potest. Omnia enim illud appetunt, et causa illius agunt quaecumque agunt secundum naturam. Forte dicetur hic pro opinione praedicta: «Bene verum est quod intelligere verum et scire est propria et naturalis operatio intellectus et animae humanae per quam bonitatem suam acquirit, sed ad illam eget speciali illustratione propter actus illius eminentiam et dignitatem, cum tamen cetera agant actiones suas ex puris naturalibus. Hoc enim est propter illarum actionum imperfectionem, et non est inconveniens quod res una indigeat pluribus ad agendum actionem perfectiorem, cum res alia indigeat paucioribus ad agendum actionem imperfectiorem». Hoc dicere omnino est inconveniens et multum derogat dignitati animae rationalis. Si enim aliae res inferiores ex puris naturalibus possint in aliquam operationem naturae suae correspondentem et proportionalem, inconveniens est hoc denegare animae rationali, ut licet non possit ex puris naturalibus in eminentem operationem naturam suam excedentem, quin possit in aliquam operationem naturae suae congruentem et proportionalem. Multum enim est inconveniens ut Deus animam humanam fecerit inter naturales res et sibi non praeparaverit

11 a., q.

12 instrumenta naturalia quibus poterit in operationem aliquam naturalem sibi debitam, cum illa praeparaverit aliis rebus inferioribus. Multo enim minus Deus quam natura aliquid operatur frustra aut deficit alicui rei in sibi necessariis. Operatio autem animae humanae propria naturalis non est alia quam scire aut cognoscere. Absolute ergo concedere oportet quod homo per suam animam absque omni speciali divina illustratione potest aliqua scire aut cognoscere, et hoc ex puris naturalibus. Contrarium enim dicere multum derogat dignitati animae et humanae naturae. Dico autem ex puris naturalibus non excludendo generalem influentiam primi intelligentis, quod est primum agens in omni actione intellectuali et cognitiva, sicut primum movens movet in omni motu cuiuslibet rei naturalis. Nec impedit illa influentia generalis adiuvans ad cognoscendum quin cognitio illa dicatur fieri ex puris naturalibus. Quia enim homo in cognoscendo quaecumque cognoscit naturaliter habet sibi assistentem illam influentiam, idcirco dicendum est quod ad cognoscendum omnia alia posteriora, ad quae per illam attingit, ex puris naturalibus attingit. Si ergo large accipiamus scire ad omnem certam notitiam rei, ut comprehendat etiam cognitionem sensitivam, sicut dictum est in quaestione praecedenti, quantum est ex parte sensus et cognitionis sensitivae, patet quod simpliciter et absolute dicendum est quod contingit aliquid scire et cognoscere certa cognitione sensitiva, ut ostensum est in quaestione praecedenti, et hoc ex puris naturalibus, quod pertinet ad istam quaestionem, et hoc ideo, quoniam sensibilia sensuum prima quadam necessitate naturali immutant sensus et per illa etiam naturali necessitate immutant sensus, tam exteriores quam interiores, omnia sensibilia posteriora. Quantum autem est ex parte intellectus et cognitionis intellectivae, cuius cognoscere proprie dicitur scire, distinguendum est. Quamquam enim secundum AUGUSTINUM 83 Quaestionibus «nihil scitur nisi verum», aliud tamen est scire de creatura id quod verum est in ea, et aliud est scire eius veritatem, ut alia sit cognitio qua cognoscitur res, alia qua cognoscitur veritas eius. Omnis enim virtus cognoscitiva per suam notitiam apprehendens rem, sicut habet esse in se extra cognoscentem, apprehendit quod verum est in ea, sed non per hoc apprehendit eius veritatem. Sensus enim etiam in brutis bene apprehendit de re quod verum est in ea, ut verum hominem, verum lignum, verum lapidem, et maxime proprium obiectum, «circa quod de necessitate est verus», sed tamen nullius rei veritatem apprehendit sive cognoscit; propter quod de nullo potest iudicare quid sit in rei veritate, ut de homine quod sit verus homo, vel de colore

13 a., q.

14 quod sit verus color. Cognitione igitur intellectiva de re creata duplex potest haberi cognitio: una qua praecise scitur sive cognoscitur simplici intelligentia id quod res est; alia qua scitur et cognoscitur intelligentia componente et dividente veritas ipsius rei. In prima cognitione intellectus noster omnino sequitur sensum, nec est aliquid conceptum in intellectu quod non erat prius in sensu. Et ideo talis intellectus in quantum huiusmodi bene potest esse verus concipiendo sive cognoscendo rem sicuti est, quemadmodum et sensus quem sequitur, licet non concipiat vel intelligat ipsam veritatem rei certo iudicio percipiendo de ipsa quid sit, ut quod sit verus homo vel verus color. Cuius duplex est ratio, una ex parte ipsius intellectus, alia vero ex parte intelligibilis. Ex parte intellectus ratio est quia intellectus veritatem non concipit simplici intelligentia, sed solum «compositione et divisione», ut vult PHILOSOPHUS VI o Metaphysicae et ut inferius habebit declarari. Unde sicut sensus dicitur verus comprehendendo rem sicuti est, non autem comprehendendo eius veritatem, sic et simplex intelligentia sequens sensum verum vera dicitur, comprehendendo rem sicuti est, non autem comprehendendo eius veritatem. Ex parte autem intelligibilis ratio est quod alia est intentio rei qua est id quod est et alia qua dicitur vera, licet simul sunt in quacumque re et convertuntur sibi invicem, quia omne ens est verum et e converso. Ut enim dicit prima propositio De Causis, «prima rerum creaturarum est esse». Et ideo prima intentio comprehensibilis per intellectum est ratio entis, quam contingit intelligere absque eo quod ulla alia intentio circa ens intelligatur, quia nullam aliarum includit in se et ipsa in omnibus aliis includitur. Quamquam enim intentio entis non intelligitur nisi sub ratione veri, quod est per se obiectum intellectus, non tamen verum in eo quod est ratio intelligendi ens est obiectum intellectus, sicut est ens. Ratio enim veri est ratio intelligibilitatis in quocumque, obiectum tamen est verum ens vel verum bonum, et sic de aliis rerum intentionibus. Unde quia intentio entis in omnibus aliis rerum intentionibus includitur, tam universalibus quam particularibus quod enim non est ens nihil est, ideo vult COMMENTATOR super primam propositionem De Causis «quod esse vehementioris est adhaerentiae cum re quam» aliae intentiones quae sunt in ea. Post intentionem autem entis proximiores sunt in re illae intentiones universales quae sunt unum, verum, bonum, et hoc diversimode et secundum ordinem, quoniam quaelibet res sub intentione entis existens tripliciter potest considerari. Primo in quantum habet esse

15 a., q.

16 determinatum in natura sua, quo per formam suam est in se indivisa et a quolibet alio divisa. Sic convenit ei intentio unius: in eo enim quaelibet res est una quo in se est indivisa formaliter et a quolibet alio divisa. «Unum enim», ut dicit PHILOSOPHUS III o Metaphysicae, «est aliquid per se existens solitarium». Secundo in quantum in esse suo habet quod de ea exemplar ad quod est repraesentat. Sic convenit intentio veri: in tantum enim vera est quaecumque res, in quantum in se continet quod exemplar eius repraesentat. Tertio autem in quantum congruit suo fini ad quem est. Sic convenit ei intentio boni: in tantum enim quaelibet res est bona, in quantum respicit finem, qui bonus est. Quia igitur verum dicit intentionem rei in respectu ad suum exemplar, quae non est prima, sed secundaria, ens autem dicit intentionem rei primam et absolutam, id quod est ens et verum in re bene potest apprehendi ab intellectu absque hoc quod intentio veritatis eius ab ipso apprehendatur. Intentio enim veritatis in re apprehendi non potest nisi apprehendendo conformitatem eius ad suum exemplar; intentio vero entis apprehenditur in re absoluta sine omni tali respectu. In cognitione autem secunda, qua scitur sive cognoscitur veritas ipsius rei, sine qua non est hominis cognitio perfecta de re, cognitio et iudicium intellectus omnino excedunt cognitionem et iudicium sensus, quia, ut dictum est, intellectus veritatem rei non cognoscit nisi componendo et dividendo, quod non potest facere sensus, et ideo talis intellectus potest cognoscere de re quod non potest cognoscere sensus, neque etiam intellectus qui est simplicium intelligentia, quod est certo iudicio apprehendere de re quod in rei veritate sit tale vel tale, ut verus homo vel verus color et huiusmodi. De isto ergo modo sciendi et cognoscendi aliquid per intellectum quo scitur veritas rei, quod est proprie scire, utrum ex puris naturalibus possit homo scire aliquid sine omni speciali illustratione divina, adhuc restat dubitatio. Et est dicendum quod, cum, ut dictum est iam, veritas rei non potest cognosci nisi ex cognitione conformitatis rei cognitae ad suum exemplar, quia, secundum quod dicit AUGUSTINUS De vera religione: «vera in tantum vera sunt in quantum principalis unius similia sunt», et ANSELMUS De veritate: «veritas est rei conformitas ad suum exemplar verissimum», et ibidem «quod est vere est, in quantum est, quod ibi est», secundum quod duplex est exemplar rei, dupliciter ad duplex exemplar veritas rei habet ab homine cognosci. Est enim, secundum quod vult PLATO in I o Timaei, duplex exemplar: «quoddam factum atque elaboratum, quoddam perpetuum atque immutabile». Primum exemplar rei est species eius existens apud animam universalis, per quam acquirit notitiam omnium suppositorum eius, et est

17 a., q.

18 causata a re. Secundum exemplar est ars divina continens omnium rerum ideales rationes, ad quod PLATO dicit «Deum mundum instituisse», sicut artifex ad exemplar artis in mente sua facit domum, non autem ad primum. Aspiciendo igitur ad exemplar primum, sciendum quod homo potest dupliciter aspicere: uno modo ut ad obiectum cognitum descriptum extra cognoscentem, ut aspiciendo imaginem hominis depictam in pariete ad cognoscendum hominem; alio modo ut ad rationem cognoscendi descriptam in cognoscente, secundum quod species sensibilium describuntur in sensu et species intelligibilium in intellectu. Primo modo impossibile est cognoscere veritatem rei aspiciendo ad suum exemplar, sed solum contingit de ea habere imaginariam apprehensionem, qualem sibi potuit formasse fortuito ipsa imaginativa virtus. Unde miraretur homo, si homo cuius est illa imago, quem numquam viderat, sibi occurreret, ut dicit AUGUSTINUS VIII o De Trinitate cap. o 5 o. Per illam etiam imaginariam apprehensionem acceptam de imagine depicta, si nominaretur ei ille cuius erat imago, posset devenire ad iudicandum aestimative de illo cuius esset imago, si ei occurreret, et tunc primo ex ipsa re visa in propria forma eius veritatem cognoscere et per ipsam de eius imagine, si esset vera imago ei correspondens, iudicare. Et per hunc modum legitur regina Candacis habuisse imaginem Alexandri regis depictam apud se priusquam eum umquam viderat, et eum cognovisse statim cum eum vidit, licet se alium fuisse simulasset. Secundo igitur modo, scilicet aspiciendo ad exemplar acceptum ab ipsa re ut ad rationem cognoscendi in ipso cognoscente, bene potest aliquo modo veritas ipsius rei cognosci formando conceptum mentis de re conformem illi exemplari. Et per hunc modum posuit ARISTOTELES scientiam rerum et veritatis cognitionem acquiri ab homine ex puris naturalibus et de rebus naturalibus transmutabilibus, et tale exemplar acquiri ex rebus per sensum tamquam primum principium artis et scientiae, secundum quod dicit in principio Metaphysicae: «Fit autem ars, cum ex multis experimento intellectis una fit universalis de similibus acceptio», et in II o Posteriorum: «Ex sensu quidem fit memoria, ex memoria autem multotiens facta experimentum, ex experimento autem universali existente in anima uno praeter multa, illud est artis principium et scientiae». Cui concordat illud quod dicit AUGUSTINUS XI o De Trinitate cap. o 4 o : «Detracta specie corporis quae corporaliter sentitur, remanet in memoria similitudo eius, qua rursus voluntas convertit aciem mentis ut inde formetur intrinsecus sicut ex corpore obiecto sensibili extrinsecus formabatur». Inde, ut dicit libro VIII o cap. o 5 o, «Secundum generales aut speciales rerum notitias» vel natura insitas vel experientia collectas de eis quae non vidimus «cogitamus». Unde per universalem notitiam quam in nobis habemus acquisitam de diversis speciebus animalis cognoscimus de qualibet re quae nobis occurrit an sit animal an non, et per specialem notitiam asini cognoscimus de quolibet quod nobis occurrit an

19 a., q.

20 sit asinus an non. (to be continued)

21 a., q. Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae (Summa), art.1-5, ed. Gordon A. Wilson (Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf-Mansion Centre. Series II: Henrici de Gandavo Opera Omnia, vol.21), Leuven: Leuven University Press, 2005, pp "The Latin text is copyrighted and is published here with the permission of the editor, and with the knowledge and consent of the De Wulf-Mansion Center and Leuven University Press.". p.. p. cf. Ambrosius, In epistolam beati Pauli ad Corinthios primam, 12.3 PL 17: 245. Augustinus, Soliloquia, I, c., n. PL : Intellegibilis nempe Deus est, intellegibilia etiam illa disciplinarum spectamina; tamen plurimum differunt. Nam et terra visibilis, et lux; sed terra, nisi luce illustrata, videri non potest. Ergo et illa quae in disciplinis traduntur, quae quisquis intellegit, verissima esse nulla dubitatione concedit, credendum est ea non posse intellegi, nisi ab alio quasi suo sole illustrentur. p. sunt et ista est et lux quisquis verissima est non posse Corpvs Christianorvm Series Latina CCSL Corpvs scriptorvm ecclesiasticorvm Latinorvm CSELPatrologiæ cursus completus, accurante J.-P. Migne, Series Latina PL Augustinus, Soliloquia, I, c., n. PL : Ergo quomodo in hoc sole tria quaedam licet animadvertere; quod est, quod fulget, quod illuminat: ita in illo secretissimo Deo quem vis intellegere, tria quaedam sunt; quod est, quod intellegitur, et quod caetera facit intellegi. p. advertere quod fulgeat, quod illuminet

22 ita et in illo Deo talia quaedam sunt quod intellegit Augustinus, De sermon Domini in monte,.. PL :. Augustinus, Confessiones, XII, c., n. : Attende, iudex optime, deus, ipsa ueritas, attende, quid dicam contradictori huic, attende; coram te enim dico et coram fratribus meis, qui legitime utuntur lege usque ad finem caritatis; attende et uide, quid ei dicam, si placet tibi. Hanc enim uocem huic refero fraternam et pacificam: si ambo uidemus uerum esse quod dicis et ambo uidemus uerum esse quod dico, ubi, quaeso, id uidemus? Nec ego utique in te nec tu in me, sed ambo in ipsa quae supra mentes nostras est incommutabili ueritate. pp. cf. p.: Augustinus, Contra Academicos, I, c., n.ccsl : Quisquis ergo hac utitur uia sapientia profecto utitur, et qui sapientia utitur, sapiens sit necesse est; sapiens igitur erit ille, qui perfecte quaesierit ueritatem, etiamsi ad eam nondum peruenerit. Nam uia, quae ducit ad ueritatem, nulla, uti opinor, intellegitur melius, quam diligens inquisitio ueritatis. Hac igitur sola uia utens iam iste sapiens erit. Et nemo sapiens miser; omnis autem homo aut miser aut beatus: beatum igitur faciet non tantum inuentio, sed ipsa per se inuestigatio ueritatis. p. uti opinor Aristoteles, Metaphysica, I, c., a : πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει. p.

23 a., q. cf. Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae (Summa), a.5, q.3. Augustinus, De civitate Dei, XI, c. CCSL : Neque hoc ita dixerim, quasi aer sit anima, quod putaverunt quidam qui non potuerunt incorpoream cogitare naturam. Sed habent haec ad illa etiam in magna disparilitate quamdam similitudinem, ut non inconvenienter dicatur sic illuminari animam incorpoream luce incorporea simplicis sapientiae Dei, sicut illuminatur aeris corpus luce corporea; et sicut aer tenebrescit ista luce desertus nam nihil sunt aliud quae dicuntur locorum quorumque corporalium tenebrae quam aer carens luce, ita tenebrescere animam sapientiae luce privatam. p. incorpoream Damascenus, De fide orthodoxa, ed., E.M.Buytaert, p.142. cf. Damascenus, De duabus in Christo voluntatibus, 4 PG 95: 134. Aristoteles, De anima, I, a: φαίνεται δὲ τῶν μὲν πλείστων οὐθὲν ἄνευ τοῦ σώματος πάσχειν οὐδὲ ποιεῖν, οἷον ὀργίζεσθαι, θαρρεῖν, ἐπιθυμεῖν, ὅλως αἰσθάνεσθαι, μάλιστα δ ἔοικεν ἰδίῳ τὸ νοεῖν p. cf. p. Aristoteles, De caelo, II, c., a : Ἔοικε γὰρ τῷ μὲν ἄριστα ἔχοντι ὑπάρχειν τὸ εὖ ἄνευ πράξεως, τῷ δ ἐγγύτατα διὰ ὀλίγης καὶ μιᾶς, τοῖς δὲ πορρωτέρω διὰ πλειόνων, ; b: πολλῶν γὰρ τῶν εὖ δύναται τυχεῖν, ὥστε πολλὰ πράττειν, καὶ ἄλλων ἕνεκα. Τῷ δ ὡς ἄριστα ἔχοντι οὐθὲν δεῖ πράξεως pp. cf. Augustinus, De div. quaest. 83, q.1. cf. Aristoteles, Metaphysica, VI, c., b : τὸ δὲ ὡς ἀληθὲς ὄν, καὶ μὴ ὂν ὡς ψεῦδος, ἐπειδὴ παρὰ σύνθεσίν ἐστι καὶ διαίρεσιν, τὸ δὲ σύνολον περὶ μερισμὸν ἀντιφάσεως τὸ μὲν γὰρ ἀληθὲς τὴν κατάφασιν ἐπὶ τῷ συγκειμένῳ ἔχει τὴν δ ἀπόφασιν ἐπὶ τῷ διῃρημένῳ, τὸ δὲ ψεῦδος τούτου τοῦ μερισμοῦ τὴν ἀντίφασιν:

24 pp. Anonymous, Liber de causis, 4.37 ed. Pattin, p.54. Ibid., 1.15 ed. Pattin, p.49. Aristoteles, Metaphysica, III, c., b: ἄν τε γὰρ μὴ ᾖ τὸ ἓν οὐσία ἄν τε ᾖ τὸ αὐτὸ ἕν, ἀδύνατον τὸν ἀριθμὸν οὐσίαν εἶναι. ἐὰν μὲν οὖν μὴ ᾖ, εἴρηται πρότερον δι ὅ: ἐὰν δὲ ᾖ, ἡ αὐτὴ ἀπορία καὶ περὶ τοῦ ὄντος. pp. Augustinus, De vera religione, c., n. CCSL : Quapropter vera quoniam in tantum vera sunt, in quantum sunt, in tantum autem sunt, in quantum principalis unius similia sunt, ea forma est omnium quae sunt, quae est summa similitudo principii et veritas est, quia sine ulla dissimilitudine est. p. cf. Anselmus, Dialogus de veritate, c.11 L OEuvre d Anselme de Cantorbéry Tome II. ed. M. Corbin et al., Paris: Les Éditions du Cerf, 1986 : De definitione veritatis. Op. cit., c.7 : Absolute concludere potes quia omne quod est vere est, quoniam non est aliud quam quod ibi est. cf. Platon, Timaeus, A Platonis Opera, ed. J.Burnet, Oxford UP. : ἀπηργάζετο, πότερον πρὸς τὸ κατὰ ταὐτὰ καὶ ὡσαύτως ἔχον ἢ πρὸς τὸ γεγονός. εἰ μὲν δὴ καλός ἐστιν ὅδε ὁ κόσμος ὅ τε δημιουργὸς ἀγαθός, δῆλον ὡς πρὸς τὸ ἀίδιον ἔβλεπεν: εἰ δὲ ὃ μηδ εἰπεῖν τινι θέμις, πρὸς γεγονός. pp. Ibid.: παντὶ δὴ σαφὲς ὅτι πρὸς τὸ ἀίδιον: ὁ μὲν γὰρ κάλλιστος τῶν γεγονότων, ὁ δ ἄριστος τῶν αἰτίων. οὕτω δὴ γεγενημένος πρὸς τὸ λόγῳ καὶ φρονήσει περιληπτὸν καὶ κατὰ ταὐτὰ ἔχον δεδημιούργηται: τούτων δὲ ὑπαρχόντων αὖ πᾶσα ἀνάγκη τόνδε τὸν κόσμον εἰκόνα τινὸς εἶναι. p.

25 a., q. Cf. Augustinus, De Trinitate, VIII, c., n. CCSL : Secundum hanc notitiam cogitatio nostra informatur cum credimus pro nobis deum hominem factum ad humilitatis exemplum et ad demonstrandam erga nos dilectionem dei. Hoc enim nobis prodest credere et firmum atque inconcussum corde retinere, humilitatem qua natus est Deus ex femina et a mortalibus per tantas contumelias perductus ad mortem, summum esse medicamentum quo superbiae nostrae sanaretur tumor et altum sacramentum quo peccati uinculum solueretur. Sic et uirtutem miraculorum et ipsius resurrectionis eius, quoniam nouimus quid sit omnipotentia, de omnipotente Deo credimus et secundum species et genera rerum uel natura insita uel experientia collecta de factis huiuscemodi cogitamus ut non ficta sit fides nostra. Neque enim novimus faciem uirginis Mariae ex qua ille a uiro intacta neque in ipso partu corrupta mirabiliter natus est; nec quibus membrorum lineamentis fuerit Lazarus nec Bethaniam nec sepulcrum lapidemque illum quem remoueri iussit cum eum resuscitaret uidimus; nec monumentum nouum excisum in petra unde ipse resurrexit, nec montem Oliueti unde ascendit in caelum; neque omnino scimus quicumque ista non uidimus an ita sint ut ea cogitamus; immo uero probabilius existimamus ita non esse. Namque cum alicuius facies uel loci uel hominis uel cuiuslibet corporis eadem occurrerit oculis nostris quae occurrebat animo cum eam priusquam uideremus cogitabamus, non paruo miraculo mouemur ita raro et pene numquam accidit; et tamen ea firmissime credimus quia secundum specialem generalemque notitiam quae certa nobis est cogitamus. Credimus enim dominum Iesum Christum natum de uirgine quae Maria uocabatur. Quid sit autem uirgo et quid sit nasci et quid sit nomen proprium non credimus sed prorsus nouimus. Vtrum autem illa facies Mariae fuerit quae occurrerit animo cum ista loquimur aut recordamur nec nouimus omnino nec credimus. Itaque hic salua fide licet dicere: Forte talem habebat faciem, forte non talem ; Forte autem de uirgine natus est Christus, nemo salua fide christiana dixerit.

26 pp. cf. anonymous, Historia Alexandri Magni, III, , ed. Hilka-Grossmann, pp Aristoteles, Metaphysica, I, c., a: καὶ δοκεῖ σχεδὸν ἐπιστήμῃ καὶ τέχνῃ ὅμοιον εἶναι καὶ ἐμπειρία, ἀποβαίνει δ ἐπιστήμη καὶ τέχνη διὰ τῆς ἐμπειρίας τοῖς ἀνθρώποις: ἡ μὲν γὰρ ἐμπειρία τέχνην ἐποίησεν, ὡς φησὶ Πῶλος, ἡ δ ἀπειρία τύχην. γίγνεται δὲ τέχνη ὅταν ἐκ πολλῶν τῆς ἐμπειρίας ἐννοημάτων μία καθόλου γένηται περὶ τῶν ὁμοίων ὑπόληψις. p. Aristoteles, Analytica Posteriora, II, c., a: Ἐκ μὲν οὖν αἰσθήσεως γίνεται μνήμη, ὥσπερ λέγομεν, ἐκ δὲ μνήμης πολλάκις τοῦ αὐτοῦ γινομένης ἐμπειρία p. Augustinus, De Trinitate, XI, c., n. CCSL : Quia etiam detracta specie corporis quae corporaliter sentiebatur remanet in memoria similitudo eius quo rursus voluntas convertat aciem ut inde formetur intrinsecus sicut ex corpore obiecto sensibili sensus extrinsecus formabatur. similitudo p. sentitur qua aciem mentis Augustinus, De Trinitate, VIII, c., n. CCSL : secundum specialem generalemque notitiam quae certa nobis est cogitamus. p. «Secundum generales aut speciales rerum notitias» vel natura insitas vel experientia collectas de eis quae non vidimus «cogitamus»