untitled

Transcription

1 a., q. utrum contingat hominem aliquid scire Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa, a.1, q.1: A Japanese translation with the Latin text, an introduction, and notes KATO Masato This is a Japanese translation with the Latin text, an introduction, and notes of Henry of Ghent s Quaestiones ordinariae Summa, a.1, q.1. Henry s Latin text used here is from Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa, art.1-5, ed. Gordon A. Wilson Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf-Mansion Centre. Series II: Henrici de Gandavo Opera Omnia, vol.21, Leuven: Leuven University Press, 2005, pp I have received written permission to use it from the editor Prof. Gordon A. Wilson with the following words, The Latin text is copyrighted and is published here with the permission of the editor, and with the knowledge and consent of the De Wulf-Mansion Center and Leuven University Press. I am much obliged to Prof. Wilson and those others concerned. Henry of Ghent Henricus de Gandavo Gandavensis; d is a thinker active and most influential at Paris University during the last quarter of the 13 th century between the age of Thomas Aquinas d and Duns Scotus d The first question q.1, utrum contingat hominem aliquid scire, in the first article a.1 on the possibility of human knowledge de possibilitate sciendi in Henry s Summa, considers whether it is possible for a human being to know something. This question is very important in the history of Western philosophy because it represents the moment when a medieval scholar took up a question raised by the ancient sceptics and attempted to defend the possibility of human knowledge. This occurred much earlier than Descartes who in the 17 th century claimed to establish a solid basis of certain human knowledge against scepticism by means of what is called cogito, ergo sum. medieval philosophy Henry of Ghent Summa knowledge scepticism

2 Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa, art. 1 5, ed. Gordon A. Wilson Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf Mansion Centre. Series II: Henrici de Gandavo Opera Omnia, vol., Leuven: Leuven University Press,, pp. Utrum contingat hominem aliquid scire De possibilitate sciendi Augustinus, d. Descartes, d. cogito, ergo sum Henricus de Gandavo/ Gandavensis, d. Thomas Aquinas, d. Duns Scotus, d. Gandavo: Gent Gand Ghent Goethals Tournai magister

3 a., q. Doctor Solemnis Quodlibeta Lent & Advent disputatio quodlibetalis reportatio quaestiones ordinariae Badius Scarparius De Wulf Mansion Centre Les Philosophes Belges

4 De Wulf Mansion Centre De Wulf Mansion Centre scientia et scibile communiter et in generali possibilitas humanae cognitionis possibilitas sciendi modus sciendi qualitas scibilium appetitus sciendi studium sciendi utrum contingat hominem aliquid scire I scientia I IIlocutio III quae et qualia scientia et scibile propriis theologiae in speciali

5 a., q. absque omni fallacia et deceptione qua cognoscitur res sicut est scire large accepto ad omnem notitiam certam manifestum est et clarum testimonio alieno et exteriori testimonio proprio et interiori oceanus terrae atque urbes homines et opera eorum in quibus locis vel ex quibus hominibus fuerimus exorti ea quae experimur in nobis et circa nos cognitio sensitiva cognitio intellectiva scio me vivere quoniam certum est eum qui fallitur vivere

6 Gordon Wilson De Wulf -Mansion Leuven Henry of Ghent s Summa of Ordinary Questions Article One: On the Possibility of Knowing, tr. by Roland J. Teske, S. J., St. Augustine s Press: South Bend, Indiana, ; Henry of Ghent Can a Human Being Know Anything?, tr. by R. Pasnau, in Cambridge Translations of Medieval Philosophical Texts. Volume III: Mind and Knowledge, Cambridge U. P.,, pp.. cf. Étienne Gilson, History of Christian Philosophy in the Middle Ages, N.Y.,, p., n.. pp. cf. Ibid. cf. Pasquale Porro, Bibliography, in W.Vanhamel ed., Henry of Ghent: Proceedings of the International Colloquium on the Occasion of the 700th Anniversary of His Death 1293, Leuven U.P., Louvain,, pp. ; pp.; P.Porro, Bibliography on Henry of Ghent, in G.Guldentops & C.Steel eds., Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought: Studies in Memory of Jos Decorte, Leuven U. P., Louvain,, pp.. Brill Companions cf. Gordon A.Wilson ed., A Companion to Henry of Ghent, Brill: Leiden/Boston,. cf. P.Porro, An Historiographical Image of Henry of Ghent, in W.Vanhamel ed.,, pp. ; S.P.Marrone, Truth and Scientific Knowledge in the Thought of Henry of Ghent, Cambridge Massachusetts,, pp.. cf. W.Vanhamel, Preface, in W.Vanhamel ed., Henry of Ghent: Proceedings,, p.vii; G.G. & C.S., Preface, in G.Guldentops & C.Steel eds., Henry of Ghent and the Transformation,, p.x. Martin Grabmann, Bernhard von Auvergne, O.P. nach, ein Interpret und Verteidiger des hl. Thomas von Aquin aus alter Zeit, Divus Thomas Fr.,,, p. : wohl das wertvollste Quodlibetalienwerk des Scholoastik. cf. Gordon A.Wilson, Henry of Ghent s Written Legacy, in Gordon A.Wilson ed., A Companion to,, pp. p., n.. cf. Gordon A.Wilson, Henry of Ghent s Written,, pp. Summae Quaestionum Ordinariarum theologi recepto praeeconio Solemnis Henrici A Gandavo, cum duplici repertorio, Tomos Prior, Posterior. Venumda n tur in aedibus IODOCI BADII ASCENSII, cum Priuilegio Regio ad calcem explicando. Paris, in fo, vols.,. cf. Summa e Quaestionum Ordinariarum repr. of the edition, vols., The Franciscan Institute, St. Bonaventure, N.Y.,.

7 a., q. Magistri Henrici Goethals a Gandavo, ordinis Servorum B.M.V., Doctor Solemnis, socii Sorbonici, Archidiaconi Tornacensis, Summa in tres partes digesta,, opera et studio A.R.P.M. Hieronymi Scarparii, Ferrariae, apud Franciscum Succium,. Henrici de Gandavo Opera Omnia, vol., Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa, art., ed. Gordon A. Wilson, ; vol., art., ed. Raymond Macken, ; vol., art., ed. Gordon A. Wilson, ; vol., art., ed. Ludwig Hödl, ; vol., art., ed. Markus Führer,. cf. Raymond Macken, Der Aufbau eines wissenschaftlichen Unternehmens: die Opera Omnia des Heinrich von Gent, Franziskanische Studien,, SS. ; W. Vanhamel, Preface,, p.viii; pp. cf. Gilson, History of Christian Philosophy,, p.; P. Porro, An Historiographical Image,, pp.. cf. Franz Ehrle, Beiträge zu den Biographien berühmter Scholastiker I: Heinrich von Gent, Archiv für Literatur und Kirchen Geschichte des Mettelalters I,, pp. & pp.. cf. Maurice De Wulf, Études sur Henri de Gand, Louvain: Paris,, p.. cf. Maurice De Wulf, Le Traité De Unitate Formae de Gilles de Lessines. Text inédit et Étude, Les Philosophes Belges, I, Louvain,, p.iv. Gérard Verbeke, Les éditions critique de textes médiévaux, L'homme et son destin d'aprés les penseurs du moyen âge, Actes de premier Congrès international de philosophie médiévale, Louvain- Paris,, p.. R.Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, I, Catalogue A P & II, Catalogue Q Z. Henrici de Gandavo Opera Omnia, I & II, Leuven:Leiden,. cf. Stephen Dumont, Henry of Ghent and Duns Scotus, in Medieval Philosophy, ed. John Marenbon, Routledge History of Philosophy vol. III, London & N.Y.,, pp. pp. ; Gordon A. Wilson, Henry of Ghent s Written,, pp..

8 Henricus de Gandavo, Quaestiones ordinariae (Summa), a.1, q.1 1 Quia theologia est scientia in qua est sermo de Deo et de rebus divinis, ut dicit AUGUSTINUS VIII o De civitate Dei dicitur enim theologia quasi deologia a Theos Graece, quod est Deus Latine, et logos, <quod est> sermo vel ratio, quasi sermo vel ratio de Deo et de rebus divinis, ideo quaeritur hic primo quomodo theologia de Deo et de rebus divinis sit scientia; secundo quomodo in ea de Deo et de rebus divinis locutio sit habenda; tertio quae et qualia in ea de Deo et de rebus divinis sint congnoscenda. Ut autem iuxta processum AUGUSTINI et eius intentionem in libris De Academicis «argumenta eorum quae multis ingerunt veri inveniendi desperatio», dicentium scilicet «omnia esse incerta» et «nihil posse sciri», «quantis possumus rationibus amoveantur», paulo altius ordiendo quaerendum est hic primo de scientia et scibili communiter et in generali; secundo de scientia et scibili propriis theologiae in speciali. Et quia sacra scriptura solummodo ad hominis instructionem tradita est secundum APOSTOLUM dicentem: «quaecumque scripta sunt ad nostram doctrinam scripta sunt», ideo omnia hic dubitanda ad scientiam humanae instructionis sunt referenda. Quantum igitur pertinet ad possibilitatem humanae cognitionis, circa primum praedictorum quaerenda sunt hic quinque: primum de possibilitate sciendi; secundum de modo sciendi; tertium de qualitate scibilium; quartum de appetitu sciendi; quintum de studio sciendi. Circa possibilitatem sciendi quantum ad hominem pertinet, quaerenda sunt hic duodecim: primum, si contingat hominem aliquid scire; secundum, si contingat hominem aliquid scire sine divina illustratione; tertium, si homo cognoscat lucem divinam qua cognoscit alia; quartum, si contingat hominem scire a natura an ab acquisitione; quintum, si contingat hominem acquirere scientiam per se ipsum; sextum, si contingat hominem acquirere scientiam alio homine docente; septimum, si homo acquirat scientiam Deo in quolibet actu discendi docente; octavum, si

9 a., q. 1 VIII

10 contingat hominem acquirere scientiam angelo docente; nonum, si acquirens per se scientiam potest dici se ipsum docere; decimum, si contingat hominem acquirere scientiam nihil praesciendo; undecimum, si notitia praecedens omnem scientiam acquisitam sit homini innata; duodecimum, si contingat hominem aeque primo sine discursu cuiuslibet rei scientiam acquirere. Circa primum istorum arguitur quod non contingit hominem scire quidquid. Primo ex parte modi sciendi sic. Quidquid scit homo scit ex priori et notiori sibi, I o Posteriorum et I o Physicorum. Sic autem non contingit eum scire aliquid nisi sciendo illud per prius et notius eo, et eadem ratione illud per aliud prius et notius illo, et sic in infinitum. Sic autem procedendo ad scientiam nihil contingit scire omnino, secundum PHILOSOPHUM II o Metaphysicae. Ergo etc. Secundo ex parte medii quo scitur sic. Omnis humana cognitio intellectiva ortum habet a sensu, I o Metaphysicae et II o Posteriorum. Sed «a sensibus corporis sincera veritas non est expetenda» secundum AUGUSTINUM 83 Quaestionum q. e 9 a. Ergo cognitione intellectiva non potest homo scire sinceram veritatem. Sed non contingit hominem scire nisi sciendo sinceram veritatem, quia nihil scitur nisi verum, I o Posteriorum, et non est veritas nisi sit sincera, id est, pura a falsitate secundum AUGUSTINUM 83 Quaestionum q. e 1 a. Ergo etc. Tertio ex eodem medio arguebant negantes scientiam, sicut habetur IV o Metaphysicae, sic. Sensus nihil certi apprehendit de re, quia si aliquid apparet uni de re aliqua, contrarium eius apparet alteri de eadem, et quod apparet uni in uno tempore et in una dispositione, contrarium eius apparet eidem in alio tempore et in alia dispositione. Quare cum intellectus nihil apprehendit nisi a sensu, intellectus nihil certi potest apprehendere de re quacumque. Non potest autem esse scientia nisi apprehendendo aliquid certum et determinatum secundum PHILOSOPHUM VI o Metaphysicae. Ergo etc.

11 a., q. I I II I II I IV VI

12 Quarto ex parte scibilis, et est similiter argumentum eorum IV o Metaphysicae, sic. Scientia non est nisi de fixo et permanenti secundum BOETHIUM I o Arithmeticae. In rebus autem sensibilibus, ex quibus habetur omnis humana cognitio mediante sensu, non est aliquid fixum aut permanens secundum AUGUSTINUM, qui dicit Quaestionum q. e a, «Quod sensibile dicitur sine ulla intermissione temporis commutatur». Ergo etc. Quinto ex parte scientis, et est argumentum MENONIS quo negabat scientiam in principio Posteriorum, ut dicit COMMENTATOR super IX um Metaphysicae, sic. «Nemo addiscit nisi qui aliquid novit», secundum AUGUSTINUM III o De Academicis et PHILOSOPHUM IX o Metaphysicae. Qui autem aliquid novit non addiscit, quia «discere est motus ad sciendum». Nemo ergo est qui aliquid addiscit. «Nemo autem potest habere disciplinam qui nihil didicit», secundum AUGUSTINUM ibidem. Ergo etc. Sexto arguitur ex eodem medio aliter formando argumentum sic. «Nihil addiscit qui nihil novit. Non potest autem habere disciplinam qui nihil addiscit». Ergo «non potest habere disciplinam qui nihil novit». Homo quilibet ab initio nihil novit, quia intellectus humanus, antequam recipiat species, est «sicut tabula nuda in qua nihil depictum est», ut dicitur in III o De anima. Ergo etc. Septimo ex parte obiecti sic. Ille non potest scire rem qui non percipit essentiam et quidditatem rei, sed solum idolum eius, quia non novit Herculem qui solum vidit picturam eius. Homo autem nihil percipit de re nisi solum idolum eius ut speciem receptam per sensus, quae idolum rei est, non ipsa res. «Lapis enim non est in anima, sed species lapidis». Ergo etc. In contrarium arguitur primo argumento COMMENTATORIS super principium II i Metaphysicae sic. «Desiderium naturale non est frustra». «Homo», secundum PHILOSOPHUM in principio Metaphysicae, «natura scire desiderat». Ergo desiderium hominis ad scire non est frustra. Esset autem frustra, nisi contingeret eum scire. Ergo etc.

13 a., q. IV I IX I III IX III II I

14 Secundo ex eodem medio aliter formando argumentum sic. Quod homo naturaliter desiderat possibile est ei contingere. Secundum enim quod dicit AUGUSTINUS IV o Co ntra Iulianum, «Neque omnes homines naturali instinctu beati esse vellemus nisi esse possemus». «Homo naturaliter scire desiderat». Ergo etc. Tertio adhuc quasi ex eodem medio sic. Unumquodque potest attingere suam perfectionem ad quam naturaliter ordinatur, quia aliter esset frustra. Scire est hominis perfectio ad quam naturaliter ordinatur, quia «in scientia speculativa consistit eius felicitas», secundum PHILOSOPHUM X o Ethicorum. Ergo etc. Quarto sic. PHILOSOPHUS dicit IIIo et IVo Metaphysicae et II o Caeli et mundi : Quod non potest compleri impossibile est ut incipiat fieri ab agente per naturam vel per rationem, quia omnis motus habet finem et complementum propter quem est. Sed secundum eundum I o Metaphysicae «homines philosophati sunt et prudentiam primo inceperunt investigare propter id quod est scire et intelligere et fugere ignorantiam». Possibile est ergo hominem scire et intelligere. Quinto sic. Secundum AUGUSTINUM De vera religione, «qui dubitat an contingat aliquid scire se dubitare non dubitat, sed certus est». Non est autem certus nisi de vero quod scit. Ergo illum qui dubitat se scire necesse est concedere se aliquid scire. Hoc autem non esset, nisi contingeret eum aliquid scire cum contingit eum dubitare. Ergo etc. Sexto quasi eadem via arguunt PHILOSOPHUS et eius COMMENTATOR IV o Metaphysicae sic. Qui negat scientiam esse dicit in hoc quia certus est quod non est scientia; et non est certus nisi de aliquo quod scit; ergo qui negat scientiam esse et quod hominem non contingit scire necesse habet concedere scientiam esse et quia contingit hominem aliquid scire. Et est haec ratio consimilis rationi illi qua PHILOSOPHUS concludit in IV o Metaphysicae quod illum «qui negat loquelam esse necesse est concedere loquelam esse».

15 a., q. X III IV II I IV IV

16 Dicendum quod scire large accepto ad omnem notitiam certam qua cognoscitur res sicut est absque omni fallacia et deceptione, et sic intellecta et proposita quaestione contra negantes scientiam et omnem veritatis perceptionem, manifestum est et clarum quia contingit hominem scire aliquid, et hoc secundum omnem modum sciendi et cognoscendi. Scire enim potest aliquis rem aliquam dupliciter: vel testimonio alieno et exteriori vel testimonio proprio et interiori. Quod primo modo contingit aliquid scire, dicit AUGUSTINUS contra ACADEMICOS XV o De Trinitate cap. o 12 o. «Absit», inquit, «ut scire nos negemus quae testimonio didicimus aliorum. Alioquin nescimus oceanum nec scimus esse terras atque urbes, quas celeberrima fama commendat; nescimus fuisse homines et opera eorum, quae historica lectione didicimus; postremo nescimus in quibus locis vel ex quibus hominibus fuerimus exorti, quia haec omnia testimoniis didicimus aliorum». Quod autem secundo modo contingit aliquid scire et rem percipere sicuti est, manifestum est ex eis quae experimur in nobis et circa nos, et hoc tam in cognitione sensitiva quam intellectiva. In cognitione enim sensitiva sensus ille vere rem percipit, sicuti est sine omni deceptione et fallacia, cui in actione propria sentiendi suum proprium obiectum non contradicit aliquis sensus verior vel intellectus acceptus ab alio sensu veriori, sive in eodem sive in alio. Nec de eo quod sic percipimus dubitandum est quin percipiamus ipsum sicuti est. Nec oportet in hoc aliquam aliam ulteriorem causam certitudinis quaerere, quia, ut dicit PHILOSOPHUS, «quaerere rationem cuius habemus sensum, infirmitas intellectus est; cuius enim dignius habemus aliquid quam rationem, non est quaerenda ratio». Experimentum enim sermonum verorum est ut conveniant rebus sensatis. Hinc est quod dicit AUGUSTINUS ubi supra: «Absit a nobis ut ea quae per sensus corporis didicimus vera esse dubitemus. Per eos enim didicimus caelum et terram et ea quae in eis nobis nota sunt». Hinc etiam TULLIUS in libro suo De Academicis, volens probare contra Academicos quia contingit aliquid certitudinaliter scire, dicit sic: «Ordiamur a sensibus, quorum ita clara iudicia et certa sunt ut si optio naturae detur, non videam quid quaeratur amplius. Meo iudicio maxima est in sensibus veritas, si et sani sunt ac valentes et omnia removentur quae obstant et impediunt. Aspectus ipse fidem facit sui iudicii».

17 a., q..

18 De fide vero in cognitione intellectiva, quia contingit per eam aliquid vere scire sicuti est, statim subiungit ibidem dicens: «At qualia sunt haec quae de sensibus percipi dicimus, talia sequuntur ea quae non sensibus percipi dicuntur, ut haec ille est albus, ille est canus. Deinde sequuntur maiora, ut si homo est, animal est. Quo ex genere notitia rerum nobis imprimitur». Cognitione igitur intellectiva, sicut iam dictum est de cognitione sensitiva, intellectus ille vere rem percipit, sicuti est sine omni deceptione et fallacia, cui in actione propria intelligendi non contradicit intellectus verior vel acceptus a sensu veriori. Nec de tali intellectu plus dubitandum est quam de sensu. Unde AUGUSTINUS ubi supra: «Cum duo sunt genera rerum quae sciuntur, unum eorum quae per sensus corporis percipit animus, alterum eorum quae per se ipsum, multa illi philosophi (loquitur de ACADEMICIS) garriunt contra corporis sensus, cum tamen quasdam firmissimas per se ipsas perceptiones rerum verarum nequaquam in dubium vocare potuerunt, quale est illud, scio me vivere». «In quo non metuimus ne aliqua veri similitudine fallamur, quoniam certum est eum qui fallitur vivere». «Ubi nec Academicus dicere potest: fortassis dormis et nescis et in somniis vides, quia nec in ea scientia per somnia falli potest, quia et dormire et in somniis videre viventis est. Nec illud Academicus dicere potest: furis fortassis et nescis, quia sanorum visis similia sunt etiam visa furentium. Sed qui furit vivit, nec contradicit Academicus. Non ergo fallitur nec mentiri potest qui dixerit scire se vivere». Nec de hoc alia probatio requirenda est quam illa quae habetur ex exercitio intellectus et per signa evidentia a posteriori, qualia inferius ponentur. (to be continued)

19 a., q.

20 Henrici de Gandavo Quaestiones ordinariae Summa, art., ed. Gordon A. Wilson Ancient and Medieval Philosophy. De Wulf Mansion Centre. Series II: Henrici de Gandavo Opera Omnia, vol., Leuven: Leuven University Press,, pp.. The Latin text is copyrighted and is published here with the permission of the editor, and with the knowledge and consent of the De Wulf Mansion Center and Leuven University Press. cf. Augustinus, De civitate Dei, VIII, c.. Corpvs Christianorvm Series Latina CCSL,, Aurelii Augustini opera, pars,, p.,, : Neque enim hoc opere omnes omnium philosophorum uanas opiniones refutare suscepi, sed eas tantum, quae ad theologian pertinent, quo uerbo Graeco significari intellegimus de diuinitate rationem siue sermonem; nec eas omnium, sed eorum tantum, qui cum et esse diuinitatem et humana curare consentiant, non tamen sufficere unius incommutabilis Dei cultum ad uitam adipiscendam etiam post mortem beatam, sed multos ab illo sane uno conditos atque institutos ob eam causam colendos putant. p. CCSL Corpvs scriptorvm ecclesiasticorvm Latinorvm CSEL Patrologiæ cursus completus, accurante J. P. Migne, Series Latina PL cf. Thomas Aquinas, Summa Theologiae, I, q., a., sed contra Marietti : illud est subjectum scientiae, de quo est sermo in scientia. Sed in hac scientia fit sermo de Deo: dicitur enim theologia, quasi sermo de Deo. Ergo Deus est subiectum huius scientiae. S.Thomae Aquinatis SUMMAE THEOLOGIAE, cura et studio Sac. Petri Caramello, cum textu ex recesione Leonina, Marietti, Augustinus, Retractationes, I, c., n.. CCSL, p., : Cum ergo reliquissem uel quae adeptus fueram in cupiditatibus huius mundi uel quae adipisci uolebam, et me ad christianae uitae otium contulissem, nondum baptizatus contra Academicos uel de Academicis primum scripsi, ut argumenta eorum, quae multis ingerunt ueri inueniendi desperationem, et prohibent cuiquam rei assentiri

21 a., q. et omnino aliquid tamquam manifestum certumque sit adprobare sapientem, cum eis omnia uideantur obscura et incerta, ab animo meo, quia et me mouebant, quantis possem rationibus amouerem. p. Augustinus, Contra Academicos, II, c., n.. CCSL, p., : Et omnia incerta esse non dicebant solum uerum etiam copiosissimis rationibus adfirmabant. pp. Augustinus, op., cit., III, c., n.. CCSL, p., : Deinde si quid iam remanet cum his conflictionis, non ex eo est, quod dicunt,, sed ex eo, quod nulli rei assentiendum esse contendunt. p. Augustinus, Retractationes, I, c., n.. quantis possem rationibus amouerem Rom., XV, : p. cf. Aristoteles, Analytica Posteriora, I,, a: Πᾶσα διδασκαλία καὶ πᾶσα μάθησις διανοητικὴ ἐκ προϋπαρχούσης γίνεται γνώσεως. p. cf. Aristoteles, Physica, I, c.,a : πέφυκε δὲ ἐκ τῶν γνωριμωτέρων ἡμῖν ἡ ὁδὸς καὶ σαφεστέρων ἐπὶ τὰ σαφέστερα τῇ φύσει καὶ γνωριμώτερα p. cf. Aristoteles, Metaphysica, II, c., b : ἔτι τὸ ἐπίστασθαι ἀναιροῦσιν οἱ οὕτως λέγοντες, οὐ γὰρ οἷόν τε εἰδέναι πρὶν εἰς τὰ ἄτομα ἐλθεῖν: καὶ τὸ γιγνώσκειν οὐκ ἔστιν, τὰ γὰρ οὕτως ἄπειρα πῶς ἐνδέχεται νοεῖν; pp. cf. Aristoteles, Metaphysica, I, c., aa : φύσει μὲν οὖν αἴσθησιν ἔχοντα γίγνεται τὰ ζῷα,

22 ἐκ δὲ ταύτης τοῖς μὲν αὐτῶν οὐκ ἐγγίγνεται μνήμη, τοῖς δ ἐγγίγνεται. τὰ μὲν οὖν ἄλλα ταῖς φαντασίαις ζῇ καὶ ταῖς μνήμαις, ἐμπειρίας δὲ μετέχει μικρόν: τὸ δὲ τῶν ἀνθρώπων γένος καὶ τέχνῃ καὶ λογισμοῖς. γίγνεται δ ἐκ τῆς μνήμης ἐμπειρία τοῖς ἀνθρώποις: αἱ γὰρ πολλαὶ μνῆμαι τοῦ αὐτοῦ πράγματος μιᾶς ἐμπειρίας δύναμιν ἀποτελοῦσιν. καὶ δοκεῖ σχεδὸν ἐπιστήμῃ καὶ τέχνῃ ὅμοιον εἶναι καὶ ἐμπειρία, ἀποβαίνει δ ἐπιστήμη καὶ τέχνη διὰ τῆς ἐμπειρίας τοῖς ἀνθρώποις: ἡ μὲν γὰρ ἐμπειρία τέχνην ἐποίησεν, ὡς φησὶ Πῶλος, ἡ δ ἀπειρία τύχην. γίγνεται δὲ τέχνη ὅταν ἐκ πολλῶν τῆς ἐμπειρίας ἐννοημάτων μία καθόλου γένηται περὶ τῶν ὁμοίων ὑπόληψις. pp. cf. Aristoteles, Analytica Posteriora, II, c., a: Ἐκ μὲν οὖν αἰσθήσεως γίνεται μνήμη, ὥσπερ λέγομεν, ἐκ δὲ μνήμης πολλάκις τοῦ αὐτοῦ γινομένης ἐμπειρία p. Augustinus, De div. quaest. 83, q. cf. Aristoteles, Analytica Posteriora, I, c., b : ἀληθῆ μὲν οὖν δεῖ εἶναι, ὅτι οὐκ ἔστι τὸ μὴ ὂν ἐπίστασθαι, p. cf. Augustinus, De div. quaest. 83, q. cf. Aristoteles, Metaphysica, IV, c., a : ἐπεὶ πρός γε τοὺς διὰ τὰς πάλαι εἰρημένας αἰτίας τὸ φαινόμενον φάσκοντας ἀληθὲς εἶναι, καὶ διὰ τοῦτο πάνθ ὁμοίως εἶναι ψευδῆ καὶ ἀληθῆ: οὔτε γὰρ ἅπασι ταὐτὰ φαίνεσθαι οὔτε ταὐτῷ ἀεὶ ταὐτά, ἀλλὰ πολλάκις τἀναντία κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον ἡ μὲν γὰρ ἁφὴ δύο λέγει ἐν τῇ ἐπαλλάξει τῶν δακτύλων ἡ δ ὄψις ἕν p. cf. Aristoteles, Metaphysica, VI, c., a : ἐπιστήμη οὐκ ἔστι τοῦ συμβεβηκότος φανερόν: ἐπιστήμη μὲν γὰρ πᾶσα ἢ τοῦ ἀεὶ ἢ τοῦ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ p. Aristoteles, Metaphysica, IV, c., a: ἔτι δὲ πᾶσαν ὁρῶντες ταύτην κινουμένην τὴν φύσιν, κατὰ δὲ τοῦ μεταβάλλοντος οὐθὲν ἀληθευόμενον, περί γε τὸ πάντῃ πάντως μεταβάλλον οὐκ ἐνδέχεσθαι

23 a., q. ἀληθεύειν. pp. Boethius, De Institutione arithmetica, I, c.. Augustinus, De div. quaest. 83, q. cf. Averroes, Comm. in Metaph., IX Aristotelis Metaphysicorum libri XIII cum Averrois Cordubensis in eosdem Commentariis, comm. Venetia: Junctas,, vol., vl. cf. Aristoteles, Analytica Posteriora, I, c., a : εἰ δὲ μή, τὸ ἐν τῶι Μένωνι ἀπόρημα συμβήσεται ἢ γὰρ οὐδὲν μαθήσεται ἢ ἃ οἶδεν. p.. Augustinus, Contra Academicos., III, c., n.. CCSL, p., : Si enim, ut subtiliter uereque dixisti, nihil inter sapientiae studiosum et sapientem interest, nisi quod iste amat, ille autem habet sapientiae disciplinam, unde etiam nomen ipsum, id est, habitum quemdam exprimere non cunctatus es nemo autem habere disciplinam potest in animo, qui nihil didicit, nihil autem didicit, qui nihil nouit, et nosse falsum nemo potest, nouit igitur sapiens ueritatem, quem disciplinam sapientiae habere in animo, id est habitum iam ipse confessus es. p. cf. Aristoteles, Metaphysica, IX, c., b : διὸ καὶ δοκεῖ ἀδύνατον εἶναι οἰκοδόμον εἶναι μὴ οἰκοδομήσαντα μηθὲν ἢ κιθαριστὴν μηθὲν κιθαρίσαντα: ὁ γὰρ μανθάνων κιθαρίζειν κιθαρίζων μανθάνει κιθαρίζειν, ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄλλοι. ὅθεν ὁ σοφιστικὸς ἔλεγχος ἐγίγνετο ὅτι οὐκ ἔχων τις τὴν ἐπιστήμην ποιήσει οὗ ἡ ἐπιστήμη: ὁ γὰρ μανθάνων οὐκ ἔχει. pp. Augustinus, Contra Academicos., III, c., n.. Ibid. cf. Aristoteles, De anima, III, c., ba : ὅτι δυνάμει πώς ἐστι τὰ νοητὰ ὁ νοῦς, ἀλλ ἐντελεχείᾳ οὐδέν, πρὶν ἂν νοῇ δυνάμει δ οὕτως ὥσπερ ἐν γραμματείῳ ᾧ μηθὲν ἐνυπάρχει ἐντελεχείᾳ γεγραμμένον ὅπερ συμβαίνει ἐπὶ τοῦ νοῦ.

24 pp. cf. Aristoteles, De anima, III, c., ba : τέμνεται οὖν ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ αἴσθησις εἰς τὰ πράγματα, ἡ μὲν δυνάμει εἰς τὰ δυνάμει, ἡ δ ἐντελεχείᾳ εἰς τὰ ἐντελεχείᾳ τῆς δὲ ψυχῆς τὸ αἰσθητικὸν καὶ τὸ ἐπιστημονικὸν δυνάμει ταὐτά ἐστι, τὸ μὲν <τὸ> ἐπιστητὸν τὸδὲ <τὸ> αἰσθητόν. ἀνάγκη δ ἢ αὐτὰ ἢ τὰ εἴδη εἶναι. αὐτὰ μὲν δὴ οὔ οὐ γὰρ ὁ λίθος ἐν τῇ ψυχῇ, ἀλλὰ τὸ εἶδος pp. cf. Averroes, Comm. in Metaph., II, comm. Venetia,, vk Aristoteles, Metaphysica, I, c., a : πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει. p. Augustinus, Contra Iul., IV, c., n.. PL, : Neque enim omnes homines naturali instinctu immortales et beati esse vellemus, nisi esse possemus. p. immortales et Aristoteles, Ethica Nicomachea, X, c., a : ἡ τούτου ἐνέργεια κατὰ τὴν οἰκείαν ἀρετὴν εἴη ἂν ἡ τελεία εὐδαιμονία. ὅτι δ ἐστὶ θεωρητική, εἴρηται. p.. III IV II II, c., b III III, c., a cf. Aristoteles, Metaphysica, II, c., b : ἔτι δὲ τὸ οὗ ἕνεκα τέλος, τοιοῦτον δὲ ὃ μὴ ἄλλου ἕνεκα ἀλλὰ τἆλλα ἐκείνου, ὥστ εἰ μὲν ἔσται τοιοῦτόν τι ἔσχατον, οὐκ ἔσται ἄπειρον, εἰ δὲ μηθὲν τοιοῦτον, οὐκ ἔσται τὸ οὗ ἕνεκα, ἀλλ οἱ τὸ ἄπειρον ποιοῦντες λανθάνουσιν ἐξαιροῦντες τὴν τοῦ ἀγαθοῦ φύσιν καίτοι οὐθεὶς ἂν ἐγχειρήσειεν οὐδὲν πράττειν μὴ μέλλων ἐπὶ πέρας ἥξειν : οὐδ ἂν εἴη νοῦς ἐν τοῖς οὖσιν: ἕνεκα γάρ τινος ἀεὶ πράττει ὅ γε νοῦν ἔχων, τοῦτο δέ ἐστι πέρας: τὸ γὰρ τέλος πέρας ἐστίν.

25 a., q. p. cf. Aristoteles, De caelo et mundo, II, c., a : Περὶ δὴ τούτων ζητεῖν μὲν καλῶς ἔχει καὶ τὴν ἐπὶ πλεῖον σύνεσιν, καίπερ μικρὰς ἔχοντας ἀφορμὰς καὶ τοσαύτην ἀπόστασιν ἀπέχοντας τῶν περὶ αὐτὰ συμβαινόντων ὅμως δ ἐκ τῶν τοιούτων θεωροῦσιν οὐδὲν ἄλογον ἂν δόξειεν εἶναι τὸ νῦν ἀπορούμενον. p. Aristoteles, Metaphysica, I, c., b : ὅτι δ οὐ ποιητική, δῆλον καὶ ἐκ τῶν πρώτων φιλοσοφησάντων: διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν, ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ πρόχειρα τῶν ἀτόπων θαυμάσαντες, εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω προϊόντες καὶ περὶ τῶν μειζόνων διαπορήσαντες, οἷον περί τε τῶν τῆς σελήνης παθημάτων καὶ τῶν περὶ τὸν ἥλιον καὶ ἄστρα καὶ περὶ τῆς τοῦ παντὸς γενέσεως. ὁ δ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἴεται ἀγνοεῖν διὸ καὶ ὁ φιλόμυθος φιλόσοφός πώς ἐστιν: ὁ γὰρ μῦθος σύγκειται ἐκ θαυμασίων : ὥστ εἴπερ διὰ τὸ φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν, φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν. p. Augustinus, De vera religione, c., n.. CCSL, p., : Deinde regulam ipsam quam uides, concipe hoc modo: Omnis, qui se dubitantem intellegit, uerum intellegit et de hac re, quam intellegit, certus est. de uero igitur certus est. p. c., n. n. cf. Aristoteles, Metaphysica, IV, c., a. Averroes, Comm. in Metaph., IV, comm. Venetia,, re vm Aristoteles, Metaphysica, IV, c., a : τοῦτο γὰρ ἀνάγκη, εἴπερ λέγοι τι. εἰ γὰρ μή, οὐκ ἂν εἴη τῷ τοιούτῳ λόγος, οὔτ αὐτῷ πρὸς αὑτὸν οὔτε πρὸς ἄλλον. ἂν δέ τις τοῦτο διδῷ, ἔσται ἀπόδειξις: ἤδη γάρ τι ἔσται ὡρισμένον. ἀλλ αἴτιος οὐχ ὁ ἀποδεικνὺς ἀλλ ὁ ὑπομένων: ἀναιρῶν γὰρ λόγον ὑπομένει λόγον. ἔτι δὲ ὁ τοῦτο συγχωρήσας συγκεχώρηκέ τι ἀληθὲς εἶναι χωρὶς ἀποδείξεως ὥστε οὐκ ἂν πᾶν οὕτως καὶ οὐχ οὕτως ἔχοι.

26 p. Augustinus, De Trinitate, XV, c., n.. CCSL, p., : Absit etiam ut scire nos negemus quae testimonio didicimus aliorum; alioquin esse nescimus oceanum; nescimus esse terras atque urbes quas celeberrima fama commendat; nescimus fuisse homines et opera eorum quae historica lectione didicimus; nescimus quae quotidie undecumque nuntiantur et indiciis consonis constantibusque firmantur; postremo nescimus in quibus locis vel ex quibus hominibus fuerimus exorti, quia haec omnia testimoniis credidimus aliorum. p. credidimus didicimus Ibid. CCSL, p., : Sed absit a nobis ut ea quae per sensus corporis didicimus uera esse dubitemus. Per eos quippe didicimus caelum et terram et ea qui in eis nota sunt nobis quantum ille qui et nos et ipsa condidit innotescere nobis uoluit. p. quippe enim Cicero, De Academicis,.. Ibid.,.. Augustinus, De Trinitate., XV, c., n.. CCSL, p., - : Cum enim duo sint genera rerum quae sciuntur, unum earum quae per sensus corporis percipit animus, alterum earum quae per se ipsum, multa illi philosophi garrierunt contra corporis sensus; animi autem quasdam firmissimas per se ipsum perceptiones rerum uerarum, quale illud est quod dixi: Scio me uiuere, nequaquam in dubium uocare potuerunt. pp. sint sunt earum eorum animi autem cum tamen garrierunt garriunt ipsum ipsas

27 a., q. Ibid. CCSL, p., - : his ergo exceptis quae a corporis sensibus in animum ueniunt, quantum rerum remanet quod ita sciamus sicut nos uiuere scimus? In quo prorsus non metuimus ne aliqua uerisimilitudine forte fallamur quoniam certum est etiam eum qui fallitur uiuere, nec in eis uisis habetur hoc quae obiciuntur extrinsecus ut in eo sic fallatur oculus quemadmodum fallitur cum in aqua remus uidetur infractus et nauigantibus turris moueri et alia sexcenta quae aliter sunt quam uidentur, quia nec per oculum carnis hoc cernitur. p. Ibid. CCSL, p., - : Intima scientia est qua nos uiuere scimus, ubi ne illud quidem academicus dicere potest: Fortasse dormis et nescis et in somnis uides. Visa quippe somniantium simillima esse uisis uigilantium quis ignorat? Sed qui certus est de suae uitae scientia, non in ea dicit: Scio me uigilare, sed: Scio me uiuere. Siue ergo dormiat siue uigilet, uiuit. Nec in ea scientia per somnia falli potest quia et dormire et in somnis uidere uiuentis est. Nec illud potest academicus aduersus istam scientiam dicere: Furis fortassis et nescis quia sanorum uisis simillima sunt etiam uisa furentium, sed qui furit uiuit. Nec contra academicos dicit: Scio me non furere, sed: Scio me uiuere. Numquam ergo falli nec mentiri potest qui se uiuere dixerit scire. pp.- et in somnis uides Nec in ea scientia quia sed qui furit uiuit. Nec contra academicos dicit, simillima similia falli potest fallitur contra Academicos dicit contradicit Academicus